Sobota 27 Kwietnia 2024r. - 118 dz. roku,  Imieniny: Sergiusza, Teofila, Zyty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 03.03.24 - 14:55     Czytano: [285]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polskie Wilno 1919-1939: Teatr

Teatr polski w Wilnie ma długą i bogatą historię. Pierwszym teatrem w mieście był teatr w kolegium jezuickim, który był czynny w latach 1569 - 1772. Natomiast pierwszy świecki teatr działał na dziedzińcu zamkowym w 1636 roku. W 1780-84 czynny był teatr w Uniwersytecie Wileńskim, w latach 1785-1831 teatr w pałacu Oskierczyńskim, w którym występował w 1785-89 teatr prowadzony przez "ojca teatru polskiego" Wojciecha Bogusławskiego. Wystawił tutaj m.in. Fircyka w zalotach Franciszka Zabłockiego (1785), pokazał również polską prapremierę sławnego, rewolucyjnego Wesela Figara Pierrea Beaumarchais (1786). Stworzył bardzo dobry zespół aktorski, z którym na wezwanie króla wrócił do Warszawy, gdzie ponownie objął kierownictwo Teatru Narodowego. Od 1795 roku grał tu zespół Dominika Morawskiego. Teatr w pałacu Radziwiłłowskim istniał od ok. 1796 do 1831 roku; był z nim kilka razy związany znany aktor polski Maciej Każyński, w latach 1805-16 jego dyrektor. Teatr ten w 1831 roku przeniósł się do Wielkiej Sali Ratuszowej, którą w 1845 roku przebudowano na prawdziwą salę teatralną z kolumnami w obu jej końcach. W teatrze tym wystawiono po raz pierwszy na polskiej scenie zawodowej w 1854 roku polską operę narodową Halka Stanisława Moniuszki. To także w tym teatrze odbyło się 27 października 1863 roku ostatnie polskie przedstawienie teatralne w Wilnie (opera Norma V. Belliniego). W ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863 rząd carski nie tylko zlikwidował teatr polski w Wilnie, ale także zabronił wystawiania w mieście (i na całych Kresach) polskich przedstawień teatralnych (a także wydawania polskiej prasy i książek oraz w ogóle rozmawiania po polsku w miejscach publicznych i szkołach). Pomimo tego zakazu pieśń polska zabrzmiała w carskim Wilnie. Otóż w 1898 roku wystąpiła w tym mieście jedna z największych śpiewaczek operowych na świecie przełomu XIX i XX wieku (występowała na wszystkich niemal scenach operowych Europy i najważniejszych w Stanach Zjednoczonych) - polska sopranistka (jej głos był fenomenem) Marcelina Sembrich-Kochańska (1858-1935). Po koncercie jej impresario musiał zapłacić policji grzywnę za to, że na bis polska artystka wykonywała w Wilnie utwory Chopina. I co gorsze: śpiewała je po polsku! Można tu dodać, że według Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965 (Warszawa 1973) w Wilnie od XVIII wieku do końca 1918 roku urodziło się co najmniej 41 znanych polskich aktorów teatralnych i ludzi teatru, począwszy od Adama Kamińskiego (1767-1856), a skończywszy na Czesławie Wołłejce (1916-1987). I podobnie jest z wszystkimi innymi zawodami, co potwierdza jak bardzo polskim miastem było Wilno. Znanych Litwinów - we współczesnym tego słowa znaczeniu (a nie historycznym) od XIX wieku do 1939 roku urodziło się w Wilnie z pewnością mniej niż 10 czy 12 osób - jeśli aż tyle, co jest niczym w porównaniu z wieloma setkami znanych Polaków urodzonych w tym wówczas arcypolskim mieście.
Antypolskie zakazy carskie nic nie dały, bo nie przekreśliły faktu, że Wilno było polskim miastem. Bowiem, kiedy w wyniku rewolucji w Rosji i zaborze rosyjskim w 1905 roku carat był zmuszony dać ludziom więcej wolności i praw (manifest cara Mikołaja II z 19 VIII 1905) od razu w całej krasie "wybuchła" polskość Wilna. Jeszcze w tym roku odrodziło się w mieście m.in. polskie życie teatralne. Wkrótce powstał stały zawodowy - polski teatr muzyczny "Lutnia", który w okresie międzywojennym mieścił się w okazałym budynku na ul. Adama Mickiewicza (obecnie al. Giedymina i litewski Teatr Dramatyczny), a niebawem Teatr Polski (później Miejski) na Pohulance, na ulicy Wielka Pohulanka (obecnie J. Basanoviciusa), wzniesiony w latach 1912-14 przez Polaków - głównie ziemianina i pisarza Hipolita Korwin-Milewskiego (1848-1932 Poznań) oraz częściowo ze składek i darowizn, według projektu architektów Wacława Michniewicza i Aleksandra Parczewskiego; teatr budował Czesław Przybylski. Teatr mógł pomieścić ok. 800 widzów. Otworzył swe podwoje 12 października 1913 roku. Do 1926 roku Teatr Polski na Pohulance należał do spółki firmowo-komandytowej Korwin-Milewski, Bohdanowicz, Zawadzki i S-ka w Wilnie. 9 września 1927 roku drogą notarialną został przekazany miastu z warunkiem koniecznym, podkreślonym w akcie darowizny czarnym drukiem: "Gmach Teatru ma służyć, zgodnie z wolą ofiarodawców, dla przedstawień scenicznych, odczytów, wykładów, zebrań i zgromadzeń przeprowadzanych wyłącznie w języku polskim".
W latach 1906-10 dyrektorem Teatru Polskiego w Wilnie była Nuna Młodziejowska (1884 Żytomierz - 1958 Poznań), która stworzyła ze sceny wileńskiej jeden z najambitniejszych teatrów polskich: wystawiła m.in. Dziady Mickiewicza w inscenizacji S. Wyspiańskiego (1906), Sędziów (prapremiera polska) i Wesele Wyspiańskiego (1907) oraz Lillę Wenedę Słowackiego (1909) ze scenografią F. Ruszczyca. Obok Młodziejowskiej osobą bardzo zasłużoną dla sceny wileńskiej był od początku odrodzonego polskiego życia teatralnego w Wilnie, tj. od 1906 roku do 1939 roku Zbigniew Śmiałowski (1885 Bereza Kartuska na Polesiu - 1943 Wilno), aktor, reżyser, dyrektor teatru działający całe życie w Wilnie. Od 1906 roku kierował sekcją literacko-dramatyczną przy powstałym wówczas Towarzystwie "Lutnia" w Wilnie, w 1910 roku był jednym z założycieli towarzystwa budowy gmachu Teatru Lutnia, od maja 1915 roku przedstawicielem komitetu kierującego przedstawieniami muzycznymi w Teatrze Lutnia, w 1916-18 kierownikiem artystycznym i administracyjnym zespołu działowego w Teatrze Polskim na Pohulance, w 1919 roku był razem z Julianem Strycharskim kierownikiem Teatru Lutnia - zespół występował w tym czasie jako "działówka" pod nazwą Polski Teatr Artystyczny, w 1920-25 dyrektorem administracyjnym (w sezonie 1921/22 także współdyrektorem) teatrów wileńskich pod dyrekcją Franciszka Rychłowskiego, w 1929-31 kierownikiem administracyjnym teatrów wileńskich pod dyrekcją Aleksandra Zelwerowicza, w 1931-39 (do 1941) kierownikiem administracyjnym i artystycznym Teatru Lutnia; niekiedy występował również jako aktor. Miał duże zasługi jako wieloletni kierownik teatru wileńskiego, w Wieńcu jubileuszowym Franciszka Rychłowskiego nazwano go "jedną z najpopularniejszych w Wilnie osobistości", której wysiłkom należy przypisać zasługę utrzymania "ciągłości polskiej sceny w Wilnie" (od 1906 do 1939/1941 roku) (S. Dąbrowski).

Bujnie rozwijało się polskie życie teatralne w międzywojennym Wilnie i teatr grał bardzo dużą rolę w życiu kulturalnym miasta. W pierwszych latach po wojnie obok istniejących od czasów przedwojennych teatrów Polskiego na Pohulance i "Lutnia", powstało w mieście aż kilka nowych teatrów zawodowych: Teatr Muzyczny (założyciel Stefan Markiewicz), Polski Teatr Artystyczny, Teatr Powszechny, Teatr Wielki, Teatr im. Syrokomli (1922-23) i w okresie lata Teatr Letni oraz Teatr Objazdowy, a w późniejszych latach Teatr Kakadu (1927), Teatr Rewia (1929-30), Teatr Ludowy i Teatr Objazdowy województw wileńskiego i nowogródzkiego, teatr lalkowy dla dzieci Bajka (Jadwiga Badowska-Muszyńska) oraz dla wojska Teatr Żołnierski. Przez cały okres międzywojenny grały tylko Teatr Polski i Teatr "Lutnia" i prawdopodobnie Teatr Żołnierski. Początkowo dwa pierwsze teatry konkurowały ze sobą repertuarem. Oba teatry w 1925 roku doszły do porozumienia i Teatr Polski na Pohulance stał się przybytkiem sztuki dramatycznej, a "Lutnia" stała się teatrem muzycznym (operetka, opera).

Poza Zbigniewem Śmiałowskim dyrektorami teatrów wileńskich byli: Henryk Cepnik, który w 1920 roku był dyrektorem Związkowego Teatru Dramatycznego na Pohulance, 1921-22 współkierownikiem Teatru Polskiego i Teatru Powszechnego, 1922-23 współdyrektorem Teatru Wielkiego i Teatru im. Syrokomli: reżyserował m.in. Kordiana Słowackiego i w Wilnie wydał w 1921 roku swoje Myśli o teatrze oraz pracę Z dziejów kultury teatralnej na Litwie) . Franciszek Rychłowski w sezonie 1920-21 z Henrykiem Cepnikiem i Zbigniewem Śmiałowskim, a w sezonie 1921-22 z Henrykiem Cepnikiem był dyrektorem teatrów wileńskich, w latach 1923-25 był dyrektorem opery, operetki i baletu w Teatrze Wielkim (Polskim) na Pohulance, 1926-29 kierował częścią zespołu Reduty w Teatrze Lutnia, w 1937-40 znowu kierował Teatrem Lutnia. W latach 1929-31 dyrektorem Teatru Polskiego na Pohulance był Aleksander Zelwerowicz: jego repertuar wileński był wówczas najambitniejszy w całym kraju, obejmował m.in. Dziady, Sen nocy letniej, Irydiona, Wesele Po nim dyrektorem tego teatru był w latach 1931-38 Mieczysław Szpakiewicz. Jako dyrektor teatru zasłużył sobie na wysoką ocenę Juliusza Osterwy: "rzadki w polskim teatrze ideowiec", ambitny w doborze repertuaru, wystawiał wiele dawnych arcydzieł, obok których wprowadzał na scenę utwory awangardowe. W 1932 roku otrzymał na ogólnopolskim konkursie w dwudziestą piątą rocznicę śmierci S. Wyspiańskiego wyróżnienie za inscenizację Zygmunta Augusta, był cenionym aktorem, grającym wiele pierwszoplanowych ról oraz doświadczonym reżyserem (bardzo dobrze wyreżyserował w Wilnie Hamleta w 1934 r.). Ostatnim dyrektorem, w latach 1938-39/40 był Leopold Kielanowski, który w tak krótkim czasie zdążył wyreżyserować aż 15 nowych przedstawień.

W okresie międzywojennym ciągle aktywnym w życiu teatralnym Wilna był Ferdynand Ruszczyc. W dniu otwarcia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 11 października 1919 roku w Teatrze Polskim na Pohulance z udziałem Józefa Piłsudskiego odbył się uroczysty wieczór w inscenizacji i układzie Ruszczyca, na który złożyły się m.in. fragmenty Zygmunta Augusta oraz Legionu Stanisława Wyspiańskiego. W latach 1921-23 Ruszczyc urządzał w sali miejskiej w Wilnie część artystyczną dorocznych Wieczorów Akademickich (balów) na rzecz Bratniej Pomocy studentów USB. Były to barwne widowiska jego układu i w jego inscenizacji w wykonaniu studentów uniwersytetu. Pierwszym (15.2.1921) był Kulig przed stu laty, w roku następnym Igrzyska w wileńskim zamku dolnym na czasów Zygmunta Augusta i Barbary (11.2.1922), a w 1923 roku (12.2.) Ucieczka w przestworza (z Poczobutem). Powrócił również Ruszczyc po latach do teatru zawodowego inscenizując w 1924 roku (15.2.) w wileńskim Teatrze "Lutnia" - Cyda P. Corneillea w przekładzie Wyspiańskiego z Ireną Solską w roli Infantki, a w setną rocznicę powstania listopadowego - 29 listopada 1930 roku Noc listopadową Wyspiańskiego w teatrze na Pohulance.

Obok Ferdynanda Ruszczyca wielką rolę w wileńskim życiu teatralnym odgrywali: ciągle Czesław Jankowski (zm. 1929) oraz prof. Ryszard Srebrny z Uniwersytetu Stefana Batorego. Czesław Jankowski, który w 1919 roku wrócił z Warszawy do Wilna i do działalności teatralnej, od 1920 roku należał do Rady Teatralnej utworzonej przy teatrze wileńskim, a następnie do lutego 1925 roku zajmował stanowisko "doradcy literackiego" Teatru Polskiego. Należał także do Komisji Teatralnej przy Wydziale Sztuki, która miała duży wpływ na kształtowanie repertuaru teatrów wileńskich. We wrześniu 1925 roku otrzymał koncesję na prowadzenie w Sali teatru Lutnia teatru operetkowego i kierował nim do października t.r., następnie odstąpił koncesję zespołowi operetkowemu z Warszawy, w 1925 roku należał do Towarzystwa Przyjaciół Reduty w Wilnie. Ryszard Srebrny w latach 1924-1931 pisał jako krytyk teatralny do gazet wileńskich i jego głos najbardziej się liczył, współpracował z Teatrem Reduta w czasie jego działalności w Wilnie w latach 1925-29, a później z Teatrem Miejskim w Wilnie: 1grudnia 1935 w Teatrze na Pohulance wystawiono Króla Edypa Sofoklesa w jego przekładzie i inscenizacji, w reżyserii M. Szpakiewicza, a 30 kwietnia 1938 Oresteję Ajschylosa, także w jego przekładzie.

Reżyserami teatrów wileńskich byli m.in.: Konstanty Tatarkiewicz, który w Teatrze Polskim na Pohulance w październiku 1919 roku podczas akademii, na której był obecny Józef Piłsudski, reżyserował fragment Legionu i Zygmunta Augusta, w styczniu 1921 roku na otwarcie sezonu w Teatrze "Lutnia" Sędziów i Warszawiankę, a w październiku i listopadzie 1923 roku m.in. Dziady i Sułkowskiego, Władysław Czengery 1933-34 i 1936-37, Iwo Gall 1925-29, Jan Janusz 1924, Adam Ludwig 1922-39 (1922-26 reżyserował szereg oper w Teatrze "Lutnia", następnie był reżyserem w wileńskiej Reducie i Teatru Polskiego), Nuna Młodziejowska 1932 i 1937, Mieczysław Nowacki 1919-23, Zygmunt Nowakowski 1929-30, Juliusz Osterwa 1925-29, Leon Schiller 1933, Mieczysław Szpakiewicz 1931-38, Teofil Trzciński gościnie w okresie 1935-37, Karol Wyrwicz-Wichrowski często reżyserował w latach 30., Stanisława Wysocka 1931-32. Większość tych nazwisk mówią same za siebie i pokazują na jak wysokim poziomie stał teatr wileński. Scenografami byli m.in.: Wiesław Makojnik, który w latach 1931-39 pracował stale w Teatrze Polskim na Pohulance, zdobywając tu opinię jednego z najzdolniejszych w kraju scenografów młodego pokolenia, m.in. jako autor scenografii Zygmunta Augusta (za którą w 1932 uzyskał wyróżnienie na konkursie prac dekoracyjnych z okazji dwudziestopięciolecia śmierci Stanisława Wyspiańskiego), Wesela (1933), Hamleta (1934), Króla Edypa Sofoklesa (1935), Snu nocy letniej i Poskromienia złośnicy (1937), Orestei Ajschylosa (1938) i który w 1937 roku wystawił wraz z innymi polskimi scenografami swe prace na Międzynarodowej Wystawie w Paryżu, gdzie otrzymał srebrny medal; a poza nim równie znani scenografowie: Zbigniew Pronaszko 1923-24, Witold Małkowski 1929-30, Andrzej Pronaszko 1930-32. Natomiast dyrygentami byli m.in.: Jarosław Leszczyński 1922-25, Antoni Mieczysław Kochanowski 1932-39 kierownik muzyczny i dyrygent Teatru Lutnia, Feliks Kochański 1932-39 dyrygent Teatru Lutnia, Władysław Szczepański 1925-39, Aleksander Wiliński 1922-26 (Teatry Miejskie) i 1936 w Teatrze Lutnia, gdzie 28 marca 1936 obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy, a w lecie tego roku występował z zespołem tego teatru w Krakowie.

Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965 (Warszawa 1973) wymienia bardzo wielu aktorów, reżyserów i scenografów, którzy występowali i pracowali w teatrach polskich w międzywojennym Wilnie i zmarli przed 1965 rokiem. Aktorzy to lotne ptaki, które długo nie usiedzą w jednym miejscu - w jednym mieście i jednym teatrze. Chcą być widziani, doceniani i oklaskiwani przez jak najwięcej ludzi w różnych stronach kraju. Stąd prawie wszyscy aktorzy w swojej karierze aktorskiej grają w wielu teatrach i miastach. Dlatego także i teatry wileńskie w okresie międzywojennym nie ominął ten trend. Każdego roku przybywali do Wilna nowi aktorzy na jeden, dwa czy trzy sezony teatralne, aby w swojej karierze teatralnej zaliczać także Teatr Polski na Pohulance czy Teatr "Lutnia" w Wilnie i być usatysfakcjonowanym czy nawet dumnym z występowania w tym mieście. Zazwyczaj byli to młodzi albo o średnim stażu zawodowym aktorzy. Ale na scenach teatrów wileńskich grała także cała plejada aktorów już doświadczonych w swym kunszcie aktorskim i znanych czy nawet bardzo znanych w całej Polsce. Wśród młodych aktorów występujących w Wilnie byli tacy, którzy zabłysnęli sławą jeszcze przed wojną i już w okresie powojennym, m.in. przez granie w dobrym teatrze wileńskim, jak np. Jan Kurnakowicz (1921-25), Stanisława Perzanowska (1923-24), Ludwik Sempoliński (1924-25), Stefan Jaracz (1928-29), Irena Eichlerówna (1929-31), Zygmunt Bończa-Tomaszewski (1932-33), Nina Andrycz (1934-35), Henryk Borowski (1934-37), Zdzisław Mrożewski, Danuta Szaflarska (1939). Inny bardzo dobrze znany powojennej publiczności teatralnej aktor Igor Przegrodzki zawodu aktora uczył się w czasach okupacji niemieckiej Wilna w tajnym polskim Studium Teatralnym. Jego debiut teatralny w roli Freda w Pigmalionie Bernarda Shawa miał miejsce w marcu 1945 roku na scenie polskiego także i wówczas Teatru na Pohulance, przed samym jego zamknięciem przez władze Sowieckiej Litwy.

To w Wilnie Irena Eichlerówna stworzyła kreacje zauważone przez świat teatralny - oceniono je jako współczesne i wyraziste. O jednej z tych kreacji - tytułowej Turandot w sztuce Carla Gozziego - mówiono, że potrafiła połączyć w tej roli kobiecość i okrucieństwo. Po wojnie Nina Andrycz swą grą zasłużyła na tytuły: legenda warszawskiego teatru i królowa polskiego teatru. Z kolei Stefan Jaracz jest uważany za jednego z największych aktorów polskich i współtwórcę nowoczesnej sztuki aktorskiej. Jan Kurnakowicz w Wilnie występował głównie w Teatrze Polskim i Powszechnym, a także w operetkach w Teatrach Letnim i Wielkim, grając m.in.: Menelausa (Piękna Helena) , Antosia Rewizorczuka (Karpaccy górale), Smugonia (Uciekła mi przepióreczka) , Kimmla (Baron Kimmel) . Popularny już wówczas, po wojnie stworzył w Teatrze Narodowym w Warszawie wielkie role klasyczne takie, jak wielki książę Konstanty w Kordianie czy Cześnik w Zemście, którą to rolę zagrał również w filmie pod tym tytułem Antoniego Bohdziewicza z 1956 roku. Według Marty Fik, Kurnakowicz posiadał niezwykłą umiejętność "wcielania się w postać - nie tylko jej cech wewnętrznych, lecz i fizycznych - i to przy minimalnej charakteryzacji". Stanisława Perzanowska w wileńskim Teatrze Polskim grała m.in. Consuellę (Ten, którego biją po twarzy Andrejewa) i Solveigę (Peer Gynt Ibsena), a w wileńskiej Reducie (1925-29) grała m.in. Jewdochę (Sędziowie Wyspiańskiego), Młynarkę (Zaczarowane koło Rydla), Smugoniową (Przepióreczka Żeromskiego), Żanetę (Wilki w nocy Rittnera); po wojnie radiosłuchaczom w całym kraju zapadła w pamięci jako Helena Matysiakowa w radiowej powieści Matysiakowie. Danuta Szaflarska 14 września 1939 roku, a więc już podczas toczącej się wojny z Niemcami, debiutowała w Teatrze na Pohulance w Wilnie jako Pernette w spektaklu Szczęśliwe dni Pugeta w reżyserii Bronisława Dąbrowskiego. W czasie kolejnego przedstawienia, 17 września, w dniu napaści Związku Sowieckiego na Polskę od wschodu, w teatrze na Pohulance słychać było świst pocisków oraz huk radzieckiej artylerii. Przerażona publiczność opuszczała widownię, lecz aktorzy dokończyli występ, posłuszni zasadzie Zelwerowicza, który mówił: "Nigdy nie przerywać przedstawienia". Poza Danutą Szaflarską w teatrze w Wilnie miały miejsce debiuty aktorskie także Marii Strońskiej w 1919 roku, Henryka Rzewuskiego w 1924 roku, Jerzego Pichelskiego w 1929 roku i Ireny Tomaszewskiej w 1934 roku.

Szereg aktorek i aktorów związało się jednak na dłużej czy nawet na stałe w teatrami wileńskimi, jak np. Stefan Brusikiewicz 1924-40, Irena Detkowska 1922-41, Halina Dunin-Rychłowska 1920-41, Wanda Hendrich 1922-39, Stanisław Jankowski 1932-37, Adam Ludwig 1922-39, Zofia Muller 1914-20, Stefania Neromska 1914-20, Władysław Neubelt 1932-37, Klemens Puchniewski 1923-41, Maria Skowrońska 1924-31, Władysław Szczawiński 1932-38, Michalina Szpakiewicz 1931-38, Ignacy Wołłejko 1919-27, Leon Wołłejko 1931-41, Karol Wyrwicz-Wichrowski 1921-34 i 1935-41, Wacław Zastrzeżyński 1931-32 i 1934-41 czy Jerzy Żółkwa 1932-39. Wielu z nich należało go grona najbardziej zasłużonych ludzi wileńskiego teatru. Na przykład Karol Wyrwicz-Wichrowski był aktorem i reżyserem najpierw Teatru Polskiego i Powszechnego, potem do 1934 roku występował kolejno w Teatrach Miejskich, w Reducie (1925-29) i znów w Teatrach Miejskich 1929-34 i 1935-41 (głównie w T. "Lutnia"), w których często reżyserował, głównie operetki i lekkie komedie, jak np. Miłość czuwa, ale także i sztuki jak: Pigmalion, Krakowiacy i górale. Dawał też recitale piosenek, często występował w radiu. Był ulubieńcem publiczności wileńskiej, odnosił sukcesy przede wszystkim w rolach komediowych. Grał m.in. role Bajdalskiego (Pan Damazy) , Pagatowicza (Grube ryby) , Malvolia (Wieczór Trzech Króli) , Albina (Śluby panieńskie) , Krasickiego (Wielki Fryderyk, Higginsa (Pigmalion) , Dulskiego (Moralność pani Dulskiej) , Osbornea (Kres wędrówki) . Natomiast lwowianka Wanda Hendrich była najpopularniejszą wileńską śpiewaczką operową i operetkową i to przez 17 lat (1922-39). Najlepszą była w partiach: Małgorzaty (Faust) , Mimi (Cyganeria) , Gildy (Rigoletto) , Leonory (Trubadur) , Halki (Halka) , Antoniny (Opowieści Hoffmanna), Frasquity (Carmen).

Teatr Polski na Pohulance miał do spełnienia w tym skomplikowanym dla Wilna czasie ważny obowiązek społeczny i miał być równocześnie placówką kulturalną i artystyczną. Najwyższy poziom artystyczny i sławę zdobył w latach 1925-29, kiedy miał tu swoją siedzibę głośny teatr Reduta Juliusza Osterwy, który wpłynął na atmosferę kulturalną Wilna, a w akcjach objazdowych obsługiwał cały kraj. Zespół Juliusza Osterwy przyjechał do Wilna z Warszawy w lipcu 1925 roku, a pierwsze przedstawienie, po remoncie sceny i widowni, dał 23 grudnia (było to WyzwolenieStanisława Wyspiańskiego w reżyserii Osterwy, który zagrał także rolę Konrada). Ostatni spektakl Reduty w Wilnie - Polka w Ameryce Stanisława Kozłowskiego odbył się 20 maja 1929 roku. W ciągu niespełna czterech lat zespół zaprezentował aż 71 premier - z tego 24 premiery w 1926 roku, arcydzieł literatury dramatycznej we wzorcowej interpretacji i oryginalnej inscenizacji (m.in. Wesele, Sędziów, Cyda, Śluby panieńskie, Zemstę, Dożywocie, Sułkowskiego, Przepióreczkę, Ptaka, Żeglarza) . Pod kierownictwem wielkiego Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego (1925-27 wchodził w skład kierownictwa Reduty) na scenie Teatru na Pohulance wielkimi osiągnięciami inscenizacyjnymi zespołu były Wielki człowiek do małych interesów Fredry i Sen nocy letniej Szekspira, prapremiera polska Snu F. Kruszewskiej (1927) - wystawiona w konwencji ekspresjonistycznej, oraz przedstawienie jasełkowe Betlejem Ostrobramskie Tadeusza Łopalewskiego. Pamiętny był niemały - pionierski wyczyn wystawienia pod gołym niebem dramatu Calderona Księcia Niezłomnego w przekładzie Juliusza Słowackiego, która to inscenizacja zapisała się na trwałe w historii całego teatru polskiego. Reduta w 1926 roku była współorganizatorem - wraz u Uniwersytetem i Związkiem Zawodowym Literatów Polskich wieczoru poświęconego pamięci Stefana Żeromskiego. W okresie wileńskim Reduta dała także 1800 przedstawień poza Wilnem w 173 miastach dosłownie całej Polski, w okresie systematycznego objazdu głównie Kresów, docierając wszędzie tam, gdzie żywe słowo polskie zostało bardzo często w ogóle zapomniane, a w czasach zaborów rosyjskich - publicznie padało tylko z ambony. W 1926 roku zespół dotarł do 50 miast w Polsce, w tym do 11 dużych miast z plenerowym widowiskiem Księcia Niezłomnego. W 1927 roku to samo widowisko ujrzało 60 miast, a w 1928 roku dalszych 50 miast (wystawiła wówczas Sułkowskiego) . W okresie swej wileńskiej kariery dawał gościnne występy w Teatrze Narodowym w Warszawie i Lwowie w 1926, we Lwowie i Łodzi w 1927 roku i w Warszawie i Łodzi w 1929 roku. Kiedy w latach 1932-35 Juliusz Osterwa był dyrektorem Teatru im. Słowackiego w Krakowie agitował za utworzeniem generalnej dyrekcji najlepszych teatrów polskich poza Warszawą - dla Lwowa, Krakowa, Wilna i Poznania.

W wileńskim teatrze Reduta występowali m.in.: Tadeusz Białkowski, Józefina Bolesławska, Wanda Chądzyńska, Dobiesław Damięcki, Antoni Fertner, Iwo Gall (reżyser), Jan Hajduga, Halina Hohendlinger, wielki aktor Stefan Jaracz (1928-29), Stefan Lochman, Adam Ludwig, Ryszard Łaciński, Maria Malanowicz, Wacław Malinowski, Henryk Modrzewski, Piotr Orłowski, Juliusz Osterwa 1925-29 (dyrektor, reżyser, inscenizator i aktor), piękna Wanda Osterwina 1925-28 (nazywana "dobrym duchem Reduty", który miał dobroczynny wpływ na zespół), Stanisława Perzanowska, prof. Stefan Srebrny - współpraca, Teresa Suchecka, Kazimierz Vorbrodt, Józef Wasilewski, Edmund Wierciński, Mira Wiland, Maria Wrześniowska, Karol Wyrwicz-Wichrowski oraz prawie wszyscy stali aktorzy scen wileńskich.

Także po wyjeździe Reduty z Wilna Teatr Miejski na Pohulance utrzymał wysoki poziom artystyczny - repertuaru i prezentacji. Na jego scenie debiutowała lub występowała cała czołówka polskich artystów. Za dyrekcji Zelwerowicza teatr wystawił współczesną i bardzo kontrowersyjną sztukę niemiecką Brucknera Przestępcy. Kontrowersje wywołała także sztuka Szaniawskiego Adwokat i róże. Szpakiewicz (1931-38) wystawił m.in. Dziady Mickiewicza w reżyserii wielkiego Leona Schillera oraz Króla Edypa Sofoklesa w reżyserii Stefana Srebrnego. W teatrze odbywały się także występy zespołów i aktorów zagranicznych, jak np. praskiej grupy teatru Stanisławskiego w Moskwie z Gierczem i Pawłowem, która wystawiła Jubileusz Czechowa, Braci Karamazow Dostojewskiego i Rewizora Gogola czy poezjo-koncert Igora Siewierianina z Estonii oraz polskich zespołów z innych miast, jak np. w 1925 roku operetki warszawskiej z udziałem jednej z najsławniejszych polskich śpiewaczek operetkowych Wiktorii Kaweckiej i także ulubieńca publiczności Józefa Redo.

Teatr na Pohulance wystawiał także sztuki współczesnych autorów wileńskich, jak np. Wandy Dobaczewskiej-Niedziałkowskiej Święty Mikołaj (wyst. 1924), Tadeusza Łopalewskiego wspomniane Betlejem Ostrobramskie (wyst.1927), Rycerz z La Mancha (wyst. 1928), Aurelciu, nie rób tego! (wyst. 1931) i Czerwona limuzyna (wyst. 1933), Kazimierza Leczyckiego Sztuba (wyst. 1931), Pan poseł i Julia (wspólnie z J. Mackiewiczem, wyst. 1931), Dzieje wolności (wyst. 1936), Jerzego Wyszomirskiego Eureka (wyst. 1939). Jak pisze Michał K. Pawlikowski: "Dzieje teatru wileńskiego między dwiema wojnami zapisały dwie wileńskie prapremiery: "Sztuby" Kazimierza Leczyckiego i sztukę tegoż Leczyckiego do spółki z Józefem Mackiewiczem Pan poseł i Julia" .

O polskiej operetce w Wilnie można napisać grubą monografię. W teatrze "Lutnia" na ul. Mickiewicza, który działał od 1905 roku i którego przedstawienia w okresie międzywojennym cieszyły się bardzo dużą popularnością, występowali m.in. tacy znani aktorzy i śpiewacy operetkowi jak: legendarna Kazimiera Niewiarowska (zmarła w Wilnie 1 VII 1927), równie legendarna Hanka Ordonówna (1928), wspaniała Wiktoria Kawecka (1924-25), Wanda Hendrich (1922-39), a także cała plejada artystów, którzy byli znani także w powojennej Polsce, jak np.: Tadeusz Białoszczyński (1930), Eugeniusz Bodo, Kazimierz Brusikiewicz, Józef Czerniawski (1935-41 i 1944-45), Janusz Dziewoński, Edmund Grajewski, Zenon Jurga, Zygmunt Kęstowicz, Stefan Martyka, Witold Rychter (1937-40 i 1944-45), Ludwik Sempoliński, Monika Snarska-Kęcka, Władysław Szczawiński (1932-38). W 1925 roku występowała w Wilnie operetka warszawska. Z teatrem "Lutnia" współpracował kompozytor operetek Jerzy Lawina-Świętochowski (1906 - 1946). Pracę kompozytorską rozpoczął w Wilnie, gdzie w "Lutni" wystawiono pierwszą jego komedię muzyczną Rajski ptak (najbardziej znana Panna Wodna) . W latach 1929-31 był autorem w Rewii Wileńskiej - napisał m. in. słowa i muzykę do rewii Złote Wilno. W 1925 roku zorganizował w Wilnie własny zespół operetkowy warszawiak Józef Stanisław Redo (1872 - 1942), śpiewak i aktor operetkowy (baryton) oraz reżyser teatralny, jednak jeszcze tego samego roku został jednym z trzech dyrektorów operetki wileńskiej. Operetka, zepchnięta w wolnej Warszawie przez teatrzyki kabaretowe do roli kopciuszka, odradza się i kwitnie w Wilnie. Kwitnie przy tym o własnych siłach - bez subsydiów miejskich czy innych. A to dlatego, że wspaniała pod każdym względem wileńska operetka masowo przyciągała widzów nawet podczas wielkiego światowego kryzysu gospodarczego 1929-35.

Gościnnie występowali w Wilnie takie sławy sceny polskiej czy wspaniałe aktorki i aktorzy jak: Karol Adwentowicz w 1923, 1925 i 1929 roku, Leonia Barwińska 1924, Eugeniusz Bodo w 1939, Stanisław Bogucki 1923, Józef Chmieliński 1925, Mieczysław Dowmunt w sierpniu 1939, Maria Dulęba 1926, Antoni Fertner w 1925, Mieczysław Frenkel w 1923, Franciszek Freszel 1924, Edmund Gasiński 1922, Stanisław Gruszczyński 1924 Teatr Wielki i w 1933 w rewii w Teatrze Letnim, Dominika Jakóbowska występy estradowe lata 30., Kazimierz Junosza-Stępowski1923, 1933, 1939, Maria Malanowicz 1926, 1927, 1928, Lucyna Messal - tancerka, śpiewaczka 1923 i 1925, Maria Mrozińska 1921, Kazimiera Niewiarowska 1927, Władysław Ordon 1922 i 1923, Hanka Ordonówna 1922, 1924, 1931, 1934, Zula Pogorzelska 1928, Ludwik Sempoliński 1928, Wanda Siemaszkowa 1922, 1923, 1929 i 1930, Irena Solska 1924 i 1926, Ludwik Solski 1919 i w latach 1931-32 i 1936-38, Konstanty Tatarkiewicz 1923, Stanisława Wysocka 1922 i 1938, Jadwiga Zaklicka 1933 i 1938, Wacław Zdanowicz 1924, Aleksander Zelwerowicz w 1925 roku.

W teatrach wileńskich jubileusze działalności artystycznej obchodzili: Teofila Żołopińska w Teatrze im. Syrokomli 28 stycznia 1923 roku obchodziła jubileusz pięćdziesięciolecia pracy scenicznej,
Franciszek Rychłowski 20 lutego 1928 roku obchodził jubileusz dwudziestopięciolecia działalności artystycznej, Aleksander Zelwerowicz 5 maja 1931 roku obchodził jubileusz trzydziestopięciolecia pracy scenicznej w tytułowej roli w Adwokacie i wróżce) , Władysław Szczawiński 2 maja 1935 roku obchodził jubileusz trzydziestopięciolecia pracy, Mieczysław Dowmunt z Teatru Lutnia 12 marca 1938 roku obchodził jubileusz trzydziestopięciolecia pracy scenicznej, Halina Dunin-Rychłowska 11 marca 1939 roku obchodziła jubileusz trzydziestolecia pracy grając rolę Babki ("Spadkobierca").

W międzywojennym Wilnie odeszli z tego świata następujący znani aktorzy i aktorski polskie: Eleonora Korycińska 1923, Franciszek Winiarski 1923, Kazimiera Niewiarowska 1927, Stanisław Kawczyński 1928, Zofia Kuszlówna 1928, Karol Karliński 1929, Zula Pogorzelska 1936.

W 1936 roku Warszawa miała 1,2 mln mieszkańców, a Wilno od niej sześć razy mniej mieszkańców, czyli 200 tysięcy. Tymczasem, podczas gdy w stolicy w 1936 roku sprzedano 1 818 000 biletów teatralnych, to w Wilnie w tymże roku sprzedano ich aż 624 000, a w rekordowym 1935 roku nawet 719 000 biletów.

Do tradycji wileńskiego teatru należały także coroczne bardzo dobre szopki akademickiego teatru kukiełkowego, popularny kabaret literacko-artystyczny "Smorgoń", mieszczący się w klasztorze pobazyliańskim; ich autorzy utrwalali obraz życia miasta, m.in. jego folklor.

Wszystkie dzienniki wileńskie (szczególnie "Kurier Wileński") i szereg innych pism prowadziło kronikę teatralną. Niezależnie od tego wydawane były czasopisma teatralne: "Przegląd Artystyczny. Dwutygodnik dla Spraw Teatru, Muzyki, Kinematografji, Sztuk Plastycznych, Literatury i Życia Społecznego" 1925-29 i 1934-39, "Scena Wileńska" 1929, "Przed Kurtyną" 1933-36, które wydawała Lutnia Teatr Muzyczny w Wilnie oraz "Front Teatralny" 1932-39 wydawany przez Teatry Miejskie w Wilnie wraz ze Związkiem Artystów Scen Polskich w Wilnie. Wyszło też sporo jednodniówek teatralnych w latach 1930-32 i 1939. Tadeusz Łopalewski korespondencje z życia teatralnego w Wilnie przesyłał do warszawskiego "Ruchu Literackiego".

W Wilnie urodziło się również szereg znanych polskich aktorów i aktorek teatralnych, filmowych i telewizyjnych, którzy działali w międzywojennej Polsce, w tym w Wilnie i w powojennej Polsce, jak np.: Jadwiga Badowska-Muszyńska (1913-2007), aktorka (Gniezno, Poznań), organizatorka teatrów lalek w Wilnie i po wojnie w Toruniu; Witold Borkowski (1919-1995), wybitny tancerz, choreograf związany z teatrami i operami Wilna (1937-41), Bytomia, Warszawy i Łodzi; Elwira Brodowicz-Turska (1922-2016), aktorka teatralna (Lublin, Częstochowa, Białystok, Szczecin, Warszawa, Bydgoszcz, Kalisz, Rzeszów), reżyser; Kazimierz Brusikiewicz (1926-1989), aktor teatrów Łodzi, Torunia, Poznania, Warszawy i Katowic; Gustaw Buszyński (1888-1962), aktor teatralny (Warszawa, Kijów, Poznań, Kraków i ponownie Warszawa), reżyser; Seweryn Butrym (1910-1981), aktor teatralny (Warszawa, Lwów, Stanisławów, Białystok, Toruń, Grodno, Łódź i ponownie Warszawa), filmowy (26 filmów) i telewizyjny, reżyser teatralny; Krystyna Chmielewska (1941-1998), aktorka teatralna (Kraków, Warszawa), telewizyjna (kilkadziesiąt spektakli Teatru Telewizyjnego) i filmowa (17 filmów); Halina Dobrowolska (1930-1999), aktorka teatralna (Opole, Wrocław, Warszawa 1961-92) i filmowa; Aldona Grot-Bęczkowska (1896-1957), aktorka teatralna (Warszawa, Poznań, Kraków, Wilno (1922), Katowice, Białystok, Lwów, Łódź i ponownie Warszawa) i filmowa (m.in. film Ty, co w Ostrej świecisz Bramie 1937); Irena Hrehorowicz (1930-1980), aktorka teatralna (Wrocław, Kraków, Olsztyn, Gniezno) i filmowa (8 filmów, m.in. Noce i dnie 1975); Andrzej Hrydzewicz (ur. 1932), aktor teatralny (Katowice, Nowa Huta, Wrocław), telewizyjny i filmowy (24 filmy); Władysław Ilcewicz (1898-1957), aktor teatralny (Poznań, Grudziądz, Toruń, Warszawa, Wilno 1938-39, Paryż, Nowy Jork) i filmowy, śpiewak; Jerzy Januszewicz (1934-1992), aktor teatralny Łódź, Bydgoszcz, Warszawa) i filmowy (17 filmów); Aldona Jasińska (1896-1957), aktorka teatralna (Warszawa, Poznań, Kraków, Wilno (1922), Katowice, Białystok, Lwów: grywała przede wszystkim role o silniejszym napięciu dramatycznym) i filmowa (m.in. film Ty, co w Ostrej świecisz Bramie 1937); Emil Karewicz (ur. 1923; aktor teatralny (Łódź, Gdańsk, Warszawa) i filmowy (70 filmów, jako narrator wystąpił w filmie fabularnym Moje Wilno, mówiącym o historii i polskich tradycjach miasta i jego pięknie); Maria Kościałkowska (ur. 1922), aktorka (Wilno, Toruń, Olsztyn, Katowice, Kraków - od 1961 w Teatrze im. J. Słowackiego); Irena Kownas (ur. 1937), aktorka teatralna (Olsztyn, Szczecin, Warszawa) i filmowa (48 filmów i seriali telewizyjnych); Adam Kwiatkowski (1922-2005), aktor teatralny (Łódź, Warszawa, Zabrze) i filmowy (24 filmy i seriale telewizyjne); Jolanta Lothe (ur. 1942), aktorka teatralna (teatry warszawskie) i filmowa (33 filmy i seriale telewizyjne); Bernard Ładysz (ur.1922), śpiewak operowy (solista Opery Warszawskiej i Teatru Wielkiego w Warszawie), teatralny (Teatr Syrena w Warszawie i filmowy (12 filmów); Alfred Łodziński (1903-1974), aktor teatralny (Wilno, Poznań, Toruń, Lublin, Płock, Gniezno, Kraków, Wrocław, Szczecin, Warszawa) i filmowy (12 filmów, w tym Krzyżacy 1960 i Faraon 1965); Zofia Melechówna (ur. 1926), aktorka teatralna (Warszawa, Olsztyn, Bielsko-Biała, Rzeszów i od 1858 Toruń) i filmowa; Stanisław Zdzisław Michalski (ur. 1932), od 1955 aktor i 1988-93 dyrektor Teatru Wybrzeże w Gdańsku) i filmowy (90 filmów); Bohdan Mikuć (1930-2015), aktor teatralny (Łódź, Gorzów Wielkopolski - 1977-84 dyrektor naczelny i artystyczny) i filmowy (6 filmów); Wanda Osterwina (1887-1929), żona Juliusza, wielkiego aktora i reżysera, o pięknej urodzie oraz subtelna i inteligentna aktorka teatralna i filmowa, od 1908 roku występująca w teatrach Łodzi, Krakowa, Wilna (1910-11), Warszawy, w teatrach polskich w Moskwie i Kijowie i ponownie w Wilnie (1922, 1925-28); Zula Pogorzelska, właśc. Zofia Pogorzelska (1896 Wilno albo Eupatoria - 1936 Wilno), pięknej urody i wyjątkowo utalentowana śpiewaczka, aktorka filmowa (9 filmów), teatralna i tancerka kabaretowa, od 1919 roku związana z najlepszymi kabaretami warszawskimi: Qui Pro Quo, Perskie Oko, Morskie Oko, Banda, gościnnie występowała w Wilnie; Bohdan Poręba (1934-2014), reżyser filmowy (19 filmów) i teatralny, scenarzysta; Monika Snarska (1919-2006), aktorka teatru muzycznego w Wilnie do 1940, po wojnie reżyser i aktorka teatru lalkowego w Gdańsku i od 1960 Teatru Guliwer w Warszawie - 1969-90 dyrektor; Ewa Skarżanka (1944-2005), córka Hanny Skarżanki, aktorka teatralna (Olsztyn, Zabrze, Cieszyn, Katowice, głównie Warszawa) i filmowa (12 filmów i seriali telewizyjnych); Wanda Stanisławska-Lothe (1910-985), aktorka teatralna, uczennica Aleksandra Zelwerowicza w Wilnie; debiutowała w 1930 w Teatrze Polskim na Pohulance w Wilnie; do 1939 grała w teatrze w Katowicach, a po wojnie w teatrach Olsztyna, Krakowa, Gdańska i na koniec w Teatrze Ziemi Mazowieckiej i Teatrze Popularnym w Warszawie, zwracała uwagę jej wrażliwa i subtelna gra, jak np. w Tańcu śmierci Strindberga; "jedna z wielkich, ostatnich dam polskiego teatru" ("Przekrój" 24.11.1985); Magda Teresa Wójcik (1934-2011), aktorka teatralna (Czeski Cieszyn, Bielsko-Biała, Szczecin, Płock, głównie teatry warszawskie) i filmowa (26 filmów: znana głównie ze wspaniale zagranej roli w Matce Królów reż. J. Zaorskiego 1987), w 1989 otrzymała nagrodę w dziedzinie filmu zagranicznego dla najwybitniejszej aktorki Włoskiego Centrum Kulturalnego "Alaide Ristori" przyznawaną najwybitniejszym kobietom świata (m.in. Margaret Thatcher, Indirze Gandhi), reżyser; Wacław Zastrzeżyński (1900-1959), popularny aktor teatralny i reżyser (Poznań, Bydgoszcz, Katowice, Łódź, Warszawa, Kraków, Wilno - 1931-32 i 1934-41, Gdynia, Katowice), zagrał rolę Szczuka w głośnym filmie Andrzeja Wajdy Popiół i diament) .

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt