Piątek 26 Kwietnia 2024r. - 117 dz. roku,  Imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 10.01.14 - 10:23     Czytano: [4162]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Światowej sławy polscy uczeni lwowscy

Polscy uczeni lwowscy w gronie największych uczonych świata

W Newym Yorku w latach 1970-90 wydany był w 18 tomach Dictionary of Scientific Biography (Charles Scribrer`s Sons) – słownik biograficzny największych uczonych świata, w ktĂłrym zamieszczono m.in. 42 biogramy uczonych polskich, ktĂłrzy odegrali znaczącą rolę w dziejach nauki światowej. 33 tych uczonych było przedstawicielami nauk ścisłych – matematycy, fizycy, astronomowie i chemicy, a 10 przedstawicielami nauk przyrodniczych, biologĂłw, geologĂłw i geografĂłw. Najwięcej, bo aĹź 36 biogramĂłw, przypada na uczonych, ktĂłrzy działali twĂłrczo w XIX i XX wieku: 7 w XIX w., 5 na przełomie XIX i XX w. i 24 w XX w.

Gdyby Amerykanie nie byli egocentrykami – nie uwaĹźali, Ĺźe są we wszystkim najlepsi i jednocześnie nie pomniejszali osiągnięć przedstawicieli innych narodĂłw, to w tym słowniku powinno być uwzględnionych moĹźe dziesięć lub nawet dwadzieścia więcej uczonych polskich, jak np. inni wielcy matematycy, przedstawiciele lwowskiej szkoły matematycznej: Hugo Steinhaus – przed 1941 rokiem profesor Uniwersytetu Lwowskiego i urodzony we Lwowie Stanisław Mazur (1905 – 1981), przed 1941 rokiem docent polskiej Politechniki Lwowskiej, a następnie profesor Uniwersytetu Lwowskiego. A czy np. chemicy polscy: profesor Uniwersytetu Lwowskiego w latach 1872-1914 Bronisław Radziszewski i profesorzy Politechniki Lwowskiej: w latach 1906-21 Tadeusz Godlewski i w latach 1912-25 Ignacy Mościcki nie zasłuĹźyli sobie na wymienienie go w Dictionary of Scientific Biography? PrzecieĹź prace Radziszewskiego w dziedzinie fosforescencji zapoczątkowały badania nad budową i syntezą glioksalin, udowodnił, Ĺźe świecenie pewnych substancji organicznych spowodowane jest procesem ich utleniania, w 1887 roku ogłosił teorię o powstaniu ropy naftowej z substancji pochodzenia roślinnego, odkrył szereg pochodnych kwasu fenylooctowego, bromkĂłw aromatycznych oraz podał metody ich otrzymywania. Z kolei fizyk Tadeusz Godlewski odkrył aktyn X i zbadał jego promieniowanie. Natomiast Ignacy Mościcki był nie tylko autorem nowatorskiej metody pozyskiwania kwasu azotowego z powietrza, co umoĹźliwiło produkcję przemysłową tego kwasu na wielką skalę, ale był takĹźe światowym autorytetem w zakresie elektryczności; wynalazł sposĂłb zabezpieczania sieci przewodĂłw elektrycznych przed niszczącym działaniem wyładowań elektrycznych, ktĂłre natychmiast zastosowano w całej Europie; przedstawione przez niego na Kongresie ElektrotechnikĂłw we Fryburgu (Szwajcaria) widowisko, w trakcie ktĂłrego wywoływał 100 sztucznych piorunĂłw na sekundę zapisało się trwale w annałach elektryfikacji; opracował i wdroĹźył do produkcji wiele rodzajĂłw kondensatorĂłw i bezpiecznikĂłw, ktĂłre z uwagi na wysoką ich jakość były stosowane powszechnie i to przez lata w całej Europie, a w 1907 roku wykorzystano jego urządzenia w największej baterii kondensatorĂłw (100 000 V) na świecie, zainstalowanej w urządzeniach nadawczych na wieĹźy Eiffla; podczas profesury na Politechnice Lwowskiej tylko w latach 1919-20 zarejestrował 6 patentĂłw z zakresu destylacji i frakcjonowania ropy w procesie ciągłym, a zaprojektowana przez niego instalacja destylacji ropy w Jedliczach okazała się tak wydajna, Ĺźe zaczęto jej powszechnie uĹźywać w Stanach Zjednoczonych, opracował i opatentował metodę wykorzystania emulsji ropnej, dotąd bezuĹźytecznej i szkodliwej dla środowiska, opracował teĹź metody uzyskiwania gazoliny z gazu ziemnego, opatentował sposĂłb chlorowania metanu, rozwiązał problem wykorzystania zalegającego na hałdach w Borysławiu wosku ziemnego. No i kim byli – Polakami, Amerykaninami polskiego pochodzenia czy po prostu Amerykaninami: urodzony we Lwowie matematyk i współtwĂłrca amerykańskiej bomby termojądrowej Stanisław Ulam (1909 – 1984) i urodzony w Wilnie biochemik, amerykański laureat nagrody Nobla w dziedzinie medycyny w 1977 roku Andrzej Wiktor Schally (ur. 1926), syn Kazimierza Schally, generała Wojska Polskiego i szefa gabinetu prezydenta RP Ignacego Mościckiego? Stanisław Ulam nie tylko urodził się we Lwowie, ale skończył rĂłwnieĹź studia matematyczne na Politechnice Lwowskiej, na ktĂłrej uzyskał takĹźe doktorat, i juĹź przed wojną stał się waĹźną postacią w bardzo prężnym środowisku lwowskich matematykĂłw – był przedstawicielem lwowskiej szkoły matematycznej.

SpośrĂłd tych 36 uczonych polskich z XIX i XX wieku według autorĂłw słownika 31 związanych było z polskimi ośrodkami naukowymi: w Warszawie – 18, Krakowie – 8 i Lwowie – 5. Z podanych biogramĂłw polskich uczonych wynika, Ĺźe KrakĂłw w XIV – XV w., Gdańsk w XVII – XVIII w., a Warszawa, KrakĂłw i LwĂłw w XIX i XX w. były polskimi ośrodkami naukowymi, ktĂłre w pewnych dyscyplinach wiedzy miały widoczną pozycję na mapie nauki Europy i świata. Do grupy 5 polskich uczonych lwowskich, ktĂłrzy swą wiedzą przysłuĹźyli się ludzkości należą: Stefan Banach (1892-1945), matematyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; Leon Chwistek (1884-1944), logik, matematyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; Marian Smoluchowski (1872-1917), fizyk, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; Jakub Parnas (1884-1949), biochemik, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie; i Eugeniusz Romer (1871-1954), geograf, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

Jednak rola Lwowa w dziejach nauki polskiej i światowej była większa od tej, ktĂłrą prezentuje Dictionary of Scientific Biography, czyli zaliczenie do lwowskiego ośrodka naukowego tylko pięciu uczonych polskich. Z polskim lwowskim ośrodkiem naukowym związani byli bardzo blisko wymienieni w tym słowniku następujący wielcy uczeni warszawskiego ośrodka naukowego: matematyk Wacław Sierpiński (1882 – 1969), ktĂłry w 1908 roku habilitował się na Uniwersytecie Lwowskim i w 1909 roku rozpoczął tam wykłady z teorii mnogości jako osobnego przedmiotu, a w 1910 został profesorem nadzwyczajnym tego Uniwersytetu, na ktĂłrym pracował do 1914 roku, wydając w tych latach pierwsze swoje waĹźne prace: Teoria liczb niewymiernych, Zarys teorii mnogości, Teoria liczb; matematyk Kazimierz Kurnatowski (1896 – 1980), w latach 1927-33 profesor Politechniki Lwowskiej; fizyk teoretyk Leopold Infeld (1898 – 1968) w latach 1930-32 asystent w katedrze Fizyki Teoretycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie, gdzie następnie uzyskał habilitację; matematyk zaliczany do lwowskiej szkoły matematycznej i do 1939 roku docent Uniwersytetu Stanisław Saks (1897 – 1942) był w latach 1939-41 profesorem bardzo jeszcze polskiego Uniwersytetu Lwowskiego; filozof i logik Stanisław Leśniewski (1886 – 1939) był uczniem wielkiego uczonego, profesora Uniwersytetu Lwowskiego Kazimierza Twardowskiego; matematyk i filozof, współtwĂłrca lwowsko-warszawskiej szkoły matematycznej Jan Łukasiewicz (1878 – 1956) nie tylko Ĺźe urodził się we Lwowie, ale takĹźe ukończył studia na Uniwersytecie Lwowskim i na nim się habilitował oraz, zanim został profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego (1906-15); takĹźe we Lwowie urodził się matematyk, przedstawiciel warszawskiej szkoły matematycznej Andrzej Stanisław Mostowski (1913 – 1975).

Dodać tu moĹźna, Ĺźe z Kresami związani byli inni, wymienieni w Dictionary of Scientific Biography uczeni polscy. I tak: związani z krakowskim ośrodkiem naukowym byli: fizyk Zygmunt WrĂłblewski (1845 – 1888), ktĂłry urodził się w Grodnie, oraz zoolog Michał Marian Siedlecki (1873 – 1940) w latach 1919-21 rektor polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. W Krzemieńcu na Wołyniu urodził się podróşnik i geolog, badacz Syberii Środkowej Aleksander Piotr Czekanowski (1833 – 1876), a w Swołmie koło Witebska na Białorusi urodził się Jan Czerski (1845 – 1892), geolog, paleontolog, przyrodnik i badacz Syberii.

Polscy literaci współcześni – wychowankowie Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie

Polscy współcześni literaci to ludzie piĂłra, ktĂłrzy tworzyli lub tworzą swoje dzieła po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Do tego grona spośrĂłd wychowankĂłw polskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie naleĹźeli m.in. następujący literaci, ktĂłrzy na trwale zapisali się w dziejach polskiej literatury Lwowa i ogĂłlnie polskiej literatury (podane miejsce urodzenia jedynie dla pisarzy urodzonych na Kresach): Stanisław Baczyński (1890 LwĂłw – 1939), historyk literatury, krytyk literacki, publicysta; Karol JĂłzef Badecki (1886 LwĂłw – 1953), historyk literatury polskiej; Stanisław Barącz (1864 LwĂłw – 1936 LwĂłw), poeta, tłumacz; Aleksander Baumgardten (1908 – 1980), poeta, prozaik; Ludwik Bernacki (1882 JaworĂłw – 1939 LwĂłw), historyk literatury, bibliograf; Henryk Biegeleisen (1855 Tłuste w woj. tarnopolskim – 1934 LwĂłw), historyk literatury, etnograf, edytor; Wacław Borowy (1890 – 1950), historyk literatury; Aleksander Brueckner (1856 – 1939), historyk literatury, slawista, badacz dziejĂłw języka polskiego; Leopold Buczkowski (1905 Nakwasza k. BrodĂłw – 1989), prozaik; Witold Bunikiewicz (1885 – 1946), prozaik, poeta, komediopisarz, tłumacz; Jadwiga Chudzikowska (1915 LwĂłw – 1995), prozaik, eseistka; Edward Csato (1915 – 1968), eseista; Antoni Cwojdziński (1896 BrzeĹźany – 1972), autor popularnych sztuk scenicznych; Anna Ludwika Czerny (1891 LwĂłw – 1963), poetka, tłumaczka literatury romańskiej; Juliusz German (1880 – 1953), powieściopisarz, dramaturg, pisarz dla dzieci, poeta; Franciszek Gil (1917 – 1960), eseista; Marcelina Grabowska (1912 LwĂłw – 1986), prozaik, autorka sztuk scenicznych; Antoni Gronowicz (1913 Rudnia k. Lwowa – 1985), poeta, prozaik, autor książek w języku angielskim; Wiktor Hahn (1871 – 1959), historyk literatury, edytor; Mieczysław Hartleb (1895 ZbaraĹź – 1935), historyk literatury; Marian Hemar (1901 LwĂłw - 1972), poeta, satyryk, tłumacz literatury niemieckiej, francuskiej i angielskiej; Tadeusz Hollender (1910 – 1943), poeta, tłumacz, satyryk; Jerzy Hordyński (1919 - 1998), poeta; Artur Hutnikiewicz (1916 LwĂłw – 2005), historyk i teoretyk literatury; Roman Ingarden (1893 – 1970), filozof, teoretyk literatury; Karol Irzykowski (1873 – 1944), krytyk literacki, prozaik, dramaturg; Marian Jakubiec (1910 Hinowice k. BrzeĹźan – 1998), pisarz, literaturoznawca, historyk literatur słowiańskich; Jan JanĂłw (1888 Moszkowce nad Dniestrem – 1952), slawista; Czesław Janczarski (1911 Hruszwica k. RĂłwnego – 1971), poeta, autor utworĂłw dla dzieci i młodzieĹźy; Jan Nikodem Jaroń (1881 – 1922), śląski poeta i dramatopisarz; Edwin Jędrkiewicz (1889 – 1971), poeta, prozaik, dramaturg, tłumacz łacińskich dzieł pisarzy polskich; Ludwik Kamykowski (1891 – 1944), historyk literatury; Zygmunt Kawecki (1876 – 1955), dramatopisarz; Stefan Kawyn (1904 LwĂłw – 1968), historyk literatury; Zygmunt Kisielewski (1882 – 1942), powieściopisarz, nowelista; Juliusz Kleiner (1886 LwĂłw – 1957), historyk i teoretyk literatury, edytor; Anna Kowalska (1903 LwĂłw – 1969), prozaik; Władysław Kozicki (1879 JackĂłwce k. Tłumacza – 1936 LwĂłw), poeta, dramaturg, powieściopisarz, krytyk literacki; Manfred Kridl (1882 LwĂłw – 1957), historyk i teoretyk literatury, edytor; Eugeniusz Kucharski (1880 Drohobycz – 1952), historyk i teoretyk literatury; Stanisław Jerzy Lec (1909 LwĂłw – 1966), poeta, satyryk, tłumacz literatury niemieckiej; Stanisław Lem (1891 Tarnopol – 1965), wydawca, bibliofil, krytyk i historyk literatury; Stanisław Lem (1921 LwĂłw – 2006), prozaik, eseista, autor sztuk scenicznych, najczęściej tłumaczony współczesny pisarz polski (na 41 językĂłw); Stanisław Łempicki (1886 Kamionka Strumiłowa – 1947), historyk literatury, oświaty i kultury; Kornel Makuszyński (1884 Stryj – 1953), poeta, prozaik, humorysta, autor felietonĂłw oraz utworĂłw dla dzieci i młodzieĹźy; Stanisław Maykowski (1880 – 1961), poeta, krytyk literacki; Mikołaj Mazanowski (1861 – 1944), historyk literatury, krytyk literacki; Stanisław Antoni Mueller (1877 LwĂłw – 1944), pisarz, krytyk literacki; Ostap Ortwin (1876 Tłumacz k. Stanisławowa – 1942 LwĂłw), eseista, krytyk literacki i teatralny; Henryk Panas (1912 LwĂłw – 1985), prozaik, autor sztuk scenicznych; Jan Parandowski (1895 LwĂłw -1978), prozaik, eseista, tłumacz literatury antycznej i francuskiej, 1936 otrzymał brązowy medal na Olimpiadzie w Berlinie za „Dysk olimpijski”; Teodor Parnicki (1908 - 1988), pisarz, autor powieści historycznych i historyczno-fantastycznych; Michał Pawlikowski (1887 – 1970), poeta, eseista, tłumacz; Jerzy Eugeniusz Płomieński (1893 LwĂłw – 1969), krytyk literacki, eseista; Marian Promiński (1908 Turze k. Starego Sambora – 1971), prozaik, eseista, krytyk literacki, autor sztuk scenicznych, tłumacz literatury anglosaskiej; Irena Przewłocka (1911 HanaczĂłwka k. Złoczowa – 1991), prozaik; Feliks Przysiecki (1883 Sypnie na Litwie – 1935), poeta; JĂłzef Ruffer (1978 – 1940), poeta, tłumacz literatury włoskiej; Artur Sandauer (1913 Sambor – 1989), prozaik, eseista, ktyryk literacki, tłumacz literatury radzieckiej i klasycznej; Leopold Staff (1878 LwĂłw – 1957), poeta, autor sztuk scenicznych, tłumacz literytury antycznej, francuskiej, niemieckiej, skandynawskiej i włoskiej; Ludwik Staff (1890 LwĂłw – 1914), poeta, prozaik; Julian Stryjkowski (1905 Stryj – 1996), prozaik, eseista, tłumacz literatury francuskiej; Władysław Studencki (1910 – 1985), eseista, historyk literatury; Waleria Szalay-Groele (1879 Czernichowce k. ZbaraĹźa – 1957), powieściopisarka dla młodzieĹźy, poetka; Maciej Szukiewicz (1870 – 1943), dramaturg, poeta, tłumacz; Henryk Szyper (1900 StanisławĂłw – 1949), historyk literatury; Jan Śpiewak (1908 Gołaja Pristań na Ukrainie – 1967), poeta, tłumacz dramatĂłw rosyjskich i bułgarskich; Ludwik ŚwieĹźawski (1906 – 1991), poeta, eseista, prozaik, krytyk literacki, tłumacz, edytor; Wit Tarnawski (1894 Smodna k. Kosowa Huculskiego – 1988), pisarz, krytyk literacki, znawca twĂłrczości JĂłzefa Korzeniowskiego-Conrada; Stanisław Wasylewski (1885 StanisławĂłw – 1953), eseista, prozaik, krytyk literacki, tłumacz, edytor; Stefan Wierczyński (1886 Hanowce k. Stryja – 1963), historyk literatury, bibliograf, edytor; Jan Wiktor (1890 – 1967), pisarz; JĂłzef Wittlin (1896 DmytrĂłw k. Radziechowa – 1976), poeta, prozaik, tłumacz „Odysei” i literatury niemieckiej; Andrzej Wydrzyński (1921 Czarnokoniecka Wola k. Husiatyna – 1992), prozaik, autor sztuk scenicznych; Jan Wyka (1902 Zaleszczyki – 1992), poeta, prozaik; Ferdynand Jan Zamojski (1914 StanisławĂłw – 1984), prozaik; Henryk Zbierzchowski (1881 LwĂłw – 1942), prozaik, dramaturg, poeta; Mirosław Ĺťuławski (1913 – 1995), pisarz.

Imponująca to lista, która dodatkowo potwierdza polskość Lwowa i jego wielką rolę w dziejach literatury polskiej.

Kornel Ujejski i słynny Chorał

Fundamentem sławy Kornela Ujejskiego u współczesnych i potomnych był i jest poemat liryczny Maraton, ktĂłry po raz pierwszy odczytany został na wieczorze literackim w lwowskim salonie A. Kołodzińskiego w 1845 roku i prawdopodobnie wkrĂłtce potem na zebraniu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie. Maraton został napisany rok wcześniej w podlwowskiej wsi DawidĂłw, dzierĹźawionej przez ojca Kornela. Zwycięstwo garstki GrekĂłw z najeĹşdĹşcą perskim pod Maratonem w 490 r.p. Chr. ukazana jest w nim jako zwycięstwo patriotyzmu, umiłowania wolności, godności narodowej i bohaterskiej woli walki ludu greckiego; stanowi wezwanie do wiary w triumf wartości moralnych nad materialną przemocą, w sens heroicznej ofiary. Poemat przyjęty entuzjastycznie przez uczestnikĂłw zebrania w Ossolineum, krążył najpierw w odpisach, a w 1847 roku ukazał się w druku w „Bibliotece Naukowej Zakładu im. Ossolińskich”. Wielokrotnie wznawiany, wszedł do wypisĂłw szkolnych i znany jest przez to wszystkim uczniom polskim, ktĂłrych uczył i uczy miłości ojczyzny.

Kornel Ujejski urodził się 12 września 1823 roku we wsi Beremiany w powiecie czortkowskim (woj. tarnopolskie, od 1945 r. Ukraina). Do szkół chodził w pobliskim Buczaczu. Usamodzielniwszy się zamieszkał w Lubszy w powiecie brzeĹźańskim (woj. tarnopolskie), gdzie powstał w 1846 roku cykl jego lirykĂłw zatytułowany Skargi Jeremiasza, cieszący się rĂłwnieĹź wielką popularnością. W tymĹźe samym roku Ujejski odwiedził w Zboiskach pod Lwowem swego przyjaciela, JĂłzefa Nikorowicza, ktĂłry zagrał mu świeĹźo skomponowany przez siebie utwĂłr muzyczny – chorał. „Do głębi wzruszony – wyznał Ujejski – uniosłem tę muzykę w uchu i w duszy i jeszcze tego samego dnia napisałem do niej słowa”. Tak powstał Ăłw słynny Chorał zaczynający się od słów „Z dymem poĹźarĂłw, z kurzem krwi bratniej...”, ktĂłry z głośnikĂłw rozbrzmiewał w całej powstańczej Warszawie w 1944 roku. W roku 1858 Ujejski wziął w dzierĹźawę wieś Zubrzę pod Lwowem, gdzie gospodarował do 1880 roku. Tam napisał słynny cykl ListĂłw spod Lwowa ogłoszony w 1860 roku oraz wiele wierszy, ktĂłre wydał we Lwowie w kilku tomach. W 1893 roku społeczeństwo lwowskie uczciło siedemdziesiątą rocznicę urodzin poety uroczystym obchodem jubileuszowym. Ostatnie lata Ĺźycia mieszkał Ujejski u syna w Pawłowie w pow. Złoczowskim (woj. tarnopolskie), gdzie zmarł 19 września 1897 roku i gdzie został pochowany.

Dominikanie polscy na Wołyniu

Wołyń do 1945 roku należał do Polski i w dawnych czasach były tam klasztory polskich dominikanów.

Pracę misyjną na wĂłwczas ruskim i prawosławnym Wołyniu rozpoczęli dominikanie polscy juĹź w pierwszej połowie XIII w., prowadząc ją z klasztoru w Podkamieniu, załoĹźonym w okresie działalności misyjnej na Rusi św. Jacka Odrowąża. A chociaĹź klasztor ten zniszczyli Tatarzy w 1245 roku mordując jednocześnie jego 13 zakonnikĂłw, dominikanie nie przerwali swej działalności misyjnej na Wołyniu aĹź do odzyskania jego zachodniej części przez Polskę za krĂłla Kazimierza Wielkiego (1349 r.) i unii polsko-litewskiej (1385 r.), w wyniku ktĂłrej w orbitę Kościoła polskiego dostał się cały Wołyń. Poza Podkamieniem takĹźe powstanie klasztoru dominikańskiego w Łucku odnoszą niektĂłrzy historycy do XIII w., kiedy to staraniem biskupa krakowskiego Wisława z Kościelca (1231-42) i Ĺźony księcia Leszka Białego – Grzymisławy (zm. 1258), ktĂłra była cĂłrką kniazia Ingwara z Łucka, powstawały dominikańskie placĂłwki misyjne na Rusi. Są to jednak raczej tylko domysły. Jednak potwierdzona obecność dominikanĂłw na Wołyniu od dłuĹźszego czasu była prawdopodobnie powodem tego, Ĺźe to z ich zakonu pochodziło trzech biskupĂłw włodzimierskich (Włodzimierz Wołyński 1358-1424): pierwszy biskup Piotr 1358-70 i Grzegorz Buczkowski 1400-1425, ktĂłry zanim został biskupem włodzimierskim był przeorem klasztoru dominikanĂłw w Łucku i pierwszym ordynariuszem, ktĂłry sprawował faktycznie rządy w tej diecezji. TakĹźe przez cały XV wiek większość pracy duszpasterskiej i misyjnej w załoĹźonej w 1428 roku diecezji łuckiej była wykonywana przez dominikanĂłw z pierwszego dominikańskiego – i w ogĂłle katolickiego – klasztoru na Wołyniu – w Łucku. Byli to zakonnicy róşnej narodowości, ze zdecydowaną przewagą PolakĂłw od 2. połowy XV w.

Fundatorem kościoła p.w. Najśw. Panny i klasztoru dominikanów w Łucku był król Władysław Jagiełło. W akcie fundacyjnym z 15 czerwca 1390 roku król nadał dominikanom łuckim na własność wieś Horodnicę (pow. Dubno, po 1945 r. Ukraina) wraz z lasami i przyległościami. Później do klasztoru łuckiego należała także wić Nowostaw i m.in. wieś koło Kowla z 144 poddanymi chłopami oraz dwa majątki ziemskie z 19 i 8 poddanymi chłopami. Dokument fundacyjny z 1390 roku przedstawia Jagiełłę jako faktycznego założyciela kościoła i klasztoru w Łucku. Z kolei książę Witold 6 lutego 1393 roku nadał im młyn ze stawem w Nowostawcu koło Łucka. Podczas oblężenia Łucka przez wojska Władysława Jagiełły w 1431 roku, podczas jego walki ze zbuntowanym Świdrygiełłą, w kościele przyklasztornym zginęło pięciu dominikanów. W kościele tym znajdowały się do końca XVIII w. groby książąt Światopełków Czetwertyńskich. Był tu czczony cudowny obraz Matki Boskiej, który przywiózł z Rzymu w 1598 roku, jako dar od papieża Klemensa VIII, biskup łucki Bernard Maciejowski, koronowany w 1749 roku przez biskupa łuckiego Franciszka Antoniego Kobielskiego. Podczas pożaru miasta w 1793 roku spłonął także i kościół dominikański. Odbudował go własnym sumptem podkomorzy bełski Wawrzyniec Radecki, a wykończył ostatecznie w 1817 roku przeor Mysłowski. Konsekracji nowego kościoła dokonał ówczesny biskup łucki Kasper Cieciszowski. W 1845 roku pożar zniszczył piękną kopułę kościoła.

Klasztor oo. dominikanĂłw w Łucku, podobnie jak i inne klasztory tego zakonu na tym terenie, naleĹźał do kontraty lubelskiej w polskiej prowincji dominikańskiej. Zaliczany był do największych i moĹźniejszych klasztorĂłw dominikańskich w Polsce. Przebywało w nim stale 50 zakonnikĂłw; posiadał zapisaną w historii muzyki polskiej kapelę złoĹźoną z 38 muzykantĂłw, bogatą bibliotekę, zbiĂłr pięknych obrazĂłw, w tym szereg znanego malarza polskiego Franciszka Smuglewicza (1745 Warszawa – 1807 Wilno). Dominikanie łuccy otrzymali dwukrotnie przywilej krĂłlewski na załoĹźenie drukarni – w 1628 roku od krĂłla Zygmunta III i w 1787 roku od krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego, z ktĂłrej wyszło szereg dzieł po polsku, po łacinie i w innych językach. Z klasztorem łuckim związane było Ĺźycie i praca o. Seweryna Lubomelczyka rodem z Lubomla na Wołyniu, jednego z najwybitniejszych teologĂłw polskich XVI w., Karola Franki rodem z Ołyki na Wołyniu, zakonnika zmarłego tu w opinii świętości w 1622 roku oraz Ignacego Kownackiego, m.in. autora książki Sparta Polska albo o Cudownym Obrazie M. Boskiej w Łucku (Zamość 1703).

W 1847 roku władze carskie dokonały kasaty klasztoru oo. dominikanów w Łucku, zamieniając w 1848 roku kościół na cekhauz, a klasztor na szpital wojskowy. Urządzenia kościelne i klasztorne, w tym cudowny obraz Matki Boskiej, obrazy Smuglewicza i bibliotekę, przeniesiono do katedry łuckiej. Obraz Matki Bożej z Łucka został wywieziony z Łucka w 1945 roku przez wypędzanych z miasta przez okupantów sowieckich Polaków, którzy umieścili go w kościele św. Marka w Siedlcach koło Oławy na Dolnym Śląsku. Wywieziono wówczas do Polski również cudowny obraz Matki Bożej Latyczowskiej, który od 1606 roku był czczony w kościele dominikanów w Latyczowie na Podolu (koronowany w 1778 r.), który po rewolucji bolszewickiej znalazł się w Polsce (1920 r.) i w 1935 roku został umieszczony w katedrze w Łucku; dzisiaj jest czczony w kaplicy Sióstr Służek NMP w Lublinie. Po prawie 460 latach nieprzerwanej i bardzo owocnej pracy duszpastersko-misyjnej na Wołyniu, dominikanie musieli z rozkazu zaborcy opuścić Łuck, do którego nie powrócili nawet po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. Rewindykowano wówczas kościół i klasztor dominikański, w którego murach urządzono rezydencję biskupią i Kurię Biskupią; restauracji budynku poklasztornego dokonał artysta malarz pochodzący z Kijowa Mikołaj Żuk, który uczynił z niego cacko o artystycznych walorach. W wolnej Ukrainie (od 1991 r.) w dominikańskim budynku poklasztornym ma siedzibę seminarium duchowne Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego.

Poza klasztorem łuckim w historii katolickiego Wołynia i w dziejach polskich dominikanĂłw widzimy jeszcze klasztory tego zakonu we Włodzimierzu Wołyńskim (od 1497 r.), Kamieniu Koszyrskim (1637 r.), Czartorysku w pow. łuckim (1640 r.), Jałowiczach (1658 r.), Targowicy (1674 r.), Woli Rokszyckiej-Niewirkowie (1698 r.) i Kozinie koło Dubna (1748 r.). Klasztory w Czartorysku i Targowicy naleĹźały do dominikanĂłw-obserwantĂłw. Fundatorem klasztoru dominikańskiego z kościołem św. TrĂłjcy we Włodzimierzu Wołyńskim był wielki książę litewski (a następnie krĂłl polski) Aleksander Jagiellończyk, a jego benefaktorem był m.in. JĂłzef Cieszkowski, kasztelan czernihowski, ktĂłry zapisał mu 10 000 złp, a przeorem w latach 1739-46 głośny zakonnik dominikański o. Bonawentura Awedyk. Klasztor z kościołem św. Michała Archanioła w Kamieniu Koszyrskim ufundował książę Adam Aleksander Sanguszko; do klasztoru naleĹźała wieś Cyr. Klasztor i kościół w Targowicy ufundował oraz uposaĹźył klasztor Stanisław Kazimierz Bieniewski, wojewoda czernihowski. Klasztor w Czartorysku uposaĹźył Samuel Leszczyński, a piękny, trzynawowy barokowy kościół ufundował Andrzej Leszczyński, wojewoda dorpacki (po 1945 r. w ruinie). Do dominikanĂłw w Czartorysku naleĹźała wieś Czartorysk z 57 poddanymi chłopami. Klasztor w Jałowiczach ufundował w dobrach swoich i uposaĹźył sędzia ziemski łucki Samuel Isajkowski. Drewniany klasztor i kościół w Woli Rokszyckiej-Niewirkowie ufundował Mikołaj Rokszycki, podstoli trocki, ktĂłry takĹźe hojnie uposaĹźył klasztor, nadając mu poddanych, grunta i kawał lasu. Umieścił takĹźe w kościele przechowywany od dawna w rodzinie obraz Matki Boskiej Bolesnej, ktĂłry był tam otoczony wielką czcią, a w XIX wieku notowano go jako obraz cudowny; odpusty gromadziły rzesze wiernych ze wschodniego Wołynia. Polacy wypędzeni przez okupanta sowieckiego z Niewirkowa w 1945 roku zabrali obraz ze sobą do jałtańskiej Polski (tj. Polski bez KresĂłw) i został umieszczony w kościele pw. MB Bolesnej w Świątnikach koło Wrocławia. W 1807 roku nowy murowany kościół ufundowali Jan Stecki, chorąży wielki koronny i Barbara Olizarowa, stolnikowa kijowska; pochowana w tym kościele, w ktĂłrym takĹźe przechowywano w złotej puszce serce Jana Steckiego. UposaĹźenia klasztorĂłw nie ograniczały się wyłącznie do własności ziemskich. Np. stosunkowo skromnie uposaĹźony klasztor w Kozinie, ktĂłry ufundował Kajetan A. Tarnowski, obok 36 dziesięcin ziemi „miał 3 włóki wĂłjtowskie, nadto sianożęcie, wolny wyrąb lasĂłw, mlewo w młynach czortowskich, rybę ze spustĂłw i 7000 złp na mieście Kozinie zapisane, od ktĂłrych arendarze kozińscy corocznie kwartałami po 122 złp oddawać powinni; od kahału zaś kozińskiego zwierzchność klasztoru pobierała po 2 kamienie łoju” (Słownik Geograficzny KrĂłlestwa Polskiego t. 4, Warszawa 1883). Cały majątek zakonny został przejęty przez rosyjski skarb państwa w latach 1832-1840.

Wszystkie klasztory dominikańskie na Wołyniu zostały skasowane przez okupacyjne władze carskie w ramach walki z polskością i katolicyzmem na tej kresowej ziemi. W 1832 roku uległy kasacie klasztory w Czartorysku, Kozinie, Targowicy, Kamieniu Koszyrskim i Woli Rokszyckiej-Niewirkowie. W 1847 roku uległ likwidacji klasztor w Łucku, a jako ostatnie, w 1850 roku, zostały zamknięte klsztory w Jałowiczach i Włodzimierz Wołyńskim. Kościoły klasztorne w Czartorysku, Kozinie, Łucku i Targowicy zostały także bezprawnie odebrane Kościołowi katolickiemu. Natomiast kościoły w Kamieniu Koszyrskim, Niewirkowie i Włodzimierzu Wołyńskim zostały kościołami parafialnymi w ówczesnej diecezji łucko-żytomierskiej.

I w taki to sposĂłb do historii przeszła wspaniała historia polskich dominikanĂłw na Wołyniu, gdyĹź, niestety, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku do Ĺźadnego byłego swego klasztoru na Wołaniu nie powrĂłcili polscy dominikanie, pracujący nad odbudową placĂłwek dominikańskich w centralnej Polsce. Jedynie Kościół katolicki – diecezja łucka odzyskała kościoły podominikańskie w Czartorysku w 1920 roku, Targowicy w 1923 roku i Kozinie w 1938 roku.

Połonka – wielkie zwycięstwo wojsk polskich nad Moskalami

Jednym z największych zwycięstw oręża polskiego w XVII wieku była stoczona podczas wojny polsko-rosyjskiej 1654-67 (zapoczątkowanej najazdem armii rosyjskiej na Polskę), bitwa z armią moskiewską pod Połonką (pow. baranowicki, woj. nowogródzkie, po 1945 r. Białoruś). Moskale okupowali wówczas Wileńszczyznę. Na odsiecz miasteczku Lachowicze na płd.-wsch. od Baranowicz oblężonemu przez armię moskiewską kniazia Iwana Chowańskiego, wyruszyli w czerwcu 1660 roku wojewoda ruski (lwowski) Stefan Czarniecki i hetman wielki polsko-litewski Paweł Sapieha. Chowański pozostawiwszy pod Lachowiczami kilka tysięcy piechoty wyruszył z większością sił przeciwko wojskom polsko-litewskim. Siły rosyjskie, dowodzone przez samego Chowańskiego liczyły ok. 24 tys. ludzi i 60 dział. Wojska polskie, dowodzone przez Czarnieckiego i Sapiehę, liczyły 12-15 żołnierzy, w tym 3 tys. piechoty i zaledwie 7 dział. Obie armie spotkały się pod Połonką (22 km na zach. od Baranowicz) 28 czerwca 1660 roku, gdzie doszło do bitwy. Dowódcą połączonych wojsk polsko-litewskich w tej bitwie został Stefan Czarniecki. Prawym skrzydłem wojsk koronnych (polskich), złożonych głównie z jazdy, dowodził pułkownik Gabriel Wojniłłowicz, w centrum stanęły pułki królewskie z działami, regiment dragonii i wszystkie chorągwie husarskie pod dowództwem samego Czarnieckiego, a lewe skrzydło zajęła piechota dowodzona przez porucznika Aleksandra Polanowskiego. Na lewo od wojsk koronnych stanęła armia polsko-litewska. Odwód ukryto w dolinie. Rankiem 28 czerwca 1660 roku przednia straż wojsk polskich przeszła groblę na rzece Połonce i po rozbiciu przedniej straży Rosjan wycofała się za rzeczkę. Chowański podjął próbę opanowania grobli, rzucając większość swej jazdy przeciw oddziałom polsko-litewskim Pawła Sapiehy, usiłując bezskutecznie zepchnąć je na mokradła Połonki. Dragonia polska opanowała wschodni wylt grobli, po czym Czarniecki postanowił przejść do zdecydowanego natarcia na całym froncie. Oddziały Sapiehy uderzyły w kierunku na folwark Ważginty, jazda Wojniłłowicza najpierw obeszła mokradłami Połonki lewe skrzydło Rosjan i rozbiła ich osłonę (kilkaset piechoty z działami) trzymającą Ważginty, a następnie rozbił odwód rosyjski oraz te siły, które Chowański po odrzuceniu Sapiehy przerzucił z prawego skrzydła. Jednocześnie od strony grobli uderzyła na główne siły rosyjskie w centrum husaria Czarnieckiego, a na lewym skrzydle oddziały Sapiehy. Szyk rosyjski załamał się; jedynie piechota centrum schroniła się do lasku, gdzie została rozbita ogniem artyleryjskim. Klęska Rosjan była totalna: stracili 13-16 tys. ludzi i wszystkie działa oraz 120 chorągwi. Chowański został ciężko ranny w bitwie. Zwycięstwo wojsk polskich uwiecznił brawurowy pościg za niedobitkami rosyjskimi prowadzony przez Samuela Kmicica aż do Mira (60 km na wsch. od Połonki).

Polscy literaci współcześni – wychowankowie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie

W 1832 roku okupant rosyjski zamknął polski Uniwersytet Wileński w ramach antypolskich represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31. W listopadzie 1918 roku odrodziło się państwo polskie i 19 kwietnia 1919 roku Wilno odzyskało wolność - zostało wyzwolone przez Wojsko Polskie. Naczelnik Państwa polskiego JĂłzef Piłsudski stał się odnowicielem Uniwersytetu Wileńskiego. Uroczysta inauguracja uniwersytetu odbyła się 11 paĹşdziernika 1919 roku; jego wskrzesiciel nadał mu nazwę Uniwersytet Stefana Batorego (USB). Niestety, dwadzieścia lat później, we wrześniu 1939 roku Niemcy i Związek Sowiecki napadły na Polskę. Sowieci w paĹşdzierniku 1939 roku oddali etnicznie polskie Wilno i jeszcze bardziej polską część Wileńszczyzny zawziętemu wrogowi Polski i PolakĂłw – Litwie i okupanci litewscy, za wzorem rosyjskiego okupanta w XIX w., 15 grudnia 1939 roku zamknęli Uniwersytet Wileński; podczas okupacji niemieckiej Wilna 1941-44 działał tajny USB, prowadzony przez wykładowcĂłw przedwojennego Uniwersytetu Wileńskiego. Litwini w sposĂłb iście barbarzyński zamknęli uniwersytet polski w Wilnie. Nie są jednak w stanie, chociaĹź syzyfowo pracują nad tym, zakłamać historię polskiego Uniwersytetu Wileńskiego – jego wkładu w dziejach narodu polskiego.

Uniwersytet Wileński w okresie międzywojennym odegrał takĹźe dużą rolę w dziejach nauki polskiej okresu międzywojennego. Ale nie tylko nauki polskiej. TakĹźe w dziejach współczesnej literatury polskiej. Wychowankami Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie byli następujący współcześni literaci polscy (podane miejsce urodzenia jedynie dla pisarzy urodzonych na Kresach): Wanda Achremowiczowa (1901 – 1974), historyk literatury; Marta Aluchna-Emilianow (1906 – 1991), poetka; Władysław Arcimowicz (1900 Święciany - 1942), poeta i badacz spuścizny Cypriana Kamila Norwida; Karol Olgierd Borchardt (1905 – 1986), prozaik; Teodor Bujnicki (1907 Wilno – 1944 Wilno), poeta, satyryk, publicysta; JĂłzef Bujnowski (1910 Okolica-Rudawa k. Brasławia na WileńszczyĹşnie – 2001), poeta, eseista, historyk literatury; Walerian Charkiewicz (1890 Wilno – 1950), literat; Edward Csato (1915 – 1968), eseista; Zbigniew Folejewski (ur. 1910 Wilno - 1999), historyk literatury i językoznawca, slawista; Antoni Gołubiew (1907 Wilno – 1979), prozaik, eseista; Jan Huszcza (1917 Zagościn na WileńszczyĹşnie – 1986), poeta, prozaik, satyryk; Maria Janion (ur. 1926), historyk literatury, eseistka; Paweł Jasienica (1909 – 1970), eseista, autor popularnych opowieści z historii Polski; Stefan Jędrychowski (1910 - 1996), redaktor pism literacko-społecznych i współpracownik grupy literackiej „Ĺťygary” w Wilnie, przyjaciel Czesława Miłosza; Wacław Korabiewicz (1903 – 1994), prozaik, poeta, autor utworĂłw dla młodzieĹźy; Eugenia Krassowska-Jodłowska (1910 Nowy DwĂłr k. Wołkowyska - 1986), filolog polonista; Kazimierz Leczycki (1894 – 1941), literat; JĂłzef Mackiewicz (1902 – 1985), pisarz; Stanisław Mackiewicz (1896 – 1966), popularny literat, eseista; Maria Renata Mayenowa (1908 – 1988), teoretyk literatury; Czesław Miłosz (1911 Szetejny k. Kiejdan na Litwie Kowieńskiej – 2004), poeta, prozaik, eseista, autor opracowań literatury polskiej, tłumacz literatury anglosaskiej, południowoamerykańskiej, francuskiej, Pisma Świętego z oryginałów greckich i hebrajskich, tłumacz poezji polskiej na angielski, laureat literackiej nagrody Nobla 1980; Jan Nagrabiecki (1920 – 2011), poeta; Eugeniusz Paukszta (1916 Wilno – 1979), prozaik; Juliusz Petry (1890 – 1961), literat, autor licznych słuchowisk radiowych; Jerzy Putrament (1910 Mińsk – 1986), poeta, prozaik, eseista, tłumacz literatury rosyjskiej; Aleksander Rymkiewicz (1913 Wilno – 1983), poeta, autor utworĂłw dla dzieci i młodzieĹźy, tłumacz librett operowych; Maria Rzeuska (1908 – 1982), historyk literatury; Irena Sławińska (1913 Wilno – 2004), historyk i teoretyk literatury; Leon Szwed (1918 - 2003), poeta, prozaik, autor utworĂłw dla dzieci; JĂłzef Trypućko (1910 Malinowszczyzna k. Mołodeczna – 1983), slawista, badacz związkĂłw kulturalnych polsko-szwedzkich, tłumacz literatury polskiej na szwedzki; Jerzy Wyszomirski (1900 – 1955), poeta, tłumacz klasycznej literatury rosyjskiej; Jerzy ZagĂłrski (1907 KijĂłw – 1984), poeta, eseista i tłumacz, współtworzył grupę literacką „Ĺťagary”; Czesław Zgorzelski (1908 BoryczĂłw k. Klecka na NowogrĂłdczyĹşnie - 1996), historyk literatury, edytor.

Kresy w dziejach polskiej astronomii

W 2010 roku polska astronomia obchodziła swoje 600-lecie. W 1410 roku w Akademii Krakowskiej została utworzona katedra astronomii, pierwsza tego rodzaju katedra w Europie Środkowej.

Pierwszy kontakt polskiej astronomii z Kresami miał miejsce pod koniec XV w. i dotyczy osoby Wojciecha Brudzewskiego (Wojciecha z Brudzewa), astronoma i matematyka, wieloletniego profesora Akademii Krakowskiej, ktĂłra wĂłwczas była szeroko znanym w świecie ośrodkiem studiĂłw astronomicznych, nauczyciela m.in. Mikołaja Kopernika, ktĂłry „wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię”. To właśnie Brudzewski jako jeden z pierwszych dostrzegał sprzeczności tkwiące w geocentrycznej teorii budowy świata. W 1494 roku został sekretarzem wielkiego księcia Aleksandra Jagiellończyka w Wilnie, gdzie zmarł w 1497 roku.

Drugim kontaktem polskiej astronomii z Kresami był astronom Jan Latosz (1539 – 1608), takĹźe wykładowca Akademii Krakowskiej. Krytykował właśnie wprowadzony w świecie katolickim kalendarz gregoriański, za co został usunięty z krakowskiej Alma Mater. Na zaproszenie księcia Konstantego Ostrogskiego został zaproszony do Ostroga na Wołyniu, gdzie został wykładowcą matematyki i astronomii w prowadzonej przez księcia prawosławnej Akademii Ostrogskiej. Zmarł w Ostrogu w 1608 roku i został pochowany na cmentarzu katolickim (polskim) w tym mieście, ktĂłry zniszczyły władze sowieckie w 1960 roku.

Trzecim astronomem polskim związanym z Kresami był arianin Stanisław Lubieniecki (1623 – 1675), ktĂłry uczęszczał najpierw do znanej nie tylko w Polsce, ale i w Europie ariańskiej szkoły średniej w Rakowie, a po jej przymusowej likwidacji w 1638 roku naukę kontynuował w takĹźe na wysokim poziomie nauczania polskiej szkole ariańskiej w Kisielinie koło Horochowa na Wołyniu. Jako astronom publikował swoje wyniki obserwacji astronomicznych oraz wydał katalog ponad 400 komet.
Pierwsza połowa XVIII wieku nie była najlepsza w dziejach nauki polskiej. Upadły wĂłwczas ośrodki astronomii w Krakowie i Gdańsku. Jednak prawie od razu przyszło odrodzenie polskiej astronomii – na Kresach. W 1753 roku pochodzący ze Ĺťmudzi matematyk i jezuita Tomasz Ĺťebrowski (1714-1758 rozpoczął budowę obserwatorium astronomicznego Akademii Wileńskiej, ktĂłrą dokończył takĹźe jezuita, pochodzący spod Grodna Marcin Poczobutt-Odlaniecki (1728 – 1810). Obecny gmach obserwatorium wileńskiego (1782-88) jest dziełem znanego architekta polskiego i architekta nadwornego krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Warszawie Marcina Knakfusa, ktĂłry był prekursorem klasycyzmu w Polsce; gmach obserwatorium wileńskiego jest najstarszym budynkiem klasycystycznym w Wilnie. Poczobutt-Odlaniecki sprowadził dla obserwatorium wileńskiego z zagranicy nowoczesne przyrządy astronomiczne oraz uzyskał dlań od krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego tytuł obserwatorium krĂłlewskiego. Obserwatorium wileńskie stało się znane w całej Europie. Poczobutt-Odlaniecki prowadził regularne obserwacje astronomiczne, z ktĂłrych najwaĹźniejsze (m.in. 60 wyznaczeń pozycji Merkurego) wykorzystał francuski matematyk i astronom Jerome Lalande (zm. 1807) do obliczenia orbit i stworzenia tablic ruchu planet, oraz odkrył nową konstelację gwiezdną w północno-wschodniej części gwiazdozbioru Wężownika, ktĂłrą nazwał na cześć krĂłla Staniaława Augusta Poniatowskiego Ciołkiem Poniatowskiego (Byk Poniatowskiego – łac. Taurus Poniatovii). Asystentem Poczobutta-Odlanieckiego w obserwatorium wileńskim był ks. Andrzej Strzecki. Z kolei ks. JĂłzef Mickiewicz zorganizował w 1775 roku gabinet fizyczny i katedrę przy obserwatorium wileńskim. MoĹźna tu dodać, Ĺźe teologię na Akademii Wileńskiej ukończył w 1772 roku jezuita Jowinus Fryderyk Alojzy Bystrzycki, ktĂłry wcześniej studiował matematykę i astronomię w kolegium jezuitĂłw w Warszawie, w 1821 roku nominat biskup sufragan warszawski; po kasacie zakonu jezuitĂłw w 1773 roku został astronomem na dworze krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego, nadzorując obserwatorium na Zamku KrĂłlewskim w Warszawie. W latach 1806-25 profesorem astronomii na Uniwersytecie Wileńskim (1807-15 rektor uczelni) był Jan Śniadecki, ktĂłry prowadził w nim własne badania naukowe; w wyniku obserwacji planetoid odkrył, niezaleĹźnie od astronoma niemieckiego H.W. Olbersa, planetoidę Pallas, dokonał licznych obserwacji Słońca, Księżyca, planet oraz zaćmień i zakryć gwiazd przez Księżyc. Na jego cześć została nazwana odkryta w 1933 roku planetoida (1262) Śniadecka z pasa głównego asteroid okrążająca Słońce w ciągu 5 lat i 77 dni w średniej odległości 3 j.a. oraz w 1970 roku krater (Śniadecki) na Księżycu o średnicy 43 km, połoĹźony na 22,5° szerokości południowej i 168,9° długości wschodniej. Po Śniadeckim katedrę astronomii objął jego uczeń Piotr Sławiński, ktĂłry w 1823 roku objął po Janie Śniadeckim prowadzenie obserwatorium, a w 1826 roku wydał pierwszy polski nowoĹźytny podręcznik akademicki „Elementy Astronomii Teoretycznej”. Inny uczeń Śniadeckiego, pochodzący z ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego (prawdopodobnie z Wileńszczyzny), Antoni Szahin (1798 – 1845), po ukończeniu studiĂłw w 1816 roku został pomocnikiem przy obserwatorium astronomicznym w Wilnie, a od 1827 roku był wykładowcą geodezji, wydając w Wilnie w 1829 roku dwie prace: „Geodezja wyĹźsza” i „Miernictwo i rĂłwnowaĹźenie”. Okupant rosyjski zamknął Uniwersytet Wileński w 1831 roku i w 1834 roku Szahin przeniĂłsł się na Uniwersytet Charkowski, gdzie wkrĂłtce został profesorem astronomii.

Wileńska astronomia odĹźyła po odrodzeniu się państwa polskiego w listopadzie 1918 roku i włączeniu do Polski Wilna w kwietniu 1919 roku. Odrodził się wĂłwczas takĹźe polski Uniwersytet Wileński (Uniwersytet Stefana Batorego, USB) przy ktĂłrym ponownie powstało obserwatorium astronomiczne, zbudowane od podstaw na podmiejskiej parceli, a pierwsze instrumentarium – z przeznaczeniem do badań astrofizycznych – pojawiło się w nim w 1922 roku; w 1938 roku pojawiła się tu aparatura spektrofotometryczna. Profesorem astronomii na USB i kierownikiem obserwatorium w 1919 roku został Władysław Dziewulski (zm. 1962); był nim do grudnia 1939, kiedy to Litwini zlikwidowali uniwersytet polski w Wilnie. W obserwatorium tym rozwinęły się prace astrofizyczne. Profesor Dziewulski był współzałoĹźycielem i 1923-1924 pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. W 1919 roku starszym asystentem w Katedrze Astronomii na Uniwersytecie Wileńskim został Stanisław Sabin Szeligowski (1887 – 1966); w 1923 doktoryzował się tam na podstawie pracy „Orbita ostateczna komety 1904 II” i awansował na stanowisko adiunkta (do 1939 r.); w 1945 roku został wraz z innymi polskimi wykładowcami Uniwersytetu Wileńskiego wypędzony do stalinowskiej Polski, zostając docentem na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, a w latach 1949-60 był profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego; specjalizował się w zakresie mechaniki nieba, obserwacji gwiazd zmiennych i zaćmień gwiazd. W latach 1921-1923 był adiunktem w wileńskim obserwatorium astronomicznym Kazimierz Jantzen (zm. w 1940 w Wilnie), w latach 1924-1939 profesor meteorologii na tym uniwersytecie. Publikował prace z zakresu statystyki komet, orbit gwiazd podwĂłjnych spektroskopowych i planetoid; obserwował nowo odkrytą planetoidę Hidalgo, pozostawiając o niej cenną publikację naukową. Od 1927 roku w Obserwatorium Astronomicznym USB pracował (od 1937 r. jako docent) takĹźe jeden z największych astronomĂłw polskich XX wieku docent Wilhelmina Iwanowska, ktĂłra urodziła się w Wilnie w 1905 roku (zm. 1999). Uczennicą profesora Władysława Dziewulskiego była jego cĂłrka Aniela Dziewulska-Łosiowa (1916-2004), astronom i geofizyk; w 1938 roku otrzymała stopień magistra astronomii i została asystentem przy katedrze astronomii USB; dokonała unikalne pomiary ozonu atmosferycznego. Podczas niemieckiej okupacji Wilna (1941-44) uczestniczyła w tajnym nauczaniu polskim. Jednocześnie od jesieni 1942 roku została Ĺźołnierzem Armii Krajowej (pseudonim "Krystyna") i brała udział w działalność konspiracyjnej w mieście. Po ponownym zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 roku, została aresztowana przez sowieckie NKWD i skazana na 10-letnie zesłanie na Syberię. Po odbyciu kary została wysiedlona do Polski. Napisała wspomnienia z zesłania, w ktĂłrych m.in. opisała losy kobiet zesłanych na Syberię. W 1963 roku stworzyła w Obserwatorium Geofizycznym w Belsku stację pomiarĂłw ozonu atmosferycznego, działającą do chwili obecnej, co jest ewenementem w skali światowej. W latach 1974-90 była pracownikiem i 1974-81 kierownikiem Zakładu Fizyki Atmosfery Instytutu Geofizyki Polskiej Akademii Nauk. Jest m.in. autorką książki Ozon w atmosferze (1991).

W 1945 roku Wilno zostało włączone do Związku Sowieckiego. Jednocześnie władze sowieckie postanowiły wyrzucić w Wilna i Wileńszczyzny Polaków. Uczonych wileńskich wsadzono do jednego transportu. Pociąg z nimi zatrzymał się w Łodzi. Tutaj mieli czekać na przydział od władz państwowych do jednego z uniwersytetów w kraju, jednak wraz z grupą polskich naukowców z Uniwersytetu Wileńskiego na czele z profesorem Władysławem Dziewulskim postanowili, że nowo założony Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu będzie kontynuować polski Uniwersytet Wileński w Toruniu. Władysław Dziewulski został prorektorem uczelni (1945-47) i dyrektorem obserwatorium astronomicznego tegoż uniwersytetu w Piwnicach pod Toruniem (1945-60), służącego obserwacji kosmosu, badaniom naukowym i popularyzacji wiedzy o wszechświecie. Natomiast Wilhelmina Iwanowska została profesorem astrofizyki (1945-76), była kierownikiem Zespołu Katedr Astronomii 1952-69 i dyrektorem Instytutu Astronomii 1969-76; w latach 1973-79 była wiceprezesem Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Brała udział w badaniach ruchu gwiazd w przestrzeni, fotometrii fotograficznej, gwiazd zmiennych, widm gwiazdowych oraz ewolucji galaktyk. Prowadziła wykłady na europejskich i amerykańskich uniwersytetach. Otrzymała honorowy doktorat University of Leicester (Wielka Brytania), University of Manitoba w Winnipeg (Kanada) i Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruniu.

W Wilnie oprĂłcz Wilhelminy Iwanowskiej urodziło się rĂłwnieĹź dwĂłch innych zasłuĹźonych astronomĂłw polskich: Włodzimierz Zonn (1905 – 1975) i Bohdan Paczyński (1940 – 2007). Włodzimierz Zonn ukończył astronomię na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie i na tej uczelni rozpoczął karierę naukową. Wypędzony z przyłączonego do Związku Sowieckiego Wilna w 1945 roku, związał się z Uniwersytetem Warszawskim, gdzie od 1950 roku był profesorem i dyrektorem obserwatorium astronomicznego tego uniwersytetu i od 1962 roku przewodniczącym Komitetu Astronomii Polskiej Akademii Nauk, jak rĂłwnieĹź prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego (1952-55 i 1963-73). Był specjalistą w dziedzinie astronomii gwiazdowej, prowadził badania w dziedzinie statystyki astronomicznej, materii międzygwiezdnej i astronomii pozagalaktycznej. Był autorem szeregu książek, m.in.: „Astronomia ogĂłlna” (1946), „Materia międzygwiazdowa” (1961) i współautorem książek: „Astrofizyka ogĂłlna” (1955) i „Astronomia gwiazdowa” (1957). Natomiast ojciec astrofizyka Bohdana Paczyńskiego był prawnikiem, a matka nauczycielem literatury polskiej w szkołach wileńskich; wypędzeni z Wilna w 1945 roku zamieszkali w Krakowie. Bohdan Paczyński studiował astronomię na Uniwersytecie Warszawskim i był zatrudniony na uniwersytecie w Princeton (USA). Jego badania obejmowały m.in. gwiazdy podwĂłjne, błyski gamma, mikrosoczewkowanie grawitacyjne. Prowadził polskie projekty OGLE i ASAS, ktĂłrych celem są masowe obserwacje duĹźych pĂłl gwiazdowych. Od 1980 roku prowadził prace nad projektami, ktĂłre przyniosły mu największe sukcesy naukowe. W 1986 roku wysunął m.in. hipotezę o kosmologicznym pochodzeniu rozbłyskĂłw gamma, co potwierdziły dalsze badania. Jego imię nosi planetoida (11755) Paczynski.

Jeśli chodzi o LwĂłw, tj. drugi polski ośrodek akademicki na Kresach, to na początku lat 70. XVIII w. jezuici mieli plan zbudowania na wierzy kościoła św. Piotra i Pawła przy swojej Akademii Jezuickiej we Lwowie obserwatorium astronomicznego, ktĂłry jednak upadł, poniewaĹź w 1773 roku nastąpiła kasata zakonu jezuitĂłw, a sam LwĂłw zagrabili Austriacy. Na swoje obserwatorium astronomiczne LwĂłw musiał czekać ponad sto lat, kiedy Galicja, chociaĹź znajdowała się w granicach Austrii, stała się ponownie polskim krajem w 1867 roku, w ktĂłrym Wiedeń przyznał jej autonomię, co zaowocowało rozwojem polskiej nauki. Przy katedrze astronomii sferycznej i geodezji wyĹźszej na spolszczonej Politechnice Lwowskiej pod koniec XIX w. powstało obserwatorium, ktĂłre mieściło się w nadbudĂłwce na najwyĹźszym piętrze głównego budynku (spalone i zniszczone przez okupantĂłw niemieckich w 1941 r.), ktĂłrym od 1909 do 1941 roku kierował Lucjan Grabowski, od 1912 profesor i kierownik Katedry Astronomii Sferycznej i Geodezji WyĹźszej, autor licznych prac obserwacyjnych astrometrycznych, m.in. pracy „O odwzorowaniu płaskich wiernokątnych elipsoidy obrotowej” (1928) oraz członek Międzynarodowej Unii Astronomicznej (od 1925). Z kolei na Uniwersytecie Lwowskim od 1907 roku istniała katedra astronomii kierowana przez Marcina Ernsta (zm. 1930), zasłuĹźonego popularyzatora astronomii, autora podręcznikĂłw i książek, m.in. podręcznika dla szkół średnich „Kosmografia” oraz podręcznika uniwersyteckiego „Astronomia sferyczna” (1928). W 1932 roku Katedrę Astronomii na Uniwersytecie Lwowskim (Uniwersytet Jana Kazimierza) objął Eugeniusz Rybka, ktĂłry w latach 1935-39 kierował takĹźe uniwersyteckim Obserwatorium Astronomicznym. Pod koniec lat trzydziestych czynił starania o zakup dla Obserwatorium duĹźego, bo aĹź 90-centymetrowego teleskopu, lecz wybuch wojny we wrześniu 1939 roku uniemoĹźliwił zrealizowanie tego zamiaru. Podczas sowieckiej okupacji Lwowa w latach 1939-41 i 1944-45 kierował nadal uniwersyteckim Obserwatorium Astronomicznym, jednak w tym drugim okresie zabroniono mu wykładać w języku polskim, a w styczniu 1945 roku sowieckie NKWD aresztowało go wraz z trzynastoma innymi profesorami Uniwersytetu Jana Kazimierza (m.in. Juliuszem Makarewiczem, Ryszardem Gansincem, Włodzimierzem Burzyńskim i Marianem Kamieńskim). Zwolniony po kilku miesiącach, w sierpniu 1945 roku został wypędzony do Krakowa. Po wojnie Eugeniusz Rybka był profesorem astronomii na Uniwersytecie Wrocławskim (1946-57) i Uniwersytetu Jagiellońskiego (1958-68) oraz wiceprzewodniczącym Międzynarodowej Unii Astronomicznej (1952-58). Zajmował się astrofotometrią i obserwacją gwiazd zmiennych, wydając szereg prac na te tematy. Po zakupieniu niezbędnego sprzętu, kontynuował wcześniejsze prace z zakresu fotometrii fotograficznej. W czasie wojny i pierwszej sowieckiej okupacji Lwowa 1939-41 pracował jako asystent w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Lwowskiego astronom Ludwik Zajdler (1905 – 1985), do wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku asystent Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego; po wojnie m.in. w latach 1979–1983 członek Głównej Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa MiłośnikĂłw Astronomii.
MoĹźna tu dodać, Ĺźe na polskim Uniwersytecie Lwowskim studiował fizyk i astronom Ludwik Antoni Birkenmajer (1855 – 1929), od 1897 roku profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, historyk astronomii i biograf Mikołaja Kopernika. Na Uniwersytecie Lwowskim studiował takĹźe geofizyk i astronom, pochodzący z Podola Maurycy Pius Rudzki (1862 – 1916), od 1902 roku dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W 1925 roku ukończył studia astronomiczne i fizyczne na Uniwersytecie Lwowskim pochodzący z Nowego Miasta (pow. Dobromil, woj. lwowskie, ob. Ukraina) JĂłzef Sałabun (1902 – 1973), od 1955 roku pierwszy dyrektor Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie i od 1968 roku docent Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.

Tak więc po II wojnie światowej astronomowie wileńscy utworzyli obserwatorium astronomiczne w Piwnicach k. Torunia, a nowy zupełnie nowy polski ośrodek astronomiczny powstał we Wrocławiu, w znacznej mierze dzięki zaangażowaniu astronomów polskich ze Lwowa.

Do dziejĂłw astronomii polskiej w okresie niewoli (1795-1918) związanej z Kresami naleĹźy działalność naukowa pochodzącego ze Słucka koło Mińska (ob. Białoruś) z polskiej rodziny astronoma Witolda Michała Henryka Ceraskiego (1849 – 1925), od 1889 roku profesora Uniwersytetu Moskiewskiego, ktĂłry specjalizował się w badaniu jasności ciał kosmicznych i astrofotometrii, oraz fizyka teoretyka i astrofizyka Czesława Białobrzeskiego (1878 – 1953), ktĂłry ukończył Uniwersytet Kijowski, na ktĂłrym następnie pracował naukowo do końca I wojny światowej, zostając w 1914 roku profesorem (po wojnie był profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego, następnie Uniwersytetu Warszawskiego). Białobrzeski w 1913 roku w krakowskim “Bulletin International de l’AcadĂŠmie Polonaise des Sciences et des Lettres” opublikował pracę, w ktĂłrej wskazał na rolę ciśnienia promieniowania w rĂłwnowadze wnętrz gwiazdowych, uprzedzając w ten sposĂłb odkrycia Arthura S. Eddingtona (1882–1944). Niestety, nie została ona jednak zauwaĹźona przez pionierĂłw teorii budowy wewnętrznej gwiazd.

W Małopolsce Wschodniej, w Karpatach Wschodnich (Czarnohora) w 1938 roku zaczęło funkcjonować jedno z dwĂłch najnowocześniejszych obserwatoriĂłw astronomicznych w Europie - Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomiczne im. JĂłzefa Piłsudskiego, budowane od 1936 roku z pomocą państwową przez astronomĂłw warszawskich pod kierunkiem profesora astronomii na Uniwersytecie Warszawskim i dyrektora jego obserwatorium astronomicznego Michała Kamieńskiego, specjalizującego się w badaniach kometarnych orbit. Pomagał mu w tym bardzo aktywnie Jan Gadomski, adiunkt w Obserwatorium Warszawskim, ktĂłrego badania naukowe obejmowały obserwacje gwiazd zmiennych zaćmieniowych (dokonał m.in. obserwacji 857 zaćmień Algola); był współautorem (wraz z Eugeniuszem Rybką z Uniwersytetu Lwowskiego) podręcznika kosmologii, wydanego w 1931 roku. Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomiczne im. JĂłzefa Piłsudskiego mieściło się na szczycie Popa Iwana (2022 m) i było wyposaĹźone w nowoczesny sprzęt, m.in. podwĂłjny refraktor (trĂłjsoczewkowy astrograf o średnicy obiektywu 33 cm i ogniskowej 200 cm, sprzężony z 25 centymetrowym refraktorem wizualnym o ogniskowej 300 cm) produkcji angielskiej firmy Sir Howard Grubb-Parsons and Co. Jego kierownikiem został Władysław Midowicz (1907 – 1993), geograf i meteorolog, urodzony w niedalekim Mikuliczynie (był więc synem ziemi kresowej). W wyniku II wojny światowej obserwatorium astronomiczne na Popie Iwanie przestało istnieć; znalazło się ono wĂłwczas na terytorium Związku Sowieckiego.

Historia powiązań polskiej astronomii z Kresami nie była by pełna gdybyśmy nie wymienili (poza juĹź tutaj wymienionymi astronomami: Wilhelmina Iwanowska, Władysław Midowicz, Bohdan Paczyński, Marcin Poczobutt-Odlaniecki, Maurycy Pius Rudzki, JĂłzef Sałabun, Antoni Szahin, Włodzimierz Zonn, Tomasz Ĺťebrowski) urodzonych na tych ziemiach współczesnych astronomĂłw polskich. I tak we Lwowie urodził się Grzegorz Aleksander Sitarski (ur. 1933), profesor Centrum Badań Kosmicznych Polskiej Akademii Nauk, zajmujący się mechaniką nieba, ktĂłry powiązał obserwacje planetoid (1862) Apollo i (2101) Adonis wykonane w latach 30. i 70. XX wieku, 1979-82 prezydent Komisji 20. Międzynarodowej Unii Astronomicznej (nazwiskiem Sitarskiego nazwano planetoidę (2042) Sitarski. W Małopolsce Wschodniej urodzili się: Tadeusz Jarzębowski (1927 Kołomyja – 2005), długoletni pracownik i 1984-87 dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, pionier fotometrii fotoelektrycznej gwiazd w Polsce, w latach 50. odkrył zmienność blasku gwiazd magnetycznych; Jan Jerzy Kubikowski (1927 Horodenka – 1968), specjalizujący się w zakresie atmosfer gwiazdowych; Antoni Opolski (ur. 1913 Buczacz), fizyk, wychowanek Uniwersytetu Lwowskiego, specjalizujący się w astronomii i astrofizyce, pracownik Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, profesor i 1959-61 rektor WyĹźszej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, autor m.in. pracy Astronomiczne podstawy geografii (1966). Na WileńszczyĹşnie urodzili się: Adam Giedrys (1918 k. Wilna – 1997), najbardziej znany-zasłuĹźony polski astronom-amator, bywał na zagranicznych kongresach astronautyczno-astronomicznych, prowadził korespondencję z ośrodkami naukowymi na całym świecie i z astronautami, jako pierwszy Polak otrzymał z amerykańskiej NASA prĂłbkę gruntu księżycowego z misji Apollo 11 z 1969 roku; Robert Głębocki (ur. 1940 Trepałów), astrofizyk, profesor i 1981-82 rektor Uniwersytetu Gdańskiego, autor ponad 50 publikacji naukowych, w tym opublikowanego wraz ze współpracownikami obszernego katalogu prędkości rotacji gwiazd, 1989-95 prezes Polskiego Towarzystwa Astronomicznego; Stanisław Gorgolewski (1926 Słonim – 2011), fizyk i astronom, specjalizujący się w radioastronomii, profesor i 1976-78 dyrektor Instytutu Astronomii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (UMK) w Toruniu, współinicjator budowy 32-metrowego radioteleskopu w Centrum Astronomicznym UMK w Piwnicach k. Torunia; Henryk Iwaniszewski (1922 Grodno – 1981), astronom związany z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, autor prac z dziedziny astronomii gwiezdnej, radioastronomii, mechaniki nieba i fotometrii; Eugeniusz Szumiejko (ur. 1946 Wierobiejki k. Wołkowyska) , astronom, pracownik naukowy w Instytucie Astronomii Uniwersytetu Wrocławskiego. Na Polesiu urodził się Jan Jerzy Mergentaler (1901 Podpińsk – 1995), astronom, profesor astronomii, 1957-71 dyrektor Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Wrocławskiego i 1969-71 dyrektor Instytutu Astronomii tej uczelni, badacz fizyki Słońca, twĂłrca szkoły heliofizyki w polskiej astronomii. Na Ukrainie rodził się JĂłzef Witkowski (1892 Odessa – 1976), astronom, geofizyk i astrofizyk, 1929-62 kierownika Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Poznańskiego.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt