Sobota 27 Kwietnia 2024r. - 118 dz. roku,  Imieniny: Sergiusza, Teofila, Zyty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 23.12.23 - 21:33     Czytano: [486]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Wilno w Ĺźyciu Polski i narodu polskiego

Aby lepiej zrozumieć ciągnący się od ponad 135 lat konflikt polsko-litewski związany ściśle z problem Wilna, który stanowi największą kość niezgody i wręcz nienawiści Litwinów do Polaków, należy zacząć od tego jaką rolę to miasto odegrało w dziejach Polski i w życiu narodu polskiego oraz w dziejach Litwy i narodu litewskiego. Dopiero wtedy można zająć się sprawami politycznego konfliktu polsko-litewskiego związanego z Wilnem, aby lepiej zorientować się w wysuwanych argumentach obu stron. Dla Polaków to argumenty już tylko historyczne, chociaż to Polska i Polacy zostali skrzywdzeni, natomiast dla Litwinów, szczególnie po 1988 r. to ciągle najważniejszy problem w stosunkach polsko-litewskich i ciągle źródło ich nienawiści do całego narodu polskiego, chociaż sprawa została rozwiązana raz na zawsze zgodnie z ich życzeniem, czyli mają Wilno i trzymają je mocno w swoich rękach.

...

Wileńszczyzna, na której leży Wilno, nie była kolebką plemion litewskich, które wywodziły się ze Żmudzi i okolic Kowna. Według historyka białoruskiego Wacława Panucewicza ziemię tą słabo zaludnioną zamieszkiwali Rusini, a od VI-VII wieku osiedlali się tam wychodźcy z Mazowsza. Dopiero w XII wieku, na drodze podboju, weszła ona w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (Wacław Panucewicz Polska a Litwa Wiadomości 31.10.1965, Londyn, Polska na Litwie "Przegląd Tygodniowy" 24.9.1989). W swoich 700 lat istnienia - nawet przez jeden rok Wilno nie było stolicą Litwy i nigdy nie było etnicznie litewskie - z przewagą ludności litewskiej. Założył je około 1322 r. (w tym roku zbudował tu sobie zamek, przy którym zaczął powstawać gród; miastem Wilno zostało po unii Litwy z Polską w 1385 r., kiedy w 1387 r. król Polski i wielki książę litewski Władysław Jagiełło nadał osadzie stołecznej prawo miejskie magdeburskie) książę Giedymin jako nową siedzibę książęcą. W łacińskim liście Giedymina do papieża Jana XXII z 25 stycznia 1323 r. po raz pierwszy została wymieniona nazwa Wilna - in civitate nostra Vilna (pol. w mieście naszym Wilnie). Litewska nazwa miasta do końca XIX w. brzmiała Wilniuja. Obecną - Vilnius wymyślili nacjonaliści litewscy. Nie jest ona więc nazwą historyczną jaką jest polska nazwa Wilno. Przez ustanowienie swojej siedziby książęcej w Wilnie miasto stało się stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), które w całych swoich dziejach było zdecydowanie bardziej ruskie (białoruskie) niż litewskie. W XIII w. litewskie ziemie etniczne stanowiły mniej niż 10% obszaru WKL (800 tys. km kw.), a Litwini zaledwie 15% jego ludności (300 tys. na 2 miliony mieszkańców). Poza tym Rusini stali kulturalnie znacznie wyżej od pogańskich Litwinów. Stąd językiem oficjalnym w całym kraju - w tym także na etnicznej Litwie był język ruski (białoruski), a od 1696 r. język polski za zgodą mieszkańców WKL - szlachty i mieszczaństwa trzymającego władzę w miastach i miasteczkach, które uległo polonizacji językowej i kulturalnej. Ludność Wilna od samego początku była wieloetniczna. Mieszkali tu Rusini (Białorusini), Niemcy, Polacy, Żydzi, Ormianie, Grecy, Tatarzy i najmniej liczni Litwini. Stąd aż do XX w. nie odegrali oni żadnej roli w dziejach miasta. Stąd trudno mówić poważnie o jakiejś litewskiej historii Wilna przed XX w., najwyżej o jakiś bardzo sporadycznych i mało znaczących w ogólnej historii miasta wydarzeniach. I taka jest prawda, której nikt i nic nie zmieni - nawet Bóg w swej wszechmocy. To co obecnie wyprawia Litwa i jej tzw. historycy w odniesieniu do przeszłości ziem litewskich i Wilna oraz tamtejszych Polaków jest niczym innym jak ośmieszaniem się w obliczu prawdy - zwykłą i jednocześnie podłą dziecinadą. Bo czym innym jak nie właśnie tym jest na przekład nazywanie Uniwersytetu Wileńskiego do 1832 r. uniwersytetem litewskim, a cały dorobek Polaków wileńskich na przestrzeni wieków dorobkiem - dziedzictwem litewskim w całym tego słowa znaczeniu.

Po unii polsko-litewskiej z każdym nowym dziesięcioleciem powolutku, ale stale przybywało Polaków w mieście. Przybywali oni z Polski, ale częściej chyba miejscowi mieszkańcy ulegali polonizacji. Dlatego na synodzie diecezji wileńskiej odbytym w 1526 r. wysunięto żądania, aby Ewangelia oraz inne pisma święte były wyjaśniane w językach polskim i litewskim. Litwinów w Wilnie zawsze było bardzo mało, a od XVIII w. tak mało, że od 1737 r. z ich braku w żadnym kościele wileńskim nie odprawiano litewskiego nabożeństwa. Litwini już wtedy byli w zdecydowanej większość chłopskim narodem. Polacy już od XVII w. stanowili większość ludności miasta i tak było do Powstania Styczniowego 1863-64. Po powstaniu Rosjanie postanowili zrusyfikować Wilno i do miasta napłynęła z Rosji cała masa Żydów (Litwaków mówiących po rosyjsku) i Rosjan. Według danych carskich w 1897 r. w Wilnie mieszkało 61 847 Żydów i 30 967 Rosjan oraz 6514 prawosławnych Białorusinów obok 47 795 Polaków i tylko 3238 Litwinów. Z kolei według carskiego spisu ludności z 1909 r. w Wilnie mieszkały 181 442 osoby cywilne, a z wojskiem 205 250 osób, spośród których 97 800 podało narodowość polską, 75 520 żydowską, 42 619 rosyjską i tylko 2453 litewską. Okupacyjne władze niemieckie 14 XII 1916 r. przeprowadziły w Wilnie spis ludności, według którego w mieście mieszkało 138 794 osób, w tym 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan (po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. prawie wszyscy Rosjanie uciekli do Rosji), 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Warto tu zaznaczyć, że wśród 425 rachmistrzów dokonujących spisu ludności było 200 Żydów, 150 Polaków, 50 Litwinów i 25 Białorusinów, którzy zadbali o to, aby spis był wiarygodny. Z kolei według polskiego spisu powszechnego ludności przeprowadzonego w 1931 r. w Wilnie mieszkało 195 071 osób, w tym 128 628 Polaków - 65,9% ludności miasta, 54 596 Żydów - 28% ludności, 7400 Rosjan - 3,8% ludności, 1737 Białorusinów - 0,9% ludności, 1579 Litwinów - 0,8% ludności, 600 Niemców - 0,3% ludności, 200 Ukraińców - 0,1% ludności oraz inni 400 osób - 0,2% ludności miasta. W 1939 r. w Wilnie mieszkało 209 400 ludzi, w tym około140 000 Polaków. Po wymordowaniu wileńskich Żydów przez Litwinów i Niemców w latach 1941-44 i ucieczce kolonistów litewskich przybyłych do miasta po 1939 r. przed wkroczeniem Armii Czerwonej w lipcu 1944 r., Wilno było etnicznie prawie czysto polskie. Jak widzimy, w całej najnowszej historii Wilna miasto nie było etnicznie litewskie, czyli Litwini nigdy nie mieli do niego prawa etnicznego! Jak słusznie zauważa historyk polski Marceli Kosman bez tego faktu niemożliwy byłby powrót Wilna w 1919 r. do odrodzonej rok wcześniej Polski.

Wilno miało duży udział w historii Polski, szczególnie w historii wojskowości polskiej i walk z caratem 1794-1914: Wilno po unii Polski z Litwą w 1386 r. weszło do polskiej historii, odgrywając w niej znaczącą rolę jako miasto królewskie - miasto królów polskich, jednak będąc tylko stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego miało lokalne znaczenie - także w życiu Polaków mieszkających w księstwie, którzy właściwie w nim rządzili, szczególnie od XVII w. gdyż Litwini i Rusini byli w przygniatającej większość chłopami, ogólnopolskie znaczenie nabrało Wilno po upadku Rzeczpospolitej w 1795 r.; 22 III 1387 r. król Polski Władysław Jagiełło nadał Wilnu miejskie prawa magdeburskie czyniąc z niego miasto; w 1392 r. ruszyła, zakrojona na szeroką skalę, wielka wyprawa na Litwę pod wodzą wielkiego mistrza krzyżackiego Konrada Wallenrode, Krzyżacy bliscy byli zdobycia Wilna, zaciekle bronionego przez rycerzy polskich, przybyłych na Litwę z pomocą; w 1401 r. w Wilnie została zawarta nowa unia polsko-litewska; wzorując się na polskim podziale administracyjnym w 1413 r. Wilno stało się stolicą województwa wileńskiego; za dynastii Jagiellonów (do 1572) Wilno było nieoficjalnie drugą stolicą Polski; 28 XI 1561 r. w Wilnie została zawarta unia między Polską a Inflantami (Kawalerowie Mieczowi), 28 listopada 1561 r. w Wilnie podpisano zgodnie z umową wileńską ziemie inflanckie zostały przyłączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później również do Królestwa Polskiego - część polska Inflant znana jest pod nazwą Inflanty Polskie (dzisiaj Łotwa); do połowy XVI w. większość mieszkańców Wilna stanowili Niemcy i Rusini, na trzecim miejscu byli Polacy, a po nich dopiero Litwini (prof. S. Kościałkowski), później i aż do 1945 r. większość ludności miasta stanowili Polacy, a na drugim miejscu byli Żydzi, Litwinów była zawsze garstka; w 1569 r. przybyli do Wilna jezuici polscy, którzy założyli kolegium, które dzięki ich staraniom 1 IV 1579 r. król polski Stefan Batory założył Academia Societatis Jesu - uniwersytet; król Stefan Batory w 1581 r. ustanowił też w Wilnie siedzibę najwyższej instancji sądowej dla Wielkiego Księstwa Litewskiego - Trybunał Litewski; w 1654 r. Rosja napadła na Rzeczpospolitą i 8 VIII 1655 r. zajęła Wilno, rzeź mieszkańców trwał trzy dni, a pożary aż do końca miesiąca, zginęło kilkanaście tysięcy mieszczan, 13 IX 1655 r. car rosyjski Aleksy Michajłowicz ogłosił się wielkim księciem litewskim, miasto odbiły w VIII 1660 r. wojska (szlachta polsko-litewska) pod dowództwem Michała Kazimierza Paca, oboźnego wielkiego litewskiego i regimentarza wojsk koronnych; w 1760 r. zaczęło ukazywać się pierwsze polskie czasopismo wileńskie "Kurier Litewski"; w 1781 r. Komisja Edukacji Narodowej w Warszawie z Akademii Wileńskiej uczyniła świecką Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego z polskim językiem wykładowym, tworząc jednocześnie nowe katedry: astronomii, medycyny (1781 r.), architektury (1793 r.); w 1785 r. został otwarty pierwszy stały teatr polski; pod koniec XVIII w. w Wilnie działał znakomity architekt polski, twórca gmachu ratusza, Wawrzyniec Gucewicz (1753-98), autor przebudowy (1801) katedry p.w. św. Stanisława; 3 V 1792 r. w kościele farnym p.w. św. Jana uroczyście obchodzono l rocznicę Konstytucji 3 Maja, która likwidując osobne Wielkie Księstwo Litewskie przyłączyła je bezpośrednio do Polski; trzy tygodnie po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej w Krakowie, 16 IV powstanie wybuchło również na Litwie, w nocy z 22 na 23 IV 1794 r. oddziały powstańcze (400 ludzi) pod wodzą płk Jakuba Jasińskiego dzięki zaskoczeniu opanowały Wilno, przepędzając z miasta garnizon rosyjski (2000 ludzi i 10 dział) - wydawane tu było wówczas pismo powstańcze "Gazeta Narodowa", jednak 12 VIII 1794 r. wojska rosyjskie ponownie zajęły miasto, sam płk Jasiński walczył nadal i zginął w obronie Warszawy 4 XI 1794 r.; przywódca insurekcji kościuszkowskiej w Warszawie w 1794 r. Jan Kiliński, po jej upadku działał w Wilnie (sprzysiężenie F. Ciecierskiego); w wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. Wilno zostało włączone do Rosji; Jest rzeczą znamienną, że jeden z pierwszych na ziemiach Rzeczypospolitej spisek w celu walki o wolność zawiązany został na ziemiach litewskich, w stolicy dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Wilnie, jako odgałęzienie t. zw. Zgromadzenia Centralnego we Lwowie - jest to spisek braci Ciecierskich (jeden z nich był przeorem dominikanów w Wilnie, drugi byłym kapitanem Wojsk Polskich); car Aleksander I dostrzegając polski charakter miasta i ziem okupowanych 16 IV 1803 r. przekształcił wileńską Szkołę Główną w Imperatorski Uniwersytet Wileński z polskim językiem wykładowym, jak również całe szkolnictwo polskie na ziemiach zabranych (kuratorium wileńskiego okręgu szkolnego); w 1812 r. cesarz Francji Napoleon postanowił wypowiedzieć wojnę Imperium Rosyjskiemu, 24 VI 1812 r. Wielka Armia, w skład której wchodziły oddziały polskie, przekroczyła Niemen i rozpoczęła marsz na wschód, 28 czerwca w awangardzie armii napoleońskiej wkroczył do miasta na czele konnicy młodziutki pułkownik Dominik książę Radziwiłł, który za cenę znacznej części swego ogromnego majątku, wyposażając własnym sumptem 8 Pułk Ułanów, zawarował sobie pierwszeństwo przy wkraczaniu do Wilna: "Widok orłów polskich, komenda w języku narodowym (polskim), witanie wielu "Litwinów/Polaków z Litwy" już zaciągniętych pod znaki ojczyste (polskie), posunęły zapał ludności do najwyższego stopnia - stwierdzają historycy, poparty zaraz czynem: wstępowano ochoczo w szeregi wojska polskiego; w zajętym Wilnie zainstalowano podległy Francuzom i złożony z Polaków tymczasowy rząd (Komisja Rządząca Tymczasowa); 14 VII 1812 r. w katedrze wileńskiej ogłoszony został w formie niezwykle uroczystej akt przystąpienia Litwy do Konfederacji Warszawskiej; w 1817 r. powstały w Wilnie studenckie towarzystwa Filomatów i Filaretów, budzące polski patriotyzm młodzieży, jednym z założycieli Towarzystwa Filomatów był Adam Mickiewicz, w latach 1822-23 wydano w Wilnie jego pierwsze tomiki poezji; w 1823 r. policja carska przeprowadziła masowe aresztowania patriotycznej młodzieży, kilkanaście studentów skazano na zesłanie w głąb Rosji, po kilkumiesięcznym areszcie w klasztorze Bazylianów, 25 X 1823 r. Adam Mickiewicz opuścił Wilno na zawsze; przed wybuchem Powstania Listopadowego (XI 1830) na wszystkich ziemiach zaboru rosyjskiego, w Wilnie miał siedzibę Litewski Komitet Najwyższy, przygotowujący powstanie na Litwie, naczelnym dowódcą został Antoni Giełgud, a przy jego sztabie działał Tymczasowy Polski Rząd Centralny na Litwie; podczas Powstania Listopadowego pod wileńskimi Ponarami doszło 19 VI 1831 r. do bitwy między przybyłym z Królestwa Polskiego wojskiem polskim pod dowództwem gen. A. Giełguda (11 tys. ludzi, 27 dział) z wojskiem rosyjskim (17 tys. ludzi, 58 dział) zakończonej odparciem wojsk polskich; po klęsce wojsk polskich Litwie grupie gen. Henryka Dembińskiego wraz z ochotnikami z Wilna udało się w VII 1831 r. przedrzeć do Królestwa Polskiego i dołączyć do głównych sił powstańczych; po zduszeniu powstania w Wilnie i na Litwie, jesienią 1831 r. Rosjanie rozpoczęli "wyniszczanie pierwiastka polskiego" w Wilnie i na Kresach, co oznaczało depolonizację kraju oraz całkowitą jego rusyfikację: ziemie dawnego Wielkiego Księstwa przemianowano na "Zachodni Kraj", ogłoszona 1 XI 1831 r. przez cara Mikołaja I amnestia nie objęła powstańców z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym także z Wilna i większość przebywających w Prusach internowanych żołnierzy musiała wyemigrować na zachód Europy; 15 V 1832 r. car Mikołaj I zlikwidował Uniwersytet Wileński, a w jego miejsce założył Wileńską Akademię Medyczno-Chirurgiczną (z dawnego wydziału lekarskiego uniwersytetu - przetrwał do 1842 r.) oraz Wileńską Rzymskokatolicką Akademię Duchowną, przeniesioną w latach 1842-44 do Petersburga, gdzie jako uczelnia polska przetrwała do 1918 r.; specjalna "Komisja dla określenia stopnia winy uczestników powstania" działająca w Wilnie od 31 VII do 31 XII 1831 r. wydała 4 tys. wyroków śmierci w Wilnie, na placu Łukiskim powieszono przywódców powstania wileńskiego, przeprowadzano konfiskatę dóbr ziemskich, pozbawiano szlachtę polską i mieszczan wileńskich urzędów, wielu zesłano na Syberię; w Wilnie (Krzyżówka) 27 V 1838 r. został aresztowany, osądzony i rozstrzelany 27 II 1839 r. Szymon Konarski, polski działacz niepodległościowy, powstaniec listopadowy, członek Młodej Polski i Stowarzyszenia Ludu Polskiego, organizator nowego polskiego ruchu spiskowego na Kresach (3000 członków sprzysiężenia); w Wilnie 1 I 1854 r. została wykonana i wystawiona po raz pierwszy polska opera narodowa "Halka" Stanisława Moniuszki; w 1861 r. w Królestwie Polskim i na ziemiach litewskich narastały nastroje patriotyczne, w marcu-sierpniu, podobnie jak w Warszawie, nabożeństwa i uroczystości kościelne w Wilnie przemieniały się w patriotyczne manifestacje i pomimo tłumienia ich przez kozaków przybierały na sile, co zmusiło Rosjan 3 IX września 1861 r. do wprowadzenia w Wilnie, powiecie wileńskim i większości guberni kowieńskiej stanu wojennego; rozbudzonych nastrojów patriotycznych nie udało się jednak stłumić represjami, latem 1862 r. utworzono na Litwie Komitet Ruchu Czerwonych, którego celem było przygotowania powstania zbrojnego, jesienią Komitet przekształcił się w Litewski Komitet Prowincjonalny (dysponował 3000 sprzysiężonych, głównie w Wilnie) i nawiązał łączność z Centralnym Komitetem Narodowym w Polsce, równolegle powstał konserwatywny obóz białych, który w drodze pokojowej chciał żądać od Rosji drobnych ustępstw: poszerzenia praw samorządu, odrodzenia Uniwersytetu Wileńskiego, zgody na zakładanie szkół i bibliotek oraz wydawanie literatury polskiej, a także zachowania wielkiej własności ziemskiej, 22 I 1863 r. Centralny Komitet Narodowy w Warszawie jako Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił początek powstania w Polsce i na Litwie, 1 II 1863 r. Litewski Komitet Prowincjalny objął władzę na prowincji w imieniu Rządu Narodowego w Warszawie, na przełomie lutego i marca 1863 r. doszło do porozumienia między Rządem Tymczasowym a komitetem "białych" w Wilnie i utworzono wówczas Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy, którego prezesem został Jakub Gieysztor, a komisarzem Nestor Laurans, na ziemiach litewsko-białoruskich stoczono z wojskiem rosyjskim 247 bitew i potyczek, w latach 1863-64, w Wilnie wydawane były konspiracyjnie pisma powstańcze: "Wiadomości o Powstaniu na Litwie" i "Chorągiew Swobody" - oba w 1863 r. i "Głos z Litwy" w 1864 r.; generał-gubernator rosyjski w Wilnie Michał Murawiew z bezwzględnością i brutalnością tłumił powstanie, w Wilnie zostali straceni dwaj czołowi przywódcy powstania na tym terenie; Zygmunt Sierakowski 27 VI 1863 i Konstanty Kalinowski 22 III 1864, aresztowanego w Wilnie Józefa Kalinowskiego (późniejszego karmelitę w Czernej i Krakowie - św. Rafał), pełniącego funkcję ministra wojny w rządzie powstańczym, skazano także na śmierć, jednak wyrok ten jakimś cudem zamieniono na 10 lat twierdzy; Murawiew postanowił raz na zawsze zniszczyć polskość Wilna: zamknięto w mieście wszystko to co było polskie, a nawet zabroniono używać języka polskiego w miejscach publicznych, zabroniono remontować kościoły, aby popadły w ruinę oraz zmuszano młodzież katolicką, tj. Polaków do uczęszczania do cerkwi podczas rosyjskich świąt państwowych, w 1898 r. na placu Biskupim postawiono pomnik Murawiowa, a przed katedrą katolicką wzniesiono w 1904 r. pomnik carycy Katarzyny II, Polacy stali się pariasami w swoim mieście, polskie Wilno było tępione na każdym możliwym kroku do 1905 r.; w Wilnie w latach 1879-82 Eliza Orzeszkowa prowadziła jakimś cudem polską księgarnię wydawniczą; w 1880 r. powstała w Wilnie Gmina Socjalistów Polskich, a pierwsza polska partia robotnicza Proletariat, utworzona latem 1882 r. w Warszawie, miała swój ośrodek także w Wilnie i tutaj w I 1883 odbył się pierwszy jej Zjazd; z kolei w 1893 r. odbył się w Wilnie pierwszy ogólnopolski zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), nielegalnej PPS w Wilnie przewodził później Józef Piłsudski (1867-1935), z Wilnem był on bardzo związany od młodości - uczęszczał tu do szkół, a w okresie międzywojennym często tu bywał i zrobił wiele dla miasta i stąd miasto było nazywane "miłym miastem Józefa Piłsudskiego"; powstałe pod koniec XIX w. tajne polskie towarzystwa oświatowe i kulturalne połączyły się w latach 1898-99 w nielegalne Zjednoczenie Oświata, pod przewodnictwem Witolda Węsławskiego; na przełomie 1904 i 1905 r. wrzenie rewolucyjne objęło Rosję i Królestwo Polskie, wobec narastających nastrojów rewolucyjnych w Wilnie i na prowincji, 3 V 1905 r. władze rosyjskie wprowadziły w guberni wileńskiej stan nadzwyczajny, który odwołano dopiero po 5 latach (3 V 1910 r.), pod naporem masowych żądań Polaków w Wilnie i Litwinów na Litwie 14 V 1905 r. car Mikołaj II zezwolił na wykładanie w zachodnich guberniach języków polskiego i litewskiego jako oddzielnych przedmiotów, Polskie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe 19 VIII 1906 r. zaczęło wydawać "Dziennik Wileński" (1906-08), te drobne ustępstwa nie zadowoliły społeczeństwa i 13 X 1905 r. odbył się w Wilnie (także w Rosji i Królestwie Polskim) strajk powszechny, doszło do starć z policją carską, 30 X 1905 r. car wydał Manifest konstytucyjny (tzw. "manifest październikowy"), w którym obiecał poszanowanie podstawowych wolności obywateli, powołanie parlamentu oraz rządu z premierem, wkrótce potem założona w Wilnie przez biskupa wileńskiego Edwarda Roppa legalna partia Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie na Litwę i Białoruś, opowiadała się za rozwojem samorządu oraz autonomią Królestwa Polskiego oraz Litwy i Białorusi w składzie Rosji; po przyznaniu większych praw także Polakom na Kresach, których od Powstania Styczniowego 1863-64 w ogóle nie mieli, w Wilnie wprost wybuchła polskość - powstały teatry, prasa, wydawnictwa książkowe, polskie szkolnictwo, polskie Towarzystwem Przyjaciół Nauk, co jest jeszcze jednym dowodem na to, jak bardzo polskim było to miasto w 1905 r., pomimo bezwzględnego prześladowania tu polskości i brutalnego rusyfikowania miasta przez 40 lat; w latach 1905-1915 ukazywało się w Wilnie ok. 80 tytułów polskich pism, m.in. dzienniki: "Kurier Litewski", "Dziennik Wileński", "Kurier Krajowy" i "Gazeta Codzienna", co uczyniło z Wilna po Warszawie największym ośrodkiem prasy polskiej w całym państwie rosyjskim; w 1905 r. nie Litwin, bo Litwinów w Wilnie prawie że nie było, ale Polak - Michał Węsławski, w latach 1905-16 był trzykrotnie wybierany na prezydenta miasta, w 1908 r. także wiceprezydentem Wilna został inny Polak - Konrad Niedziałkowski; z powodu antypolskiego nacjonalistycznego ruchu litewskiego przed I wojną światową i w okresie międzywojennym w Wilnie największe poparcie wśród polskiej ludności miasta miała Narodowa Demokracja/Stronnictwo Narodowe Romana Dmowskiego - ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej - ośrodek wileński był jej prawdziwym bastionem; w sierpniu 1914 r. wybuchła w Europie I wojna światowa, 18 IX 1915 r. do Wilna wkroczyły wojska niemieckie, ich dowódca, generał hr. von Pfeil w wydanej do ludności miasta trójjęzycznej: niemiecko-polsko-rosyjskiej odezwie (zwróćmy uwagę na fakt, że odezwa nie była wydana również po litewsku) nazwał słusznie Wilno "perłą korony polskiej" (M. Kałuski Polskie Wilno 1919-1939 Toruń 2019); Niemcy zamknęli większość czasopism polskich, zezwolili jednak na odbudowę pomnika Trzech Krzyży na wzgórzu nad miastem i odsłanianie polskich tablic pamiątkowych oraz na założenie w Wilnie 11 X 1915 r. Komitetu Edukacyjnego, który przystąpił do zakładania polskich szkół i placówek oświatowych; Niemcy, pragnąc przyłączenia Litwy do Niemiec po wojnie kontynuowali politykę rosyjskiego zaborcy wspierania Litwinów, jako przeciwwagi dla dominujących na Wileńszczyźnie Polaków; okupanci przeprowadzili 9 III 1916 r. w Wilnie i na Wileńszczyźnie spis ludności, który wykazał, że w Wilnie mieszkało: 50,2% Polaków, 43,5% Żydów, 2,6% Litwinów, 1,5% Rosjan, wobec jednak zakwestionowania go przez Litwinów, którzy utrzymywali, że w mieście jest dużo więcej Litwinów, Niemcy rok później (1917) przeprowadzili kolejny spis ludności pod większą kontrolą Litwinów, który wykazał, że Wilno liczyło ok. 139 tys. mieszkańców, w tym: 75 tys. Polaków (54% ludności miasta), 58 tys. Żydów (41%) i 2 tys. Litwinów (1,6%);
Na całym obszarze okupowanym przez Niemcy, pokrywającym się z terenem dzisiejszej Litwy, Polacy stanowili 58% mieszkańców, Litwini 18,5%, Żydzi 14,7%, Białorusini 6,4% i Rosjanie 1,2%; 1 I 1919 r. po opuszczeniu Wilna przez wojska niemieckie i rząd litewski, który bez ich ochrony czuł by się niepewnie w polskim mieście, a w obliczu zbliżającej się armii bolszewickiej władzę w mieście przejęli Polacy - prawdziwi gospodarze miasta, Samoobrona Wileńska stawiła zbrojnie czoła hordzie bolszewickiej, jednak 5 I uległa druzgocącej przewadze wroga; 19-21 IV 1919 r. miała miejsce brawurowa ?wyprawa wileńska" - operacja zaczepna przeprowadzona przez kawaleryjską grupę uderzeniową płk. Władysława Beliny-Prażmowskiego (842 szabel), której celem było oswobodzenie Wilna spod okupacji bolszewickiej; 21 IV 1919 roku przez Ostrą Bramę do Wilna wkroczył Naczelnik Państwa Polskiego, Józef Piłsudski i następnego dnia wydał odezwę "do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego", zapowiadającą utworzenie federacji na ziemiach Rzeczypospolitej (rząd litewski odrzucił tę ofertę); Rada Najwyższa konferencji pokojowej w Wersalu (18 I 1919 - 20 I 1920) zatwierdziła status quo na Wileńszczyźnie, przyjmując jako podstawę rozgraniczenia Polski i Litwy Linię Focha, kierującą się zasadą etniczną, zgodnie z którą Wilno pozostawało po stronie polskiej; podczas drugiego etapu wojny polsko-bolszewickiej (25 IV - 18 X 1920) rząd litewski 12 VII zawarł traktat z Rosją bolszewicką, zgodnie z którym Litwa wspierała militarnie Armię Czerwoną, za co Moskwa przekazała jej Wilno 26 VIII, czego nie uznał rząd polski i w porozumieniu z marsz. Józefem Piłsudskim "zbuntowana" Dywizja Litewsko-Białoruska Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Lucjana Żeligowskiego 9 X zajęła Wilno, tworząc tzw. Litwę Środkową, która zgodnie z wolną mieszkańców miasta, wyrażoną w głosowaniu powszechnym 18 IV 1922 r. została przyłączona do Polski, co uznane przez wolny świat 15 III 1923 r. (konferencja ambasadorów w Paryżu, 5 IV USA): od tej pory Wilno należało do Polski zgodnie z prawem międzynarodowym; po latach wrogości i wysuwanych pretensji do Wilna, Republika Litewska nawiązując stosunki dyplomatyczne z Polską 19 III 1938 r. również ostatecznie uznała istniejącą granicę polsko-litewską i przynależność państwową Wilna i Wileńszczyzny do Polski; walki o Wilno zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic w okresie II RP i po 1990 r.: WILNO 19 IV 1919 - 9 X 1920"; za rządów polskich 1922-39 nastąpił wszechstronny rozwój miasta, nazywanego "polskim Oxfordem"; Wilno w II Rzeczpospolitej było jednym z najsilniejszych ośrodków wojskowych, co nie dziwi biorąc pod uwagę jego położenie i zawiłe kwestie polityczne. Przed wojną w mieście i jego okolicach stacjonowało kilka wielkich jednostek Wojska Polskiego, przede wszystkim 1. Dywizja Piechoty Legionów, część 5. Pułku Lotniczego (lotnisko Porubanek), dowództwo Wileńskiej Brygady Kawalerii i 4. Pułk Ułanów Zaniemieńskich, a także dowództwo Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza "Wilno" i podległe mu pododdziały, wokół miasta utworzono też Obszar Warowny "Wilno", wojska garnizonu Wilno miały chronić Polskę przed agresją ze strony Związku Sowieckiego; w styczniu 1933 r. kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler, który nie krył swoich wrogich zamiarów wobec Polski i Polaków. Dlatego marszałek Józef Piłsudski zarządził pokaz siły Wojska Polskiego. W kwietniu 1933 r. odbyła się w Wilnie wielka rewia wojskowa, na którą przyjechał marsz. Piłsudski z dużą grupą generałów. Rewia miał pokazać hitlerowskim Niemcom siłę oręża polskiego (wówczas armia polska była silniejsza od niemieckiej); marsz. Józef Piłsudski zmarł w Warszawie 12 V1935 r. i umieszczone do specjalnie zbudowanego mauzoleum Matka i Serce Syna na cmentarzu na Rossie w Wilnie, gdzie obok jego serca zostały złożone prochy jego matki, wielkie uroczystości pogrzebowe w Wilnie trwały dwa dni - 11 i 12 V1936 r.; 1 IX 1939 r. Niemcy hitlerowskie napadły na Polską i prawie wszyscy żołnierze garnizonu wileńskiego walczyli z wrogiem, tymczasem 17 IX 1939 r. od wschodu napadł na Polskę Związek Sowiecki i nieliczni żołnierze polscy w Wilnie podjęli obronę miasta przed wrogiem (przewaga Armii Czerwonej była miażdżąca), w walkach prowadzonych w dniach 18-19 IX wojska sowieckie straciły - według sowieckich źródeł - 13 zabitych i 24 rannych żołnierzy i oficerów, zniszczonych 5 czołgów BT-7 i 1 samochód pancerny, a 3 samochody pancerne uszkodzone, najprawdopodobniej faktyczne straty Rosjan były większe; od 19 IX do 26/27 X Wilno okupowała Armia Czerwona i z początku Kreml zamierzał przyłączyć miasto do Sowieckiej Białoruski, wkrótce zmienił zdanie i postanowił przekazać je Litwie za umożliwienie włączenia Litwy do Związku Sowieckiego: szef propagandy III Rzeszy, Joseph Goebbels od 1923 r. prowadził dziennik (29 tomów) i pod datą 12 X 1939 r. zanotował: "W zamian za rezygnację z suwerenności, Moskwa odstąpiła Litwie Wilno. Poczciwi Litwini przyjmują to jeszcze z wdzięcznością"; polskość Wilna uznał za fakt sam sowiecki minister spraw zagranicznych W. Mołotow, który przekazywał Wilno Litwie: na V Nadzwyczajnej Sesji Rady Najwyższej ZSRR dnia 31 X 1939 r. złożył on obszerne sprawozdanie o ostatnich wydarzeniach w międzynarodowej polityce. Mówiąc o stosunkach z krajami bałtyckimi, a konkretnie na temat przekazania przez Moskwę Wilna Litwie powiedział m.in.: "?Związek Sowiecki poszedł na przekazanie miasta Wilna Republice Litewskiej nie dlatego, że dominuje w nim ludność litewska. Nie, w Wilnie większość stanowi ludność nie-litewska?" (oficjalny dziennik sowiecki "Izwiestja", nr 253/7023 z 1 XI 1939); pierwsza 6-tygodniowa okupacja sowiecka przebiegała w typowy dla Sowietów sposób - pod znakiem represji i rabunku: NKWD uwięziono i zesłano na wschód kilkaset osób, głównie przedstawicieli polskiej elity, w tym prezydenta miasta Wiktora Maleszewskiego, wiceprezydenta Kazimierza Grodzickiego, licznych profesorów Uniwersytetu Wileńskiego, prezesa Izby Kontroli Zenona Mikulskiego. Aresztowani zostali także bracia marszałka Józefa Piłsudskiego - Jan i Kazimierz, zdemontowano wyposażenie fabryk, szpitali, drukarni, gazowni, wywieziono sprzęt kolejowy, nie zapominając o węglu dla parowozów, okradziono sklepy i urzędy, zrabowano także archiwa (m.in. 15 wagonów akt Archiwum Akt Dawnych, archiwum generał-gubernatorów wileńskich, biblioteki im. Wróblewskich), księgozbiory, zbiory naukowe, dzieła sztuk; 26-27 X 1939 r. Wilno zajęły wojska litewskie, w wydanej do Polaków 29 X jednodniówce "Witaj Litwo!" prezydent Litwy Antonas Smetona stwierdzał, że: "Litwa otrzymała Wilno w rezultacie długotrwałej przyjaźni, jaka łączy ją z Sowietami", przywieziona z Kowna litewska administracja rozpoczęła lituanizację Wilna, w którym zaledwie 1,5% mieszkańców było Litwinami, pomimo tego litewski został jedynym językiem urzędowym, na mocy ustawy o obywatelstwie, osoby nie znające litewskiego (w tym Polacy stanowiący 66% ludności miasta (ich liczba wzrosła, bo we wrześniu 1939 r. do Wilna przybyło około 30 000 uchodźców wojennych) uznano za "obcokrajowców" i pozbawiono prawa do pracy, zlikwidowano polskie szkoły i organizacje, handel i rzemiosło, bojówki litewskich nacjonalistów przywożone na każdą niedzielę z Kowna zakłócały polskie nabożeństwa w kościołach, a policja biła pałkami wiernych śpiewających polskie pieśni religijne, 15 XII 1939 r. zamknięto Uniwersytet Stefana Batorego, wyrzucając na bruk jego wykładowców, a na jego miejsce utworzono nieduży uniwersytet litewski, przywożąc profesorów z Kowna; 15 VI 1940 r. Armia Czerwona zajęła Litwę bez walki i kraj został republiką sowiecką; chociaż położenie Polaków trochę się poprawiło, tysiące wilnian zostało wywiezionych na wschód; od VII 1941 do VII 1944 r. Wilno było okupowane przez Niemcy hitlerowskie we współpracy z Litwinami, Litwini nadal wyżywali się na Polakach, po wspólnym z Niemcami wymordowaniu Żydów trzymanych w getcie, Litwini zasugerowali Niemcom zamknięcie teraz w pożydowskim getcie Polaków i wykończenie ich tak jak Żydów, na co jednak hitlerowcy nie poszli, w mieście kwitła podziemna polska działalność narodowa i niepodległościowa (Tajna Organizacja Wojskowa, Tajna Organizacja Nauczycielska) , bardzo liczna była w mieście Armia Krajowa; przed Powstaniem Warszawskim 1944 była Operacja "Ostra Brama" w Wilnie: podczas ofensywy Armii Czerwonej na Wilno, 6 VII 1944 r. podziały polskiej Armii Krajowej (AK) pod dowództwem gen. Aleksandra Krzyżanowskiego (4800 ludzi) podjęły próbę samodzielnego zdobycia miasta bronionego przez oddziały niemieckie. Walki trwały na wschodnich przedmieściach do 13 VII. Oddziały sowieckie włączyły się do walki i opanowały Wilno, przy znaczącym udziale jednostek AK, które opanowały wiele ważnych punktów na terenie miasta; na konferencji Stalina, prezydenta Roosevelta (USA) i premiera Churchilla (Wielka Brytania) w Jałcie (4-11 II 1945) Roosevelt i Churchill dla korzyści doraźnych poparli pretensje terytorialne Stalina - uzgodniono oderwanie od Polski Ziem Wschodnich (włącznie z arcypolskimi miastami Lwowem i Wilnem) na rzecz Związku Sowieckiego, łamiąc tym samym prawo międzynarodowe oraz samą Polskę oddali w sowiecką niewolę: obaj politycy Zachodu zachowali się względem Polski - najwierniejszego ich sojusznika w walce z hitlerowskimi Niemcami (Churchill dziękował Polakom za ich wielki udział w lotniczej Bitwie o Anglię w 1940 r., a Roosevelt później nazwał Polskę "natchnieniem narodów") jak prawdziwi łajdacy (w dzisiejszej Polsce nikt nie ma odwagi tego głośno powiedzieć!); Stalin zarządził wysiedlenie Polaków z Ziem Wschodnich w granice stworzonej przez siebie Polski Ludowej (PRL): w rejonu wysiedleńczego Wilno wypędzono do Polaki 107 613 Polaków (ok. 85% Polaków mieszkających w tym czasie w Wilnie), cały ich majątek, włącznie z bezprawnie przejętymi prywatnymi zbiorami dzieł sztuki i książek oraz pamiątkami rodzinnymi przejęli Litwini - Wilno przestało być etnicznie polskie.

Trzecim istotnym faktem było to, że Wilno odegrało wielką rolę w dziejach Polski i narodu polskiego prawie we wszystkich dziedzinach życia, a nie tylko w kulturze, nauce i literaturze polskiej, o czym zazwyczaj tylko się mówi.

Wilno po Warszawie, Krakowie i Lwowie stało się czwartym najważniejszym miastem w dziejach Polski i narodu polskiego; doszło do tego, że jako silny i prężny ośrodek kultury polskiej, Wilno konkurowało niejednokrotnie z powodzeniem z Warszawą, jako ognisko późnego oświecenia.

Najważniejszym ośrodkiem życia kulturalnego Polski przełomu XVIII i XIX w. była Warszawa, z środowisk uniwersyteckich szczególnie ważne było w dobie reform Kołłątajowskich 1777-83 krakowskie, a w 1 ćwierci XIX w. wileńskie, które uczyniło z Wilna jedno z najżywszych ognisk polskiego ruchu umysłowego.

Założona przez króla polskiego Stefana Batorego w 1578/79 r. Akademia Wileńska/Uniwersytet Wileński, działający do 1832 r. i ponownie w latach 1919-39 był od początku do końca uczelnią wybitnie polską, który odegrał wyjątkowo dużą rolę w dziejach nauki polskiej. Wielki Polak wieku Oświecenia Stanisław Staszic (zm. 1826) wyraził się, że gdyby w Wilnie nie zabłysło światło nauki - nie powstał w zreorganizowany w 1803 r. polski Uniwersytet Wileński, zgasłoby ono w całej Polsce. Natomiast Klara Szpakowska w paryskiej ?Kulturze" (Nr 5 1958) napisała: "?trudno nawet wyobrazić sobie życie umysłowe Polski bez twórczych ośrodków Lwowa i Wilna". Organizatorem kolegium jezuickiego, z którego powstała Akademii w latach 1570-72 był polski duchowny - jezuita Stanisław Warszewicki, poprzednio kanonik gnieźnieński i poznański, a pierwszym rektorem Akademii w 1579 r. został jeden z najbardziej znanych duchownych polskich przełomu XVI i XVII w., jezuita Piotr Skarga, którego zastąpił tłumacz Biblii na język polski, jezuita Jakub Wujek. I w całych swych dziejach była to uczelnia polska; etnicznych Litwinów i świadomych swej litewskości wśród jej studentów była zawsze maleńka garstka (bo trudno Polaków pochodzenia litewskiego - a także i ich nie było nigdy wiele nazywać dziś Litwinami). Stąd w 1781 r. łacinę jako język wykładowy zastąpił język polski. Uniwersytet Wileński do 1832 r. był uczelnią polską i to w całym tego słowa znaczeniu. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31, ukazem z 1 V 1832 r. car Mikołaj I polecił zamknąć polski Uniwersytet Wileński. Wskrzesił go dekretem z 28 VIII 1919 r. Naczelnik Państwa Polskiego Józef Piłsudski pod nazwą Uniwersytet Stefana Batorego. Uniwersytet odegrał on wielką rolę w dziejach nauki polskiej, a przede wszystkim w takich dziedzinach jak: astronomia (w 1753 r. zostało otwarte w Wilnie pierwsze w Polsce nowoczesne obserwatorium astronomiczne - przed poznańskim 1765, krakowskim - 1792 i warszawskim - 1825; przed wojną zostało zbudowane nowe obserwatorium astronomiczne dla Uniwersytet Wileńskiego (Uniwersytet Stefana Batorego - USB), które było pierwszym polskim obserwatorium astrofizycznym, gdzie prowadzono badania fotometryczne gwiazd zmiennych i badania spektroskopowe), antropologia (prof. Jędrzej Śniadecki zapoczątkował tu pierwsze polskie badania antropologiczne), biologia, botanika (prof. Stanisław Jundziłł był autorem pierwszych polskich podręczników akademickich z botaniki), chemia (prof. Jędrzej Śniadecki zapoczątkował tu pierwsze polskie badania dotyczące chemii fizycznej, prace prof. Kazimierza Sławińskiego i jego uczniów na USB przyczyniły się w dużym stopniu do wyjaśnienia spornych tematów w dziedzinie terpenów), chirurgia, dendrologia, ekonomia polityczna, farmacja (w 1819 r. powstał tzw. Wydział Farmaceutyczny przy Wileńskim Towarzystwie Lekarskim, jako pierwsze naukowe towarzystwo farmaceutyczne w Polsce), filozofia (Jędrzej i Jan Śniadeccy jako pierwsi w Polsce uprawiali tu Szkocką Szkołę Filozoficzną), fitopatologia (Józef Trzebiński z USB zyskał tytuł ?ojca fitopatologii polskiej"), fizjologia (Jędrzej Śniadecki wydał pracę "Teoria jestestw organicznych" - tom I w Warszawie 1804, tom II w Wilnie 1811), w której zawarł ówczesną wiedzę fizjologiczną i, jako pierwszy na świecie, sformułował odkryte przez siebie prawa ogólne rządzące procesami życiowymi, wśród których najważniejsze jest prawo krążenia "materii odżywczej" w przyrodzie, czyli przemiany materii), fizyka, geomorfologia (prof. M. Limanowski - wileńska szkoła geomorfologiczna), higiena (jako pierwszy w Polsce wykładał ją w Wilnie A.L. Becu - ojczym Juliusza Słowackiego, Państwowy Zakład Higieny), histochemia (prof. USB Stanisław Hiller był pionierem badań histochemicznych), historia, literatura, matematyka (od profesora Jana Śniadeckiego pochodzi polska terminologia matematyczna, np. "całka" i "różniczka", zainicjował on pierwsze w Polsce studia z dziedziny praw-dopodobieństwa rachunku, a pośrednio badania statystyczne), medycyna (kierowana przez prof. Józefa Franka w latach 1806-23 klinika lekarska Uniwersytetu Wileńskiego należała do najlepszych w Europie), meteorologia, neurologia (profesorowie S.K. Władyczka, M. Rose), onkologia (przychodnia badania i zwalczania raka), orientalistyka (Uniwersytet Wileński jako pierwszy zajmował się orientalistyką), ornitologia, ortodoncja (pionierska rola Wilna - Maurycy Jacowski O odkryciach i postępie w dziedzinie dentystyki 1860), paleozoologia (J. Śniadecki - pierwsze polskie dzieło Wiadomości o zwierzętach zaginionych Wilno 1815), pedagogika, pediatria (pierwszy polski podręcznik Nauka o chorobach dzieci wydał w 1810 r. w Wilnie Jakub Szymkiewicz), psychologia (prof. Jędrzej Śniadecki w 1818 r. wydał pierwszy polski podręcznik z zakresu psychologii - Filozofia umysłu ludzkiego) sztuki plastyczne (ważna działalność prof. M. Morelowskiego), weterynaria (prof. Ludwik Bojanus był twórcą nowoczesnej weterynarii polskiej, założycielem przy Uniwersytecie Wileńskim w 1823 pierwszej polskiej szkoły weterynaryjnej), zoologia (informacje z: Wielka Encyklopedia PWN t. 1-13 Warszawa 1962-70). Pionierskie badania cytoarchitektoniki mózgu na skalę światową prowadził w Wilnie Maksymilian Rose w założonym przez siebie na USB w 1928 r. Polskim Instytucie Badań Mózgu (był to projekt prestiżowy dla Polski, gdyż tego typu placówki poza Wilnem funkcjonowały wówczas tylko w Wiedniu, Berlinie i Moskwie!); Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie (1930-39) był pionierską - pierwszą w Polsce placówką sowietologiczną. W 1935 r. w Wilnie działało 17 towarzystw naukowych, w większości polskich, na czele z zasłużonym Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Wilnie, które działało w latach 1906-40. Powstałe w 1805 r. Towarzystwo Lekarskie Wileńskie i działające do 1940 r., było pierwszym polskim towarzystwem lekarskim; po II wojnie światowej do jego tradycji nawiązuje Polskie Towarzystwo Lekarskie z siedzibą w Warszawie. W polskim przedwojennym Wilnie odbyły się następujące ogólnopolskie zjazdy naukowe: w 1922 r. III Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1923 r. I Zjazd Towarzystwa Internistów Polskich w 1924 r. I Zjazd Prawników Polskich, w 1926, 1928, 1934 i 1939 r. Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, w 1928 r. IV Zjazd Fizyków Polskich, w 1929 r. Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich, II Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego, IX Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1929 r. XIII Ogólnopolski Zjazd Lekarzy i Przyrodników (26 września uczestniczył w prezydent RP Ignacy Mościcki), w 1931 r. II Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego, w 1932 r. III Zjazd Bibliotekarzy Polskich i XIV Zjazd Gazowników i Wodociągowców Polskich, w 1934 r. X Zjazd Delegatów Związku Muzeów w Polsce, w 1935 r. VI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, w 1936 r. Zjazd Stowarzyszenia Elektryków Polskich, w 1938 r. IV Zjazd Polskiego Towarzystwa Chemicznego i IX Zjazd Fizyków Polskich. Najstarsza i zapewne najbardziej prestiżowa polska korporacja studencka "Polonia", założona w 1828 r. na Uniwersytecie w Dorpacie w Rosji (dziś Estonia), po I wojnie światowej przeniosła się do wskrzeszonego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, gdzie działała do 1939 r.

Wilno odgrywało do 1939 r. wielką rolę w dziejach polskiej literatury i języka polskiego oraz książki polskiej. O tym jak wielka była to rola potwierdza to, że w Literaturze polskiej. Przewodniku encyklopedycznym (t. 1-2, Warszawa 1985) jest aż 274 haseł związanych z Wilnem. Pierwsza książka polska w Wilnie ukazała się w 1576 r., i spod pras drukarni wileńskich wyszło ogółem kilka tysięcy tytułów książek. Tutaj był wydrukowany w 1633 r. najstarszy zachowany elementarz polski, w całej Polsce popularne były wydawane w Wilnie kalendarze, jak np. Kalendarz historyczny i polityczny na rok 1739 czy fachowo i bardzo ciekawie wydawane przez ponad dwadzieścia lat od 1768 r. Kalendarze wileńskie Franciszka Paprockiego, np. w tylko latach 1804-1833 wyszło spod pras drukarskich w Wilnie 2156 książek i broszur polskich, co stawia Wilno na drugim po Warszawie - 4527 książek miejscu wśród miast polskich). W okresie międzywojennym w Wilnie wydawanych był 200-250 książek polskich. W Wilnie ukazało się wiele pierwszych wydań (pierwodruków) książek, które mają trwałe miejsce w literaturze i historii polskiej literatury, jak np. Ballady i romanse (1822), Dziady (cz. II i IV 1823) i Grażyna (1823) Adama Mickiewicza, Żywoty świętych Piotra Skargi (1579), które miały kilkadziesiąt wydać i np. w XIX w. przyczyniły się do budzenia świadomości narodowej na polskiej wsi, szczególnie na Śląsku, Ulana (1843), Dwa światy (1855), Historia kołka w płocie (1860) i Powieść bez tytułu (1855) Józefa Ignacego Kraszewskiego (1854), która jest wileńskiej odpowiednikiem warszawskiej Lalki Bolesława Prusa, Janko cmentarnik (1856) i Ułas (1858) Władysława Syrokomli, Widma (1881) i Gloria Victis (1910) Elizy Orzeszkowej, Listy z Krakowa (1855) Józefa Kremera, Mieszaniny obyczajowe (1841-43) i Pamiątki Soplicy (1844-45) Henryka Rzewuskiego, które odegrały znaczną rolę w krystalizacji i polaryzacji stanowisk ideologicznych w kraju przed 1848 r., Karpaccy górale (1843) i Kollokacja (1847) Józefa Korzeniowskiego, Kirgiz (1842) Gustawa Zielińskiego, która w kraju miała 20 wydań do 1924 r., a w Kazachstanie jest wysoko ceniona, jako pierwszy europejski utwór poetycki o tematyce kazachskiej, Pamiętnik kwestarza (1843-45) Ignacego Chodźki czy Szandor Kowacz (1861) Teodora Jeża. Najbardziej znanym księgarzem polskim w Wilnie był Józef Zawadzki, w 1805 r. założyciel księgarni i drukarni, która działała w Wilnie do 1940 r., a w 1810 r. wraz z Józefem Węckim oddział w Warszawie (mieli tytuł "uprzywilejowanych drukarzy i księgarzy Dworu Królestwa Polskiego"; w 1818 r. jako pierwszy w Polsce wysunął projekt zakładania planowej sieci księgarń na całym terenie historycznej Polski. W okresie międzywojennym firma Zawadzkich specjalizowała się w podręcznikach uniwersyteckich oraz dziełach dotyczących historii i krajoznawstwa Wilna i Wileńszczyzny. Tadeusz Turkowski zebrał i do druku przygotował Materjały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi z Archiwum Drukarni i Księgarni Józefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805-1865 (Wilno 1937). Z kolei w Wilnie miała oddział najbardziej znana w Warszawie od 1857 r. księgarnia Gebethnera i Wolffa. W okresie międzywojennym zasłużoną dla polskiej literatury i nauki ("Alma Mater Vilnensis", prace dotyczące historii drukarstwa) była nowoczesna drukarnia Polska Drukarnia Narodowa "Lux" Ludwika Chomińskiego. Urodzony w Wilnie Władysław Ludwik Anczyc (1823-1883 Kraków), literat, publicysta, działacz oświatowy, w 1875 r. założył w Krakowie drukarnię, prowadzoną potem przez jego syna, a następnie wnuka, która zdobyła sobie jedno z czołowych miejsce w Polsce.

Do polskiej literatury wprowadził Wilno w XVI w. Jan Kochanowski - Pieśń o potopie, Pamiątka i Maciej Sarbiewski w odzie do Pawła Kozłowskiego. Po nich do polskiej literatury Wilno utrwaliło w różnych utworach wiele dziesiątków polskich poetów i pisarzy, w tym A. Mickiewicz, J. Słowacki, J.I. Kraszewski, W. Syrokomla, I. Chodźko, E. Orzeszkowa, K. Iłłakowiczówna, W. Dobaczewska-Niedziałkowska, T. Bujnicki, A. Strug, T. Łopalewski, Konstanty Ildefons Gałczyński (mieszkał w Wilnie w 1933-36), Cz. Miłosz. W literaturze polskiej stało się Wilno jedną z dwóch stolic klasycyzmu postanisławowskiego, którą tu reprezentowali m.in. Jan Śniadecki, D.B. Tomaszewski, Euzebiusz Słowacki i najpopularniejszy ówcześnie literat wileński A. Gorecki. Natomiast w historii literatury polskiej występuje Wilno jednocześnie jako stolica wczesnego romantyzmu. Zapoczątkowało go wydanie w wileńskiej drukarni Jana Zawadzkiego w latach 1822-23 dwóch tomów Poezji Adama Mickiewicza. Po nim wielką rolę w dziejach polskiego romantyzmu odegrał Uniwersytet Wileński - jego studenci bardzo aktywni kulturalnie i drugi po Mickiewiczu polski wieszcz Juliusz Słowacki. W późniejszych latach Wilno było również miastem Wincentego Pola, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Władysława Syrokomli, Elizy Orzeszkowej, Tadeusza Łopalewskiego, Witolda Hulewicza, Teodora Bujnickiego, Zofii Bohdanowiczowej, Heleny Romer-Ochenkowskiej, Wandy Dobaczewskiej, Antoniego Gołubiewa, Aleksandra Rymkiewicza, Cz. Jankowskiego, W. Arcimowicza, T. Byrskiego, W. Charkiewicza, E. Kobylańskiej-Maciejewskiej, W. Korabiewicza, K. Leczyckiego, T. Łopalewskiego czy Czesława Miłosza - laureata nagrody literackiej Nobla 1980). W Wilnie urodziła się Kazimiera Iłłakowiczówna (1892 - 1983 Poznań), znana polska poetka, prozaiczka, dramaturg i tłumaczka. W okresie międzywojennym w Wilnie wyrósł katastrofizm poetów skupionych wokół pisma "Żagary". W 1928 r. odbył się w Wilnie ogólnopolski I Zjazd Związku Literatów Polskich. W 1930 r. nagrodę literacką m. Wilna otrzymała znana poetka rodem z Wilna Kazimiera Iłłakowiczówna. Jednak w polskiej tradycji Wilno stało się przede wszystkim miastem Adama Mickiewicza, przez różne jego z nim powiązania. Takie właśnie Wilno pokazywał wilnianin młodemu bohaterowi powieści Samolotem nad Polską (Warszawa 1921) czołowy polski ideolog regionalizmu Aleksander Janowski (1866-1944).

Trwałe miejsce w historii polskiej literatury mają działające w Wilnie i powiązane z Uniwersytetem Wileńskim związki młodzieży polskiej: Filomaci 1817-23 (1818-19 naczelnikiem był Adam Mickiewicz) i Filareci 1820-23 oraz stowarzyszenie wileńskiej inteligencji Towarzystwo Szubrawców 1817-22. Idee filomantyzmu wykształciły wielu Polaków o mocnych charakterach, dojrzałych zainteresowaniach ideowo-społecznych i wielkiej moralności. Na filomatów szczególny wpływ miał pochodzący z Warszawy Joachim Lelewel (1786-1861), numizmatyk, poliglota (znał 12 języków), heraldyk i działacz polityczny, a przede wszystkim wybitny uczony, historyk, polityk, ideolog demokracji polskiej. W latach 1804-08 sam był studentem Uniwersytetu Wileńskiego, po studiach 1809-11 profesor słynnego polskiego gimnazjum w Krzemieńcu na Wołyniu, a w latach 1815-1818 zastępca profesora historii na Uniwersytecie Wileńskim. Jego wykłady cieszyły się wielką popularnością. Niestety wyjechał z Wilna do Warszawy by tam kontynuować pracę na Uniwersytecie Warszawskim i oraz został bibliotekarzem w Publicznej Bibliotece przy Uniwersytecie. Jednak z Wilnem bardzo się związał uczuciowo. Dlatego przebywając po Powstaniu Listopadowym na emigracji w Paryżu nie Uniwersytetowi Warszawskiemu, lecz w swoim testamencie zapisał przyszłemu - odnowionemu koniecznie POLSKIEMU Uniwersytetowi Wileńskiemu swój duży i bardzo cenny księgozbiór, głównie polski lub dotyczący Polski. Był on przechowywany najpierw w Paryżu, później w zamku Zamoyskich w Kórniku koło Poznania, a w 1929 r. został przewieziony do polskiego wówczas Wilna i zasilił zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej. Niestety, ten cenny dla kultury polskiej księgozbiór Litwini nie przekazali Polsce po 1945 r., uznając za swoje dobro narodowe.

Na początku XIX w. Warszawa i Uniwersytet Wileński - w jego środowisko oraz pisma z nim związane odegrały dużą rolę w kształtowaniu się współczesnego języka polskiego. W 1861 r. ukazał się tu nowoczesny i największy do lat 1900-27 podręczny słownik języka polskiego - 110 tys. haseł, dzieło zbiorowe grupy uczonych i literatów wileńskich: Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszki, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i Wincentego Korotyńskiego.

Niemały jest udział Wilna w dziejach prasy polskiej. Pierwsza polska gazeta - "Kurier Litewski" zaczęła być wydawana w 1760 r. i ukazywała się do 1764 r., następnie w latach 1796-1839 i 1905-11. Według danych Biblioteki Narodowej w Warszawie, w latach 1760 - 1947 r. ukazywało się w Wilnie ponad 921 czasopism polskich: w latach 1760-1864 - 84, w 1865-1905 zaledwie 6, w tym 4 wydawane nielegalnie, w 1905-15 - 80, w 1915-18 - 14, w tym kilka nielegalnie, 1919-39 aż 709 i w latach 1939-47 - 28 czasopism (jako ostatnie "Prawda Wileńska" 1940-47), z których większość to wydawnictwa konspiracyjne. Uniwersytet Wileński patronował najpierw wydawanej w Wilnie po polsku "Gazecie Litewskiej" (1804), a następnie do 1832 r. "Kurierowi Litewskiemu", który następnie do 1865 r. był pismem urzędowym wydawanym w języku rosyjskim i polskim. Natomiast w kręgu tego uniwersytetu rodziły się czasopisma polskie, których powstanie wyprzedziło w czasie większość warszawskich periodyków przedpowstaniowych: pierwszy "Tygodnik Wileński" (1804) - jedno z najwcześniejszych polskich pism literackich i pierwsze polskie pismo redagowane przez młodzież, "Gazeta Litewska Wileńska" (1806), "Dziennik Wileński" (1805-o6 i 1815-30), drugi "Tygodnik Wileński" (1815-22), "Wiadomości Brukowe" (1816-22), "Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej" (1820-24) i inne. Kolejnym polskim pismem literackim wydawanym w Wilnie był "Pamiętnik Naukowo-Literacki" (1849-50), skupiający młodych literatów wileńskich (Z. Klimańska, R. Podbereski, E. Żeligowski i inni). Ukazywały się almanach, o charakterze pism zbiorowych: "Noworocznik litewski" (1831), "Znicz" (1834-35), "Biruta" (1837-38), "Linksmine" (1841), "Rimmembranza" (1843), "Rusałka" (1838-42), "Rubon" (1842-49) "Radegast" (1843), "Pamiętniki Umysłowe" (1845-46), "Teka Wileńska" (1857-58, kontynuowana 1859 i 1862 przez "Pismo Zbiorowe" Kirkora). W latach 1841-51 Józef Ignacy Kraszewski wydawał "Athenaeum", najważniejsze w tym okresie pismo polskie na ziemiach litewsko-białoruskich, poświęcone historii, filozofii, literaturze i sztukom, w którym drukowali niemal wszyscy znaczniejsi ludzie pióra (m.in. I. Chodźko, S. Chołoniewski, E. Felińska, A. Groza, C. Norwid, G. Olizar, H. Rzewuski, W. Syrokomla, E. Żeligowski). Po Powstaniu Styczniowym 1863-64 carat uniemożliwiał wydawanie w Wilnie aż do 1905 r. jakichkolwiek czasopism polskich; w ogóle język polski był zabroniony w miejscach publicznych. Po przyznaniu przez carat w 1905 r. większych praw narodowych Polakom, w latach 1905-1915 ukazywało się w Wilnie ok. 80 tytułów polskich pism: informacyjnych, społeczno-politycznych, kulturalnych, fachowych, naukowych i katolickich, m.in. dzienniki: "Kurier Litewski", "Dziennik Wileński", "Kurier Krajowy" i "Gazeta Codzienna", co uczyniło z Wilna po Warszawie największym ośrodkiem prasy polskiej w całym państwie rosyjskim (w Kijowie w tym samym okresie wydawano 35 pism polskich). Kilka razy więcej polskich czasopism ukazywało się w międzywojennym polskim Wilnie i teraz miasto należało do grona największych wydawców prasy polskiej. Samych dzienników polskich w tym okresie ukazywało się w Wilnie w różnym okresie czasu aż 58, z których najważniejszym było "Słowo", wydawane w latach 1922-39 i redagowane przez jednego z największych dziennikarzy i publicystów polskich XX w. Stanisława Cat-Mackiewicza. Poza "Słowem" najważniejszymi polskimi dziennikami wieleńskimi były "Kurier Wileński" (1923-40) i "Dziennik Wileński" (1925-39). W Wilnie miał swój oddział największy dziennik okresu międzywojennego "Ilustrowany Kurier Codzienny". Należało ono do dzienników opiniotwórczych. W Wilnie od 1762 do 1939 r. ukazywało się 67 polskich czasopism katolickich, z tego 57 w okresie międzywojennym oraz w tym samym czasie 21 czasopism literackich, z których najważniejszym było "Żagary" - pismo literacko-społeczne wydawane w latach 1931-1934, związane z grupą literacką Żagary i mające charakter umiarkowanie lewicowy. Postulowały literaturę podejmującą zagadnienia społeczno-polityczne i etyczne. Redagowali lub współpracowali z nim m.in.: Teodor Bujnicki, Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Kazimierz Hałaburda, Antoni Gołubiew, Jerzy Putrament, Henryk Dembiński, Józef Maśliński, Aleksander Rymkiewicz, Anatol Mikułko, Mieczysław Kotlicki. Czasopismami naukowymi o ogólnopolskim znaczeniu były m.in.: "Alma Mater Vilnensis" (1923-35) i "Ateneum Wileńskie" (1923-39). W Wilnie działał Syndykat Dziennikarzy Polski i Związek Zawodowy Literatów Polskich.

Nie zabrakło Wilna w dziejach teatru polskiego i polskiej muzyki: pierwszy stały teatr polski powstał w 1785 r., a założył go "ojciec polskiej sceny narodowej" Wojciech Bogusławski i prowadził do 1789 r., od 1796 do 1864 r. (władze carskie zamknęła teatr polski w ramach represji za Powstanie Styczniowe 1863-64) i od 1905 do 1941 r. oraz w 1944-45 działał tu ponownie stały teatr polski teatr, w 1912-14 Polacy wileńscy własnym kosztem wznieśli w Wilnie duży i ładny tzw. Teatr na Pohulance (sala na 800 widzów) według projektu architektów polskich Aleksandra Parczewskiego i Wacława Michniewicza; w latach 1925-30 działał tu głośny teatr "Reduta"- pierwszy w Polsce teatr-laboratorium, zakładającym poszukiwanie nowych metod pracy aktorskiej, założony przez Juliusza Osterwę, jednego z najwybitniejszych polskich aktorów i reżyserów teatralnych w historii. Teatr wileński przez większy okres swej działalności należał do czołówki teatrów polskich. Już przed I wojną światową był najlepszym teatrem polskim obok teatrów Warszawy, Krakowa, Lwowa i Łodzi. Na przykład w teatrze wileńskim została w 1907 r. wystawiona po raz pierwszy na scenie polskiej tragedia Stanisława Wyspiańskiego Sędziowie, a Dziady w słynnej inscenizacji Leona Schillera były wystawiane kolejno we Lwowie (1932), Wilnie (1933) i Warszawie (1934). Na scenie teatru wileńskiego debiutowała lub występowała cała czołówka polskich artystów, szczególny ich napływ miał miejsce w czasie okupacji: Irena Eichlerówna, Nina Andrycz, Henryk Borowski, Hanka Ordonówna, Aleksander Zelwerowicz, Zygmunt Bończa-Tomaszewski, Zdzisław Mrożewski, Danuta Szaflarska, Jerzy Duszyński, Igor Przegrodzki, Hanka Bielicka. według Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965 (Warszawa 1973) w Wilnie od XVIII wieku do końca 1918 r. urodziło się co najmniej 41 znanych polskich aktorów teatralnych i ludzi teatru, począwszy od Adama Kamińskiego (1767-1856), a skończywszy na Czesławie Wołłejce (1916-1987). Natomiast od 1919 do 1944 r. urodziło się w Wilnie dalszych 21 znanych polskich aktorów teatralnych. Z kolei w dziejach polskiej opery to w Wilnie została skomponowana i 1 I 1848 r. w salonie Müllerów - teściów Moniuszki wystawiona po raz pierwszy polska i legendarna opera narodowa Halka Stanisława Moniuszki, należąca do stałego repertuaru polskich oper narodowych, pierwszy i najbardziej znany sceniczny utwór Stanisława Moniuszki, nazywanego "ojcem polskiej opery narodowej", w wersji estradowej, natomiast jej premiera na scenie teatru polskiego w Wilnie odbyła się dopiero w 1854 r., a warszawska premiera drugiej wersji opery 1 I 1858 r. W Wilnie w 1898 r. wystąpiła jedna z największych śpiewaczek operowych na świecie przełomu XIX i XX wieku (występowała na wszystkich niemal scenach operowych Europy i najważniejszych w Stanach Zjednoczonych) - polska sopranistka (jej głos był fenomenem) Marcelina Sembrich-Kochańska (1858-1935). Po koncercie jej impresario musiał zapłacić policji carskiej wysoką grzywnę za to, że na bis artystka wykonywała utwory Chopina. I co gorsze: śpiewała je po polsku, za co otrzymała gorące brawa. W okresie międzywojennym większość znanych na świecie oper było wystawianych w Wilnie i na wysokim poziomie stała operetka wileńska (Teatr Lutnia), przez to była bardzo popularna nie tylko wśród melomanów, ale w ogóle mieszkańców Wilna. Założone w Wilnie w 1921 r. i od 1932 r. będące Państwowym Konserwatorium Muzycznym (od 1935 r. dyrektorem był Stanisław Szpinalski, świetny pianista, laureat II nagrody na I Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie w 1927 r.) należało do najlepszych w Polsce. W Wilnie w 1938 r. było 7 dużych chórów polskich, z których Chór Nauczycielski miał aż 165 członków, a najlepszymi było "Echo" i "Harfa". W 1922 r. została założona przez Edwarda Ciuksza Orkiestra Mandolinistów, tak popularna, że po wojnie w 1945 r. przeniosła się do Łodzi, gdzie istniała do 1971 r. Tak w Wilnie jak i w Łodzi należała do najpopularniejszych zespołów muzyki rozrywkowej, występując w całym kraju i za granicą.

W Wilnie nie ma zapewne ani jednej znaczącej budowli sprzed 1939 r. wzniesionej przez etnicznie litewskiego architekta. W Wilnie nie ma ani jednej architektonicznej budowli z czasów przed unią Litwy z Polską w 1385 r. Najstarszy zabytek architektoniczny Wilna tzw. Baszta Zamkowa, nazywana przez Litwinów Basztą Giedymina - mająca być jednym z symboli rzekomego starego litewskiego Wilna, wbrew propagandzie litewskiej nie ma nic wspólnego z Giedyminem (zm. 1341), gdyż została zbudowana w 1409 r. i nie przez litewskich architektów, bo ich wówczas nie było, a przed popadnięciem w totalną ruinę uchronili ją w latach 1938-39 polscy konserwatorzy (litewskie kłamstwo o wieży rozpowszechnia się na świecie: w angielskiej internetowej Wikipedii pod hasłem Gedyminas Tower czytamy "Gediminas" Tower is the only surviving part of that castle built by Gedimina", czyli "Wieża Giedymina jest jedyną pozostałością po zamku zbudowanym przez Giedymina": czyli tylko na kłamstwie Litwini mogą budować mit o litewskości Wilna!). Natomiast bardzo wiele znanych budowli w mieście wznieśli polscy architekci i zachodni architekci. Stąd Wilno należy do polskiego obszaru artystycznego. Przedrozbiorowe Wilno było cackiem architektonicznym wyrosłym w kulturze zachodniej. Dlatego 22 V 1864 r. car Aleksander II zatwierdził program rusyfikacji Północno-Zachodniego Kraju (dawne Wielkie Księstwo Litewskie), który miał objąć także architekturę miast, szczególnie Wilna. Nie tylko nowe gmachy publiczne miały być budowane w stylu neoruskim i neobizantyjskim, aby "udowodnić odwiecznie rosyjski" charakter miasta, ale przebudowie poddano wiele starych budowli, jak np. i zabrane katolikom kościoły, a nawet stare cerkwie. Szereg kościołów przebudowano na cerkwie, starym cerkwiom nadano wygląd rosyjski, a nowe wznoszono w duchu rusko-bizantyńskim. Podobnie postąpiono z wieloma świeckimi budynkami i nowo wznoszonymi. Miasto coraz bardziej wyglądało jak każde inne miasto rosyjskie. Toteż po przyłączeniu Wilna do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego naczelnym zadaniem architektonicznym była derusyfikacja architektoniczna miasta. I jeśli dziś Wilno jest ponownie pięknym miastem zachodnioeuropejskim, to jest to zasługa Polski - polskich konserwatorów i wileńskich konserwatorów wojewódzkich: Jerzego Remera, Stanisława Lorenza, Ksawerego Piwockiego i Witolda Kieszkowskiego. Polscy konserwatorzy dokonali konserwacji m.in. Zamku Górnego (usunięto drewnianą budę telegraficzną oraz zrekonstruowano wyższe piętro, całość została zwieńczona murem parapetowym kolejnego piętra, naśladującym krenelaż otaczający taras widokowy - arch. J. Rouba i S. Narębski, odsłonięto relikty muru zamkowego), kościołów Wizytek (1923), św. Kazimierza (1925), św. Ignacego (1926-29), Trynitarzy (1929), Augustianów, św. Trójcy przywróconych Kościołowi katolickiemu, zrekonstruowano i przywrócono do użytku kościół Franciszkanów, w klasztorze bazylianów odtworzono m.in. słynną "celę Konrada", będącą polską pamiątką narodową, zrekonstruowano ratusz (usunięto przeróbki z wnętrza i elewacji przywrócono stan według projektu W. Gucewicza z monumentalnymi schodami i salami - 1937-39, arch. S. Narębski) i częściowo gmach uniwersytecki (przywrócono wygląd głównego dziedzińca podcieniowego im. Piotra Skargi, przywrócono tablicę z napisem: Academia Universitatis Societatis, przebudowano cerkiew wzniesioną przez Rosjan na terenie Uniwersytetu na wielką aulę im. Śniadeckich, odtworzono główne wejście klasycystyczne, odrestaurowano część malowideł ściennych w głównych wnętrzach uczelni, w 1938-39 odtworzono salę senatu, tzw. Białą Salę, odnowiono Collegium Chemików, w którym zrekonstruowano wielką salę piętrową - arch. Juliusz Kłos). Architekci polscy z pomocą finansową całego narodu polskiego uratowali przed zawaleniem się po wielkiej powodzi w 1931 r. wileńską katedrę katolicką oraz zbudowano w niej estetyczne mauzoleum dla odkrytych wówczas szczątków królewskich. To ich wielka zasługa, że ona dziś stoi i jej piękna sylwetka jest podziwiana przez turystów. Konserwację kościoła św. Anny przeprowadził Józef Dziekoński (kościół św. Anny), kościoła św. Michała Zygmunt Hendel, Baszty Zamkowej Adolf Szyszko-Bohusz. Oczyszczono wiele budynków w centrum Wilna z rosyjskich "upiększeń". Te prace konserwatorskie należały do najpoważniejszych dzieł z tego zakresu w całej przedwojennej Polsce. Polski rząd i Polacy nie żałowali pieniędzy na przywrócenie piękna Wilnu, bo je kochali, bo to było arcypolskie miasto. Bardzo biedną Litwę (po Albanii przedwojenna Litwa była najbiedniejszym krajem w Europie!) na tak wielką architektoniczną derusyfikację Wilna na pewno nie byłoby stać, nie tylko z braku pieniędzy, ale także fachowych konserwatorów! Wilno, gdyby przed wojną należało do Litwy, pozostawałoby miastem architektonicznie rosyjskim na wiele, wiele lat, a może nawet po dziś dzień. W latach 70. i 80. XX wieku polscy konserwatyści z braku fachowych konserwatorów litewskich byli zatrudnieni przy konserwacji kościołów wileńskich. To Polacy przywrócili dzisiejsze Wilno do kultury zachodniej - do pięknej architektury zachodniej, którą dziś Litwini chwalą się na całym świecie. Kiedy po 1905 r. ucisk rusyfikacyjny w Wilnie osłabł, przed I wojną światową polscy architekci wznieśli szereg ważniejszych budynków w mieście, jak np. Gmach Dyrekcji Kolei na Pohulance i Hotel Georgesa przy ul. Mickiewicza - architekt Tadeusz Rostworowski oraz Teatr Polski - architekt Aleksander Parczewski, a w 1913 r. Antoni Wiwulski (twórca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie 1910) przystąpił do budowy nowoczesnego kościoła Serca Jezusowego oraz wzniósł na Górze Trzykrzyskiej wielki pomnik Trzech Krzyży, który jest jednym z symboli miasta. Natomiast w wolnym polskim Wilnie wzniesiono m.in. takie okazałe budowle jak: nowoczesny Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (1921-1923), budynek oficerski, koszary saperów, gmach Zakładu Anatomii Opisowej Uniwersytetu Stefana Batorego (1928-29), okazały gmach Szkoły Technicznej (początek budowy1926, rozbudowywany do 1939), gmach Izby Przemysłowo-Handlowej (1931), osiedle mieszkaniowe na Antokolu, Dom Akademicki (1931), gmach Polskiego Radia (1935), 5-piętrowy Gmach PKO (1936-38), 4-piętrowy gmach Bank Gospodarstwa Krajowego (1937-38), 5-piętrowy gmach Ubezpieczalni Społecznej (1938-39), Lombard Miejski (1938), Stanicę Harcerską, duży zespół trzech szkół handlowych (połowa lat 30), duży gmach, złożony z dwóch symetrycznych 4-piętrowych skrzydeł Wydziału Rolnego USB (1938-39) oraz szereg nowoczesnych szkół powszechnych, w tym szkołę przy ul. Beliny-Prażmowskiego, która była przykładem nowoczesnego, funkcjonalnego rozwiązania i wyposażenia, o architekturze znakomicie wkomponowanej w sfalowany i lesisty krajobraz otoczenia, Dom podoficerski na lotnisku w Porubanku. Przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 r. w budowie był budynek dworcowego Urzędu Pocztowo-Telegraficznego i Chłodnia Miejska oraz rozbudowywany był stadion sportowy według projektu arch. Romualda Gutta. Polacy przywrócili Wilnu nie tylko jego dawne - zachodnioeuropejskie piękno, ale także zamieniali je w nowoczesne miasto (także elektryfikowali, rozbudowywali sieć kanalizacyjno-wodociągową, asfaltowali ulice oraz zaprowadzili nowoczesną komunikację miejską, zbudowali lotnisko pasażerskie). Miasto, w którego życiu dominował Uniwersytet Wileński, było nazywane "polskim Oxfordem".

W Wilnie działało także wielu rzeźbiarzy (np. A. Le Brun, K. Jelski, Antoni Wiwulski - twórca wileńskich Trzech Krzyży, a przedtem Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie (1910), Bolesław Bałzukiewicz, Stanisław Horno-Popławski) i malarzy polskich, jak np. pochodzący z Warszawy Franciszek Smuglewicz, pierwszy polski malarz historyczny i twórca w Wilnie pierwszej w Polsce szkoły malarstwa historycznego, 1795-1807 profesor Uniwersytetu Wileńskiego - twórca wileńskiej szkoły malarskiej (jego uczniami byli: J. Rustem - współtwórca szkoły, J. Damel, W. Wańkowicz - bardzo znany portret A. Mickiewicza, K. Rusiecki), z Wilna pochodzili: Michał Andriolli - ilustrator najbardziej znanych dzieł literatury polskiej, Wincenty Smokowski - prekursor nowoczesnego polskiego drzeworytu czy malarze dwudziestolecia międzywojennego, jak np.: Ferdynand Ruszczyc, Ludomir Ślendziński, Tymon Niesiołowski, Bronisław Jamont, Michał Rouba czy Jerzy Hoppen; wielu z nich przeniosło się wraz ze swoją szkołą wileńską w 1945 r. na Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wielką rolę w życiu kulturalnym Wilna odgrywało założone w 1920 r. Wileńskie Towarzystwo Artystów Plastyków. Stąd Wilno należy i zawsze będzie należeć do historycznego polskiego obszaru artystycznego i tego nie przekreślili, bo prawdopodobnie mimo chęci nie mogły zależne od Moskwy i jej punktu widzenia na dawne polskie Kresy władze komunistyczne Polski Ludowej (zob. hasło Litewska sztuka w Mała Encyklopedia Powszechna PWN Warszawa 1959), które, gdzie tylko mogły przemilczały lub fałszowały na polską niekorzyść historię Kresów.

Wilno odegrało pionierską rolę w historii sportu polskiego, której nikt i nic nie wymaże. W 1805 r. Jędrzej Śniadecki, profesor fizjologii na Uniwersytecie Wileńskim, ogłosił broszurę pt. O fizycznym wychowaniu dzieci, która słusznie uchodzi za pierwszy w literaturze powszechnej i polskiej wykład o całokształcie wychowania fizycznego, a w okresie międzywojennym znaczącą rolę w historii sportu polskiego. 3 XII 1905 r. zostało założone w Wilnie nielegalne polskie Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", którego prezesem został dr L. Czarkowski. Tego dnia zapisało się do Towarzystwa 170 osób, a w 1910 r. miało ono już 300 członków. Członkiem honorowym wileńskiego "Sokoła" została w 1907 r. Eliza Orzeszkowa. W międzywojennym Wilnie było 16 klubów piłki nożnej. W 1922 r. został utworzony Wileński Okręgowy Związek Piłki Nożnej należący do Polskiego Związku Piłki Nożnej w Warszawie. Działały tu także oddziały ogólnopolskich organizacji sportowych: Wileński Okręgowy Związek Lekkoatletyczny będący oddziałem Polskiego Związku Lekkoatletycznego w Warszawie, jak również Związek Bokserski, Związek Hokejowy, Związek Narciarski, Związek Cyklistów (Kolarzy). Kluby sportowe Wojskowy Klub Sportowy Śmigły Wilno (który miał 1600 członków i zbudowany w 1924 r. własny stadion przy ul. Kościuszki, który dzisiaj nadal służy Litwinom) oraz kluby Lauda i Wilja walczyły w różnych rozgrywkach o mistrzostwo Polski. Np. drużyna siatkarska klubu Ognisko Wilno w 1933 r. wywalczyła tytuł wicemistrza Polski. Drużyna hokeja na lodzie Akademickiego Klubu Sportowego - AZS Wilno należała do najlepszych w Polsce. Jej bramkarz Władysław Wiro-Kiro był członkiem reprezentacji Polski 4A, która podczas mistrzostw Europy 1929 w Budapeszcie zdobyła srebrny medal. W drużynie piłki koszykowej AWS grał Władysław Maleszewski - w 1938 r. mistrz Polski juniorów w koszykówce i w 1946 r. mistrz Polski, a Romuald Markowski w 1938 r. sięgnął także po mistrzostwo Polski juniorów w koszykówce oraz mistrzostwo seniorów w siatkówce w barwach AZS Wilno. Drużyna żeńska piłki siatkowej AWS brała udział w mistrzostwach Polski w piłce siatkowej kobiet zdobywając jeden brązowy medal mistrzostw Polski 1934 i 4 miejsce w Pucharze Polski 1934. Natomiast drużyna męska zdobyła brązowy medal w 1935 r. i złoty medal mistrzostw Polski w 1938 r. W 1932 r. student Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie Grodnicky zagrał w mistrzostwach świata w Pradze i obok studenta Altera z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie był pierwszym zawodnikiem pochodzącym z Polski, który wystartował w mistrzostwach świata. Zespół lekkoatletyczny "Sokoła" był uważany obok zespołu AZS Wilno za najlepszy w Wilnie. Na mistrzostwach lekkoatletycznych seniorów Polski w Warszawie w 1932 r. dh Leon Wojtkiewicz zdobył złoto w rzucie oszczepem. W 1932 r. do czeskiej Pragi wyjechał reprezentant gniazda dh J. Żylewicz, mistrz Wilna w biegu na 1500 metrów: w Mistrzostwach Polski w Białymstoku w 1935 r. zdobył brąz w biegu na 1500 m i brąz w biegu na 800 m, w Wilnie w 1936 r. srebro w biegu na 1500 m i brąz w biegu na 800 m, w Warszawie brąz w biegu na 800 m. Dh Kazimierz Kucharski w 1936 r. brał udział w olimpiadzie w Berlinie, zajmując 4 miejsce w biegu na 800 m, a dh Józef Dziadul był świetnym oszczepnikiem - podczas Lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski w Wilnie w 1936 r. zdobył srebro. Dh Józef Żylewicz był tak wspaniałym sportowcem najpierw w Wilnie, a po wojnie w Gdańsku, że w tym mieście od 1973 r. organizowane są zawody o "Memoriał Żylewicza". Wilnianka z urodzenia Kamilla Plewakowa (1906-1992) wioślarka, zdobywczyni tytułu mistrza Wilna i mistrza Polski na regatach o Mistrzostwo Polski w Bydgoszczy w 1933, 1934 i 1935 r. W latach 1933-1935 "nie było przeciwniczki dla Plewakowej [?] która pozostawała wciąż "królową"- pisały gazety. Jej rodzinne miasto uhonorowało ją nagrodą im. płk. Z.Z. Wendy dla najlepszego sportowca Wilna. Sonia Lewinówna (1909-1987), która była latach 1927-35 najlepszą lekkoatletką Wilna i swoimi wynikami zaznaczyła obecność Wilna na sportowej mapie międzywojennej Polski. Na Mistrzostwach Polski w 1928 r. w pchnięciu kulą zdobyła 2 brązowe medale, a w 1929 r. medal srebrny. Na międzynarodowych zawodach w Wilnie w 1928 r. rywalizowała udanie z "olimpijkami": Sarą Teitelbaum z Estonii i Anną Daukšą z Łotwy. Powołana do kadry Polski, w 1929 r. wystąpiła w meczu Polska - Austria, przekraczając barierę 10 m, a jesienią tego roku pobiła rekord Polski należący do Haliny Konopackiej, osiągając wynik 11,07 m, który uplasował ją wówczas na 13. miejscu na świecie. W 1930 r. w Białymstoku znów pobiła rekord Polski wynikiem 11,46 i na Mistrzostwach Polski zdobyła złoty medal, pokonując Halinę Konopacką i Wandę Jasieńską. W 1931 roku reprezentowała Polskę w meczu z Czechosłowacją w Pradze (III Igrzyska Kobiece), zajmując IV miejsce, startując z kontuzją. Jej drugie miejsce za Wandą Jasieńską z Poznania dały drużynie cenne punkty do końcowego zwycięstwa. Na Mistrzostwach Polski zdobyła tylko brązowy medal, ale udanie rywalizowała z dobrymi zawodniczkami z Łotwy na międzynarodowych zawodach w Wilnie (Waldemar Wołkanowski). Jednak najwybitniejszym sportowcem polskim związanym z Wilnem w latach 1920-25 - z jej lekkoatletyką był Władysław Dobrowolski (1896-1969 Warszawa), major Wojska Polskiego, instruktor i wykładowca Centralnej Wyższej Szkoły Gimnastyki i Sportu oraz Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, lekkoatleta i szermierz, trener, działacz sportowy, olimpijczyk z Paryża (1924). 15-krotny rekordzista Polski i 11-krotny mistrz Polski w konkurencjach lekkoatletycznych (100 m, 200 m, 110 m przez płotki, rzut oszczepem, skok w dal, sztafeta 4x100 m). W latach 30. zaczął uprawiać szermierkę i 2-krotnie wystąpił jako szermierz w Igrzyskach Olimpijskich (1932, 1936), zdobywając brązowy medal w szabli drużynowo (1932). Był też brązowym medalistą mistrzostw Europy (1934 - szabla drużynowo). Należy wspomnieć także lekkoatletę, miotacza Mieczysława Łomowskiego (1914-1969), zawodnika klubów wileńskich (KPW Ognisko, WKS Śmigły, AZS), w 1939 roku reprezentanta Polski w lekkoatletycznym meczu z Litwą, po wojnie trzykrotnego mistrza Polski w pchnięciu kulą w latach 1947-1949 i pięciokrotnego w rzucie dyskiem (1947-1949, 1951, 1953). AWS Wilno miało wielu dobrych tenisistów i tenisistek i od 1931 r. rozgrywane były Mistrzostwa Wilna w tenisie. W 1935 r. Wilno gościło legendę tenisa polskiego Jadwigę Jędrzejowską. Wileńskie tenisistki, rzecz jasna, z nią przegrały, ale H. Hohendlingerówna jako jedyna zdołała urwać mistrzyni gema w partii bezpośredniej i dwa gemy w mikście, grając w parze z Janem Grabowieckim. Wileńskie Towarzystwo Sportów Zimowych i oddział Towarzystwa Tatrzańskiego prowadziły kursy narciarskie, a w 1924 r. wybudowało skocznię narciarską na wieleńskiej Górze Trzykrzyskiej (112 m n.p.m.), która umożliwiała skoki na odległość 40 metrów. W rozgrywanych na niej zawodach uczestniczyli m.in. Stanisław Marusarz (1913-1993), polski skoczek narciarski, czterokrotny olimpijczyk, siedmiokrotny uczestnik narciarskich mistrzostw świata, pięciokrotny rekordzista Polski oraz były dwukrotny rekordzista świata w długości skoku narciarskiego (skocznia była używana także po wojnie). Najbardziej prestiżowym biegiem narciarskim w Polsce w latach międzywojenny był 67-kilometrowy bieg na trasie Zułów koło Święcian (miejsce urodzenia marsz. J. Piłsudskiego) - Wilno (jego ukochane miasto marszałka). Urodzony w Wilnie Wacław Łuczynowicz należał w powojennej Polsce do grona najlepszych szachistów polskich.

W Wilnie w okresie międzywojennym zostały zorganizowane następujące ważne polskie i międzynarodowe imprezy sportowe: w 1928 i 1931 r. międzynarodowe zawody lekkoatletyczne z udziałem kilku państw tego regionu Europy (Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia); w 1928 r. Mistrzostwa Polski w dziesięcioboju; 10 X 1931 r. Mistrzostwa Polski w chodzie na 50 kilometrów mężczyzn; w 1933 r. Mistrzostwa Polski w biegu maratońskim; 26-27 IX 1936 r. na wileńskim na stadionie sportowym na Pióromoncie odbyły się 17. Mistrzostwa Polski seniorów mężczyzn w lekkoatletyce. Tour de Pologne - po polsku Wyścig dookoła Polski, to wieloetapowy szosowy wyścig kolarski, organizowany cyklicznie i od 1952 rok rocznie na terenie Polski, będący jedną z najbardziej prestiżowych międzynarodowych imprez sportowych w Polsce organizowanych regularnie, która w swej historii ma również wątki kresowe. W okresie międzywojennym odbył się on w 1928 roku - pierwsza edycja, następnie w 1929, 1933, 1937 i 1939 r. IV etap (4 września) edycji z 1933 r. Tour de Pologne prowadził z Grodna do Wilna (183 km) i wygrał Wiktor Olecki, a liderem był Jerzy Lipiński, kolejny V etap (6 września) prowadził z Wilna do Lidy.

Lekkoatleci polscy z Wilna zdobyli wiele medali na lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski seniorĂłw:

Warszawa 1922: bieg na 400 m Alfons Krumbholz WKS Wilno - srebro;
Warszawa 1923: skok w dal Franciszek Herhold 5pp Wilno - srebro, bieg na 100 m Władysław Dobrowolski 6pp Wilno - brąz;
Warszawa 1924: rzut młotem Jan Nawojczyk 3 psap Wilno - srebro;
Kraków 1925: 400 m przez płotki Wacław Halicki Pogoń Wilno - brąz;
Warszawa 1927: skok o tyczce Jan Wieczorek 3 psap Wilno - brąz;
Poznań 1929: bieg na 400 m Stefan Gniech 3 psap - złoto, bieg na 200 m Stefan Gniech 3 psap Wilno - srebro, skok o tyczce Jan Wieczorek 3 psap Wilno - srebro;
Królewska Huta (Chorzów) 1931: bieg na 1500 m Wacław Sidorowicz AZS Wilno - brąz;
Warszawa 1932: 110 m przez płotki Jan Wieczorek 3 psap Wilno - brąz;
Białystok 1933: 110 m przez płotki Jan Wieczorek 3 psap Wilno - brąz;
Poznań 1934: 110 m przez płotki Jan Wieczorek Śmigły Wilno - złoto;
Białystok 1935: bieg na 1500 m Józef Żylewicz Śmigły Wilno - brąz, 110 m przez płotki Jan Wieczorek Śmigły Wilno - brąz, skok wzwyż Witold Gerutto AZS Wilno - brąz, pchnięcie kulą Leonid Fiedoruk PPW Wilno - brąz, rzut dyskiem Witold Gerutto AZS Wilno - brąz;
Wilno 1936: rzut oszczepem Leon Wojtkiewicz Śmigły Wilno - złoto, rzut oszczepem Józef Dziadul Strzelec Wilno - srebro, bieg na 1500 m Józef Żylewicz Ognisko Wilno - srebro;
Lublin 1937: pięciobój Aldona Czarnocka AZS Wilno - brąz.
W Mistrzostwach Polski w dziesięcioboju Polacy z Wilna zdobyli następujące medale:
Warszawa 1929: Jan Wieczorek Śmigły Wilno -srebro;
Kraków 1930: Jan Wieczorek 3psap Wilno - złoto, Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno - brąz;
Lwów 1931: Jan Wieczorek 3psap Wilno - srebro, Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno - brąz;
Królewska Huta (Chorzów): Jan Wieczorek 3psap Wilno - złoto;
Warszawa 1933: Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno - srebro;
Lwów 1934: Jan Wieczorek Śmigły Wilno - srebro.

W Wilnie, właśnie dlatego że było to etnicznie polskie miasto, urodziło się także wielu znanych polskich sportowców, jak np.: Józef Auksztulewicz (1930-2010), lekkoatleta: pchnięcie kulą i rzut dyskiem, dwanaście razy wystąpił w finale mistrzostw Polski seniorów (2 razy w rzucie dyskiem) zdobywając siedem medali (jeden złoty i po trzy srebrne oraz brązowe), w 1956 roku halowy mistrz kraju; Henryk Czyż (1923-2014), kolarz szosowy, przełajowy mistrz Polski (1948); Andrzej Dąbrowski (ur. 1938), kierowca rajdowy, wicemistrz Polski w rajdach samochodowych w 1957; Jerzy Hausleber (1930-2014), lekkoatleta: chodziarz, mistrz Polski w chodzie na 10 km - 1954 i 1955, na 30 km - 1955 i na 20 km - 1959, ustanawiał rekordy kraju; Władysław Maleszewski (1921-1983), koszykarz, obrońca, trener reprezentacji Polski i klubów ligowych, zdobywca dwóch tytułów mistrza Polski w koszykówce jako zawodnik (1947, 1948) i pięciu tytułów mistrza Polski jako trener, mistrz Polski w siatkówce (1946); Romuald Markowski (1922-2006), koszykarz i siatkarz, reprezentant Polski w obu tych dyscyplinach, brązowy medalista mistrzostw Polski w siatkówce (1947) i koszykówce (1950); Władysław Markowski (ur. 1920), przed wojną drużynowy 14 Drużyny Hufca Wileńskiego, mistrz Polski w wioślarskiej czwórce ze sternikiem; Romuald Mazurek (1929-2013), siatkarz, reprezentant Polski, brązowy medal mistrzostw Polski w 1952, 1955 i 1960, na mistrzostwach świata w 1956 (4 miejsce) i mistrzostwach Europy w 1958 (6 miejsce). Zbigniew Podlecki (1940-2009), żużlowiec, reprezentant Polski, w 1964 wraz z Andrzejem Wyglendą i Antonim Woryną zdobył tytuł drużynowego mistrza świata w zawodach rozgrywanych w Kempten (Allgäu) (Niemcy), a w 1967 osiągnął tytuł drużynowego wicemistrza świata na zawodach w szwedzkim Malmö, stadion żużlowy w Gdańsku nosi jego imię.

Wilno jest jednak przede wszystkim miastem polskich olimpijczyków. Urodzili się tu olimpijczycy: Izabella Antonowicz-Szuszkiewicz (ur. 1942), kajakarka: IO Tokio 1964, IO Meksyk 1968 i IO Monachium 1972 - 6 miejsce (dwójki 500 m); Krzysztof Białynicki (1944-2014), hokeista: Zimowe Igrzyska Olimpijskie Sapporo (Japonia) 1972; Lech Felicjan Boguszewicz (ur. 1938), długodystansowiec: IO Tokio 1964 - 4 miejsce (5000 m); Zygmunt Ginter (1911-1964), hokeista: Zimowe IO St. Moritz 1948 - drużyna 6 miejsce; Bronisław Karwecki (pochodził z Wilna), wioślarz: IO Berlin 1936 - 5 miejsce (czwórka ze sternikiem); Jan Zbigniew Kuczyński (ur. 1935), zapaśnik (waga lekka 67 kg): IO Rzym 1960; Bohdan Stanisław Liszko (1940-1993), koszykarz: IO Tokio 1964 - drużyna 6 miejsce i IO Meksyk 1968 - drużyna 6 miejsce; Mieczysław Łomowski (1914-1969), kulomiot, 3-krotnie zdobywał tytuł mistrza Polski w pchnięciu kulą (1947-49) i 5-krotnie w rzucie dyskiem (1947-49, 1951-53), 2 razy ustanawiał rekordy Polski: kula - 16.15 (1952) i dysk - 47.46 (1948, olimpiada w Londyn 1948 - 4 miejsce; Jerzy Młynarczyk (ur. 1931), koszykarz: IO Rzym 1960 - drużyna 7 miejsce; Andrzej Osiecimski-Czapski (1899-1976), wioślarz: IO Paryż 1924; Marek Petrusewicz (1934-1992), pływak: IO Helsinki 1952; Lech Poklewski (ur. 1937), żeglarz (klasa Dragon): IO Monachium 1972; Antoni Rosołowicz (ur. 1933), wioślarz (czwórka bez sternika): IO Rzym 1960; Elwira Seroczyńska (Potapowicz) (ur. 1931), łyżwiarka: Zimowe IO Squaw Valley 1960 - srebrny medal (1500 m), 500 m - 6 miejsce, Zimowe IO Innsbruck 1964; Władysław Szuszkiewicz (ur. 1938), kajakarz: IO Tokio 1964, IO Meksyk 1968 - 4 miejsce (jedynka 1000 m) i IO Monachium 1972 - brązowy medal (dwójka 1000 m); Zenon Romuald Ważny (ur. 1929), tyczkarz: IO Helsinki 1952 i IO Melbourne 1956 - 6 miejsce; Stanisław Wołodko (ur. 1950), dyskobol: IO Montreal 1976; Władysław Zawadzki (1911-1996), wioślarz: IO Berlin 1936.

Właściwie nie ma chyba żadnej dziedziny w życiu narodu polskiego, w której nie było by wkładu Wilna czy Polaków urodzonych w Wilnie. Oto jeszcze garść innych przykładów: w okresie międzywojennym (1918-39) najczynniejszymi ośrodkami fotograficznymi w Polsce były: na pierwszym miejscu Wilno (tu działał najwybitniejszy fotografik polski 1. poł. XX w. Jan Bułhak), potem Lwów, Poznań, Warszawa i Kraków, to w ówczesnym Wilnie m.in. narodziło się polskie słowo "fotografika" oznaczające fotografię artystyczną, w okolicach Wilna wykonano dagerotypy dające początek fotografii na ziemiach Rzeczpospolitej. Polscy zawodowcy i amatorzy fotografiki uwieczniali na kliszach tak bardzo polskie Wilno i jego mieszkańców. Ich obrazy prowadzą w podróż do miasta przełomu XIX i XX w. oraz 20-lecia międzywojennego, w 1936 r. odbyła się w Wilnie 4 Międzynarodowa Wystawa Fotografii. Było to wielkie wyróżnienie dla Polski i polskiej fotografiki wileńskiej.; pierwsze w Polsce seminarium dla nauczycieli szkół podstawowych założyła polska Komisja Edukacji Narodowej w Wilnie w 1780 r.; Polskie korzenie ma historia wileńskiej radiofonii: 15 I 1928 r. rozpoczęła po raz pierwszy w Wilnie nadawanie programu radiowego - jako czwarta w Polsce - rozgłośnia wileńska Polskiego Radia, a Polskie Towarzystwo Radiotechniczne "Elektrit" uruchomiło w Wilnie fabrykę odbiorników radiowych na potrzeby krajowe i na eksport (jedyny polski eksporter radioodbiorników), zatrudniającą 1100 pracowników. Za polskich czasów zostało otwarte 17 VIII 1932 r. w Wilnie również pierwsze w dziejach miasta lotnisko pasażerskie, które służy Litwinom po dziś dzień. W 1938 r. polski szybownik Tadeusz Góra dokonał rekordowego przelotu z Bezmiechowej do Solecznik Małych koło Wilna (578 km), za co otrzymał jako pierwszy w świecie najwyższe odznaczenie lotnicze ustanowione przez Międzynarodową Federację Lotniczą (Federation Aeronautique Internationale - FAI) - medal Lilienthala. Te trzy wydarzenia mają również trwałe miejsce w polskiej historii radiofonii lotnictwa i szybownictwa. Litwini także tych dwóch faktów Litwini nie zmienią, najwyżej mogą je przemilczać, czyli fałszować prawdziwą historię miasta. W imię czego? Chyba tylko głupoty! - LODOWIEC WILNO (Wilnobreen) - to mały lodowiec na Spitsbergenie (Norwegia), spływający ze Szczytu Ostra Brama (Ostra Bramatoppen) do Lodowca Polaków (Polakkbreen); nazwa od miasta Wilna, należącego wówczas do Polski i skąd pochodziło dwóch członków wyprawy 1934 r.; - SZCZYT OSTRA BRAMA (Ostra Bramatoppen) - to najwyższy szczyt (1033 m) w Górach Piłsudskiego (Pilsudskifjella) na Spitsbergenie; odkryty w 1934 r. i nazwany na pamiątkę Ostrej Bramy w Wilnie, gdzie profesorem i rektorem Uniwersytetu Stefana Batorego był Michał Siedlecki, ojciec Stanisława Siedleckiego - uczestnika wyprawy 1934 roku (B. Kuźmiński). Nazwa została zatwierdzona przez Norweski Instytut Polarny; - Poczta Polska w okresie międzywojennym wydała dwa znaczki pocztowe związane z Wilnem: w latach 20. znaczek przedstawiający Ostrą Bramę o nominale 1 gr i w latach 30. (w obiegu 1937-39) przedstawiający katedrę wileńską o nominale 1 zł.; - 4 I 1927 r. do budującego się jeszcze portu gdyńskiego wpłynął nowo zbudowany dla polskiej marynarki handlowej statek towarowy SS Wilno. Następnego dnia odbyła się uroczystość poświęcenia i podniesienia polskiej bandery, w czym uczestniczył minister Eugeniusz Kwiatkowski. SS Wilno stał się pierwszym statkiem handlowym pływającym pod polską banderą. - W 1926 r. Polacy założyli w Wilnie ogród zoologiczny; - Kinematografia polska nakręciła dwa filmy fabularne związane z Wilnem: w 1937 r. Ty, co w Ostrej świecisz Bramie z całą plejadą bardzo dobrych aktorów, a w 1986 r. znany reżyser polski Andrzej Wajda zrealizował film Kronika wypadków miłosnych, oparty na podstawie powieści pochodzącego z Nowej Wilejki k. Wilna prozaika polskiego Tadeusza Konwickiego (1926-2015). Akcja filmu rozgrywa się w Wilnie (Przemyśl imitował to miasto) i na Wileńszczyźnie (imitowało ją pobliskie Podlasie) od wiosny do wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku (wycie syren alarmowych zwiastujących wybuch wojny kończy film), tworzy z niego stylowy film klimatu, zatrzymujący wizerunek czasu minionego, wizerunek tak polskiego wówczas Wilna i polskiej Wileńszczyzny, szczególnie tej w pobliżu Wilna i w tle przedwojennych polskich tang: "To ostatnia niedziela" i "Jesienne róże". W filmie tym Wajda po raz kolejny pokazał swoją wielką klasę.

W Wilnie urodziło się kilkaset znanych Polaków, osób, które odegrały bardzo dużą, dużą lub znaczącą rolę w życiu narodu polskiego, Poza tym wiele setek innych znanych Polaków tu żyło i pracowało dla Polski. Encyklopedia Warszawy (Warszawa 1994) wymienia 38 Polaków urodzonych w Wilnie, którzy najbardziej zasłużyli się stolicy; oczywiście cała masa innych znanych wilnian mieszkała i działała w Warszawie (oraz w innych miastach Polski), jak np. Aleksander Prystor - 1931-33 premier Polski czy profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Warszawskiej i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (M. Kałuski Sprawy kresowe baz cenzury t. I-IV, Toruń 2016-18). Książki mogą kłamać, groby nie. Wileński Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych (prawie wszystkie groby sprzed 1945 r. są polskie), w której spoczywa setki znanych Polaków; na cmentarzu jest m.in. mauzoleum marsz. Józefa Piłsudskiego, które odwiedzają chyba wszyscy Polacy z kraju odwiedzający miasto. W dzisiejszej stolicy Litwy nie ma natomiast litewskiej nekropolii narodowej, co jest rzeczą wyjątkową w całej Europie.

Wilno odegrało również wielką rolę w dziejach polskiego Kościoła katolickiego, było bardzo dużym i żywym ośrodkiem polskich katolików w mieście przez kilkaset lat. Prawie cała historia tego kościoła do 1945 r. była polska. Przede wszystkim Polacy - Kościół polski założył biskupstwo wileńskie w 1388 r. i jego pierwszym biskupem był Polak (zdecydowana większość biskupów wileńskich była Polakami). Do 1798 r. wchodziło ono w skład polskiej i prymasowskiej metropolii gnieźnieńskiej, a w 1925 r., a więc kiedy Wilno należało do Polski, zostało arcybiskupstwem i piątą metropolią polską. Metropolia wileńska do 1991 r., tj. do chwili oderwania jej od Polski przez papieża Jana Pawła II należała do polskiej prowincji kościelnej, a że po 1945 r. zachodnia jej część - Białostocczyzna pozostała w Polsce, jej biskupi wileńscy mieli swoją siedzibę w Białymstoku; z polskiej części arcybiskupstwa wileńskiego papież Jan Paweł II w 1992 r. utworzył archidiecezję i metropolię białostocką, której podporządkowane zostały diecezje łomżyńska i drohiczyńska. Katedrze, którą budowali i upiększali Polacy i cudzoziemscy artyści, nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski. Jeśli dzisiaj nadal stoi katedra wileńska, wzniesiona w obecnym klasycystycznym kształcie w latach 1777-1801 według planu Wawrzyńca Gucewicza, polskiego architekta, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, uczestnika powstania kościuszkowskiego, a Litwini chwalą się jej pięknem, to zasługa w tym całego narodu polskiego. Wiosną 1931 r. niebywała powódź tak poważnie uszkodziła fundamenty i mury katedry wileńskiej, tak iż świątynia ze względu na bezpieczeństwo musiała ulec zamknięciu, gdyż katedrze groziło zawalenie się. Arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski powołał do życia Komitet Wykonawczy Ratowania Bazyliki w Wilnie pod przewodnictwem biskupa sufragana wileńskiego Kazimierza Michalkiewicza, który na odbudowę katedry zgromadził wśród wiernych nie tylko Wilna i archidiecezji wileńskiej, ale także całej Polski i przy bardzo wydatnej pomocy rządu polskiego, około miliona złotych. Suma ta umożliwiła generalny remont fundamentów i murów i świątynia została uratowana. Podczas przeprowadzanego wówczas remontu katedry odkryto w jej podziemiach zapomniane grobowce królewskie (m.in. króla Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habzburżanki i Barbary Radziwiłłówny - żon króla Zygmunta Augusta). Złożono tu też serce króla Władysława IV Wazy. Wtedy też założono pod katedrą mauzoleum dla prochów królewskich. Katedra była pełna polskich pamiątek (m.in. na dachu katedry w latach 1786-92 zostały postawione trzy duże posągi św. Stanisława, św. Kazimierza i w centrum św. Heleny z krzyżem dłuta Kazimierza Jelskiego, była tu Kaplica Częstochowska, dzisiaj św. Jana Nepomucena), które po 1945 r. zostały z niej usunięte przez komunistów litewskich i litewskich biskupów po 1988; w nocy z 29 na 30 czerwca 1950 r. wysadzono w powietrze figury świętych stojące na szczycie fasady, w tym św. Stanisława (przywrócono je w 1997 r.). Usunięto także liczne tablice pamiątkowe w języku polskim, w tym popiersie i tablicę pierwszego arcybiskupa arcybiskupa Jana Cieplaka (zm. 1926), a kiedy litewski arcybiskup wileński Backis postanowił zamurować grób zmarłego w Wilnie w 1932 r. biskupa Władysława Bandurskiego, honorowego kapelana Legionów Polskich, kapelana Wojska Polskiego i 1920-22 naczelnego kapelana-biskupa polowego Wojska (polskiej) Litwy Środkowej, wówczas staraniem biskupa polowego Wojska Polskiego Sławoja Grodzia, w 1996 r. jego szczątki zostały przeniesione do katedry polowej Wojska Polskiego w Warszawie. Jedynie w ołtarzu głównym pozostał wielki obraz Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego znanego polskiego malarza Franciszka Smuglewicza i na filarach od strony głównej nawy jego obrazy przedstawiające dwunastu apostołów, a także obraz św. Piotra w Kaplicy św. Piotra oraz obrazy religijne innych znanych malarzy polskich: Szymona Czechowicza i Kanutego Rusieckiego. Miasto odegrało wielką rolę w dziejach polskich zakonów męskich i żeńskich, szczególnie w historii polskich jezuitów; założone tu zostały polskie żeńskie: zgromadzenie zakonne eucharystek (1923 r.) i Zgromadzenie Miłosierdzia Bożego s. Faustyny Kowalskiej (1942), zasłużyły się tutejsze polskie dominikanki. W 1931 r. w polskim Wilnie mieszkało 125 999 katolików, z tego 123 571 było Polakami i tylko 1557 Litwinami. Było 12 parafii - 11 polskich i 1 litewska, poza tym 20 innych kościołów - wszystkie w rękach polskich, 8 polskich klasztorów męskich i 9 żeńskich, seminarium duchowne (153 alumnów), liczne polskie instytucje, stowarzyszenia i organizacje katolickie, jak np. Caritas, Wileńskie Towarzystwo Dobroczynności, bardzo znany i zasłużony "Żłobek Imienia Maryi", oddział Polskiego Towarzystwa Teologicznego, Akcja Katolicka, Instytut Wyższej Kultury Religijne, Studia Katolickie, Iuventus Christiana, Sodalicje Mariańskie, Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej, Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Stowarzyszenia Młodzieży, Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy, Liga Robotnicza św. Kazimierza, ukazywało się 57 polskich czasopism katolickich (do 1919 r. 10 innych, z których pierwsze zostało założone w 1762 r.). W latach 1919-39 na polskim Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie działał katolicki Wydział Teologiczny, zamknięty przez okupanta litewskiego w 1939 r. i w 1944 r. przez okupanta sowieckiego, a jego wykładowcy i studenci zostali wypędzeni do Polski Ludowej. Próbę reaktywizacji półlegalnego Wydziału Teologicznego USB z siedzibą w Białymstoku, a więc w części archidiecezji wileńskiej, która znalazła się w granicach powojennej Polski, podjął ks. prof. Michał Klepacz, po wydaleniu z Wilna 30 IV 1945 r., tzw. transportem akademickim. Ks. prof. Klepacz (potem, a latach 1947-67 biskup diecezji łódzkiej), zastępujący ks. prymasa Stefana Wyszyńskiego podczas jego uwięzienia w latach 1953-56, został też ostatnim doktorem honoris causa (1947) uniwersytetu wileńskiego (ceremonia odbyła się półlegalnie w Białymstoku). Wydział Teologiczny USB został zlikwidowany przez reżym warszawski w 1948 r. W 1928 r. odbył się w Wilnie zjazd biskupów polskich pod przewodnictwem prymasa Polski, kard. Augusta Hlonda. W 1933 r. odbył się w Wilnie uroczysty obchód ku czci królowej Polski, św. Jadwigi, żony króla Władysława Jagiełły, apostołki Litwy. W dniach 23-25 X 1938 r. odbyły się w Wilnie wielkie uroczystości z okazji kanonizacji polskiego świętego Andrzeja Boboli (1591-1657), którego życie bardzo było związane z Wilnem. W mieście urodziło się wielu znanych duchownych polskich, m.in. kardynał Jerzy Radziwiłł, biskup krakowski 1591-1600 i kardynał Henryk Gulbinowicz, arcybiskup metropolita wrocławski 1976-2004, Kawaler Orderu Orła Białego) i polskiej reformacji (Jednota Wileńska). Wilno jest miastem polskich świętych i błogosławionych: urodziło się w nim lub działało szereg polskich świętych, m.in. patron Polski św. Kazimierz, św. Andrzej Bobola, urodzony w Wilnie św. Józef Rafał Kalinowski (1835-1907), bł. Jerzy Matulewicz - biskup wileński 1918-25, św. Faustyna Kowalska i bł. Michał Spopoćko; trwają starania o wyniesienie na ołtarze pierwszego arcybiskupa-metropolitę wileńskiego 1925-26 Jana Cieplaka. . Siostra Faustyna Kowalska, zakonnica ze Zgromadzenia Sióstr Matki Bożej Miłosierdzia, mistyczka, stygmatyczka i wizjonerka, nazywana apostołką Bożego Miłosierdzia, kanonizowana w 2000 r. przez papieża Jana Pawła II, przebywająca w klasztorze wileńskim w latach 1933-36 miała widzenia z Panem Jezusem, z którym rozmawiała po polsku (!) i w Wilnie w 1934 r. został namalowany zgodnie z jej wskazówkami przez polskiego malarza Eugeniusza Kazimirowskiego obraz Pana Jezusa - nazywany obrazem "Jezu ufam Tobie", który dzisiaj znany jest dosłownie na całym świecie (chyba nie ma kościoła katolickiego na świecie z kopią tego obrazu). W 1935 r. wizerunek przez trzy dni był wystawiony w krużgankach kaplicy ostrobramskiej, z okazji 1900. rocznicy męczeńskiej śmierci Chrystusa. Obraz ten został w 2005 r. zabrany Polakom - siłą wyniesiony z polskiego kościoła św. Ducha w Wilnie przez nacjonalistycznego arcybiskupa wileńskiego Backisa, który nie chciał, aby kościół POLSKI był celem pielgrzymek wiernych z całego świata.

Papież Pius XI w mowie do młodzieży polskiej 11 IV 1925 r. nazwał Wilno polskim miastem.

Jednak polskie katolickie Wilno to przez setki lat przede wszystkim polska katedra pod wezwaniem patrona Polski - św. Stanisława i od 1636 r. z grobem św. Kazimierza w Kaplicy św. Kazimierza oraz Ostra Brama z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, jak również św. Faustyna Kowalska.

Urodzony w Krakowie, ówczesnej stolicy Polski syn króla polskiego Kazimierza IV Jagiellończyka św. Kazimierz (właśc. Kazimierz Jagiellończyk 3 X 1458 - 4 III 1484 Grodno) - patron Polski i Litwy (w tej kolejności!), królewicz polski, od 1481 r. namiestnik królewski w Koronie Królestwa Polskiego, pomimo pochodzenia z dynastii Jagiellońskiej, był Litwinem tylko w tak małym stopniu, w jakim było całe Wielkie Księstwo Litewskie. Z pewnością nie znał litewskiego, a przecież sami nacjonaliści litewscy głoszą, że Litwinem jest tylko ten, kto zna język litewski. Był przede wszystkim Polakiem (jego wychowawcą był Jan Długosz, polski historyk, kronikarz, twórca dzieła Roczniki czyli kroniki słynnego Królestwa Polskiego). Zwłoki królewicza Kazimierza zostały pochowane w katedrze wileńskiej, w kaplicy N. Maryi Panny i wnet zasłynęły cudami. Największy jednak rozgłos zrobiło zjawienie się św. Kazimierza na wyprawie pod Połockiem z odsieczą przeciw Moskalom w 1518 t., które dodało rycerstwu ducha i poprowadziło do zwycięstwa. W Toruniu w 1521 r. wyszła książeczka Vita b. Casimiri. Starania o wyniesienie królewicz Kazimierza na ołtarze rozpoczął król polski Zygmunt I, a dokończył król Zygmunt III. Po świątobliwym życiu został kanonizowany 7 XI 1602 r. przez papieża Klemensa VIII. Pierwszy kościół pod wezwaniem św. Kazimierza został zbudowany w Wilnie w latach 1604-18, z pomocą finansową króla polskiego Zygmunta III przez polskiego architekta Jana Frankiewicza, w której do 1636 r. spoczywały szczątki św. Kazimierza. Z dawnego wystroju kościoła przetrwały malowidła na kopule, późnobarokowe ołtarze: główny i dwa boczne zamykające transepty, które są najcenniejszymi zabytkami zachowanymi we wnętrzu świątyni, zostały wykonane w latach 1749-1755 przez polskiego jezuitę i architekta Tomasza Żebrowskiego. Do 1945 r. była to świątynia polska - polskich jezuitów (dzisiaj nie mają prawa być tu odprawiana polskie msze, bo dla Litwinów św. Kazimierz jest wyłącznie świętym litewskim i tylko patronem Litwy!). Z kolei w latach 1623-36 przy katedrze wileńskiej została zbudowana Kaplica św. Kazimierza, której założenie wzorowane jest na powstałej sto lat wcześniej Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Do jej pięknego wystroju przyczyniła się hojność króla Władysława IV. W 1636 r. dokonano przeniesiono do kaplicy relikwie św. Kazimierza. Jest tam także pochowane serce króla Władysława IV i zachowane nad nim epitafium. W ołtarzu obok trumny św. Kazimierza jest umieszczony słynny obraz-wizerunek św. Kazimierza. Nad sarkofagiem ze szczątkami św. Kazimierza na herbie można widzieć polskiego Orła wraz z litewską Pogonią. Są tu posągi przodków świętego - władców Polski. Także na elewacji kaplicy od strony placu Katedralnego znajduje się tablica erekcyjna z herbem Rzeczypospolitej Obojga Narodów z 1636 r. (po 1945 r. z orła znajdującego się na herbie usunięto koronę). Kartusz tej tablicy jest podobny do dekoracji kolumny Zygmunta w Warszawie. Kult św. Kazimierza z Wilna rozprzestrzenił się na całą Polskę. W dalekim polskim Lwowie kościół św. Kazimierza ufundowali w 1656 r. Mikołaj i Urszula Bieganowscy. Na terenie dzisiejszej Polski najstarszym kościołem, którego patronem jest św. Kazimierz jest świątynia oo. reformatów w Krakowie, erygowana w 1672 r.; jest w nim obraz św. Kazimierza (ok. 1660-70) pędzla gdańskiego malarza Daniela Schultza. Ładny kościół św. Kazimierza na Nowym Mieście w Warszawie, zbudowany w latach 1688-92, ufundowała królowa Maria Kazimierza, żona króla Jana III Sobieskiego i oddała siostrom sakramentkom. Obecnie w Polsce jest co najmniej 61 kościołów pod wezwaniem św. Kazimierza, w tym dwa kościoły w Warszawie, Białymstoku, Chełmie, Częstochowie, Gdańsku, Giżycku, Jastrzębiu, Kartuzach, Koszalinie, Krakowie, Lesznie, Łodzi, Nowym Sączu, Ostrowcu Świętokrzyskim, Poznaniu, Pruszkowie, Radomiu, Suwałkach, Szczecinie, Wrocławiu, Wrześni i Zakopanem. Polonijne parafie p.w. św. Kazimierza były lub są także w USA (m.in. w wielkich miastach: Buffalo, Chicago, Cleveland, Detroit, Filadelfia, Milwaukee, Newark, Saint Paul czy Yonkers koło Nowego Jorku; kościół św. Kazimierza zbudowali także polscy osadnicy i założyciele miejscowości Kazimierzowo - od św. Kazimierza w okręgu Hull w stanie Wisconsin) i Kanadzie (6 kościołów). Działacze polskiej Wielkiej Emigracji we Francji w 1846 r. bardzo zasłużoną placówkę polską Zakład św. Kazimierza w Paryżu. Obrazy św. Kazimierza są w szeregu kościołach polskich (np. w kaplicy w katedrze wrocławskiej, w ołtarzu głównym kościoła św. Rocha w Rzeszowie, Krośnie (z 1637 r.), Kamieniu, Krygu, Nowym Żmigrodzie i zagranicą (np. obraz Św. Kazimierza Franciszka Smuglewicza z 1763 r. w kościele polskim w Rzymie, obraz św. Kazimierza wśród patronów polskich w kościele św. Joachima w Rzymie), jak również rzeźby (np. piękna rzeźba ołtarzowa w ołtarzu głównym w kościele św. Anny w Święcanach, kościół w Marymoncie). W kościele św. Kazimierza w Poznaniu jest stara polichromowana płaskorzeźba z drzewa przedstawiająca apoteozę św. Kazimierza. W kaplicy Trójcy Św. w katedrze na Wawelu jest polichromia Matka Boska Ostrobramska i św. Kazimierz wykonana w latach 1902-04 przez Włodzimierza Tetmajera. Postać świętego królewicza możemy zobaczyć w witrażach wielu kościołów (np. w kolegiacie w Bieczu, kościele Bożego Miłosierdzia w Krakowie z 1908 r.). Wielu znanych malarzy polskich namalowało obraz św. Kazimierza, jak np. Jan Matejko, Leon Wyczółkowski, Jerzy Henner (jego obraz "Św. Kazimierz" znajduje się w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie czy Piotr Stachiewicz, lub z jego osobą związane, jak np., Franciszek Smuglewicz "Św. Kazimierz królewicz polski, objawiający się i wskazujący bród wojskom polskim pod Połockiem" czy Ferdynand Ruszczyc "Fragment kaplicy św. Kazimierza w Wilnie". Święty Kazimierz jest patronem archidiecezji białostockiej, diecezji radomskiej (od 1992) i drohiczyńskiej oraz miasta Radom (od 1983). Święty Kazimierz jest również patronem szkoły podstawowej w Białymstoku, Łodzi, Mszanie i Radomiu. W Wilnie w 1606 r. ukazał się pierwszy polski (drugi po łacinie) życiorys św. Kazimierza autorstwa Ch. Wołodkowicza pt. Żywot przechwalebnego wyznawcy ś. Kazimierza, królewicza polskiego; później wydano wiele innych publikacji o św. Kazimierzu w różnych miastach polskich. Prawdopodobnie od 1636 r. w dzień świętego Kazimierza (4 marca) Polacy w Wilnie organizowali wielki jarmark odpustowy, który został nazwany "Kaziukiem". Piękne były kaziuki w przedwojennym polskim Wilnie. Barwny pochód otwierał przebrany za św. Kazimierza wilnianin. Na Placu Łukiskim było wiele setek straganów (do 2400). Poza typowymi straganami handlowymi swoje stoiska ustawiały również organizacje społeczne i polityczne m.in. Polski Czerwony Krzyż, Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", harcerstwo oraz spółdzielnia studencka Wydziału Sztuki Uniwersytetu Stefana Batorego. Obok straganów ustawiano strzelnicę, a wieczorem grały kapele. Poza ogólnym asortymentem, którym wówczas handlowano na jarmarku kaziukowym sprzedawano też towary, które mieszkańcy Wilna mogli kupić tylko tu, były to m.in.: słynne obwarzanki smorgońskie, piernikowe serca, lokalne wyroby z wikliny i drewna, faski na miód, grzebienie do przędzy, kołatki, zabawki i instrumenty muzyczne, piękne palmy wielkanocne (wyrabiane z ponad 50 kwiatów i roślin, które zbierano i suszono w różnych porach roku; Związek Propagandy Turystyki organizował konkursy na najpiękniejsze palmy, które następnie wystawiano w oknach wystawowych dużego i nowoczesnego Domu Handlowego Braci Jabłkowskich), ceramika wileńska. Po wojnie wypędzeni z Wilna w latach 1945-46 i 1957-58 do Polski Ludowej wilnianie i ich dzieci zaczęli organizować w niedzielę przypadającą po 4 marca Jarmarki Kaziukowe (Kaziuki) w wielu polskich miastach, szczególnie gdzie są kościoły pod wezwaniem św. Kazimierza, jak np. w Warszawie, Poznaniu, Szczecinie, Białymstoku, Gdańsku, Opolu, Olsztynie, Gdyni, Zgierzu, Lesznie, Policach, Wrześni, Szczytnie, Lidzbarku Warmińskim, Bartoszycach, Kętrzynie, które cieszą się wielką popularnością. W 2001 r. Litwini - nie tylko Kościół litewski co handlarze wieleńscy przywrócili Kaziukowy Jarmark w Wilnie, chcą go włączyć w zwyczaje litewskie - litewskiej ludności miasta. Skromne były i po 2008 r. przestano je organizować. Po prostu była to dla nich obca tradycja (chociaż się Kazimierza uważają za litewskiego i tylko litewskiego świętego). A jeszcze gorzej, że polska.

Obok kultu św. Kazimierza, od ponad 300 lat kwitnie wśród polskiej ludności Wilna (w związku z tym, że w Wilnie nie mieszkali Litwini, litewską Częstochową i Ostrą Bramą jest sanktuarium maryjne w Szydłowie na Żmudzi), a od XIX w. na terenie całej Polski kult Matki Boskiej Ostrobramskiej. W ciągu zaledwie dwóch pokoleń od chwili ukazania się "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza kult MB Ostrobramskiej swym zasięgiem i popularnością dorównał niepomiernie starszemu kultowi Matki Boskiej Częstochowskiej. Przed I wojną światową ukazywało się w Warszawie czasopismo religijne pod jakże znamiennym tytułem - "Orędownik z pod Jasnej Góry i Ostrej Bramy", a pierwsza wystawa maryjna, jaką zorganizowano w stolicy, zgromadziła bardzo znaczną liczbę eksponatów, odnoszących się do MB Ostrobramskiej Maria Kałamajska-Saeed, która w przedmowie do swojej książki "Ostra Brama w Wilnie" (Warszawa 1990) napisała: "Nie pochodzę z Wilna, nie należę do przedwojennego pokolenia, toteż przy podjęciu tak wileńskiego temat jakim jest Ostra Brama nie kierowały mną sentymenty osobiste. Zaintrygował mnie fenomen kultu Matki Boskiej Ostrobramskiej, kultu uparcie żywego, wciąż od nowa krzepiącego nie tylko strapionych, ale również niepokornych. Jest w nim niespożyta siła sprawiająca, że rośnie on wśród przeciwności, odradzając się w nowych miejscach i środowiskach. W zmienionych okolicznościach nabiera nowych treści. Wypływają one nieodmiennie z ugruntowanej tradycji?".

Ostra Brama w Wilnie to dawna brama miejska na Starym Mieście w Wilnie, gotycka, wzniesiona w latach 1503-1514, jest jedyną pozostałością dawnych fortyfikacji miejskich. Od strony wewnętrznej bramy znajduje się klasycystyczna, wzniesiona w 1829 r., kaplica Ostrobramska. W 1828 r. na polecenie biskupa wileńskiego Andrzeja Benedykta Kłągiewicza na Bramie - w tympanonie pod promienistym, wykonanym ze złoconego mosiądzu, okiem opatrzności znalazła się inwokacja została wykonana inwokacja w języku polskim "Matko Miłosierdzia", natomiast nad oknami umieszczono jej ciąg dalszy: "Pod Twoją obronę" nad lewym i "Uciekamy się" nad prawym, co dało łącznie "Matko Miłosierdzia, pod Twoją obronę uciekamy się". Po Powstaniu Styczniowym, w 1864 r. napis ten został zastąpiony tą samą inwokacją w języku łacińskim, w okresie międzywojennym przywrócono jego wersję polską (nowe litery ze złoconego brązu, zaprojektował Jerzego Hoppen), a po 1945 r. Litwini zastąpili ją ponownie po łacinie. W okresie zaborów w Bramie Ostrobramskiej (oraz na ulicy pod nią) miały miejsce patriotyczne manifestacje i kult Matki Boskiej Ostrobramskiej stał się wówczas częścią polskiego ruchu niepodległościowego, wymierzonego przeciw rosyjskiemu zaborcy. Znajdujący się w Ostrej Bramie cudowny obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej - Matki Boskiej Miłosierdzia (o wymiarach 200×162 cm) - jako jeden z czterech obrazów Królowej Korony Polskiej jest jednym z symboli chrześcijaństwa w Polsce i czczony w całym kraju oraz jest obecny w literaturze polskiej (m.in. Adama Mickiewicza Inwokacja w "Pana Tadeusza": Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy i w Ostrej świecisz Bramie, którą zna każdy Polak).

Istnieje prawdopodobieństwo, że twórcą obrazu był krakowski malarz Łukasz, który podobny obraz namalował w 1624 r. dla kościoła Bożego Ciała w Krakowie, gdyż obraz ostrobramski powstał również w tych latach (1626?).
Karmelici polscy pojawili się w Wilnie w 1626 r., a w 1668 r. dostali cudowny obraz w opiekę i stali się gorliwymi propagatorami jego kultu, gdyż pierwsze cuda odnotowano już w 1663 roku. Najstarszym literackim przekazem o cudownym obrazie jest dziełko karmelity o. Hilariona z 1761 r. pod tytułem "Relacja o cudownym obrazie Najświętszej Maryi Panny". Od 1849 r. charakterystyczną ozdobę ikony stanowi wotum dziękczynne: wielki odwrócony, srebrny sierp półksiężyca z wygrawerowanym napisem: "Dzięki Tobie składam Matko Boska za wysłuchanie próśb moich, a proszę Cię Matko Miłosierdzia zachowaj mnie nadal w łasce i opiece swojej przenajświętszej W.I.J. 1849 r.". Obecnie postać Maryi zakrywa błyszcząca złotem sukienka. Od 1849 r. charakterystyczną ozdobę ikony stanowi wotum dziękczynne: wielki odwrócony, srebrny sierp półksiężyca z wygrawerowanym napisem w języku polskim: "Dzięki Tobie składam Matko Boska za wysłuchanie próśb moich, a proszę Cię Matko Miłosierdzia zachowaj mnie nadal w łasce i opiece swojej przenajświętszej W.I.J. 1849 r." Na kompozycję wizerunku Pani Ostrobramskiej składają się również dwie korony (nałożona jedna na drugą). Korony są ze złoconego srebra, jedna barokowa dla Królowej Niebios, druga rokokowa dla Królowej Polski. Od 1735 r. Kościół obchodzi 16 XI uroczystość Najświętszej Marii Panny Ostrobramskiej. Za pośrednictwem wileńskiej Matki Bożej Miłosierdzia wydarzyło się wiele tysięcy cudów. Do zdrowia wrócił nie tylko mały Adam Mickiewicz - dary wotywne w kaplicy w Wilnie świadczą dobitnie o wysłuchanych prośbach. "Przed jej obrazem modlili się filomaci i filareci, uczestnicy polskich powstań narodowych, święta siostra Faustyna i bł. ks. Sopoćko, a podczas II wojny światowej żołnierze AK. Znana jest ich operacja o nazwie "Ostra Brama" przeprowadzona w 1944 r. w celu wyzwolenia miasta spod okupacji niemieckiej. Wielkim czcicielem M.B. Ostrobramskiej był Prymas Tysiąclecie kard. Stefan Wyszyński (już w młodości z rodzicami pielgrzymował do Wilna). Karol Wojtyła, choć pielgrzymował od czasów młodzieńczych na Jasną Górę, żywił także cześć dla Matki Bożej Miłosierdzia w Wilnie. W niewiele dni po wyborze na papieża w 1978 r. przekazał swoją kardynalską piuskę do Ostrej Bramy. Ze względu na sytuację polityczną musiała być ona przemycona do Wilna. W 1993 r. Jan Paweł II stanął osobiście przed obrazem Ostrobramskiej Madonny. Papież wygłosił wtedy wzruszające przemówienie, w którym znalazła się słynna fraza z Inwokacji do "Pana Tadeusza": "Ty, co w Ostrej świecisz Bramie". Gorliwym czcicielem Madonny Ostrobramskiej był marszałek Józef Piłsudski, który mawiał o Niej jako o swojej opiekunce i orędowniczce. Wyrazem wdzięczności Piłsudskiego dla wileńskiej Madonny Miłosierdzia jest zachowana do dzisiaj tabliczka w Ostrej Bramie z napisem: "Dziękuję Ci Matko za Wilno". Marszałek polecił umieścić ją tam jako wotum po zdobyciu tego miasta przez Polaków w kwietniu 1919 r. Ryngraf MB Ostrobramskiej, który otrzymał od legionistów w prezencie na imieniny 19 marca 1916 r., został włożony mu do trumny. Historię czci oddawanej przez marszałka Madonnie Ostrobramskiej opisał między innymi paulin o. Eustachy Rakoczy. Zwracał też na nią uwagę w "Rycerzu Niepokalanej" św. Maksymilian Kolbe" (Elżbieta Kasprzycka). Święto Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej - Matki Miłosierdzia zostało ustanowione w 1914 r., najpierw dla archidiecezji wileńskiej, w 1926 r. także dla diecezji pińskiej (wówczas na terenie Polski), a w 1947 r. dla diecezji łomżyńskiej, wreszcie w 1963 r. dla diecezji warmińskiej, gdzie osiadło bardzo dużo wygnańców z Wilna i Wileńszczyzny. Władysław Syrokomla napisał Hymn do N. Panny w Ostrej Bramie (1858), a ks. Tarsycjusz Sinka CM wydał w Krakowie w 1998 r. Nowennę do Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej.

2 VII 1927 r. odbyła się koronacja obrazu, której dokonał metropolita warszawski, kardynał Aleksander Kakowski, a w uroczystościach uczestniczyli m.in.: prymas Polski kard. August Hlond wraz z całym Episkopatem, marszałek Józef Piłsudski i prezydent Ignacy Mościcki. Wśród całej masy w przygniatającej większości polskich wotów w kaplicy ostrobramskiej jest m.in. m.in. tabliczka ofiarowana przez Józefa Piłsudskiego, z napisem "Dzięki Ci Matko za Wilno". W 1937 r. odbył się w Wilnie ogólnopolski Kongres Mariański z okazji 10 rocznicy koronacji cudownego obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. W tymże roku polska wytwórnia filmowa Biuro Filmowe Stefan Nasfeter w Warszawie zrealizowała długometrażowy film fabularny związany z Wilnem - "Ty, co w Ostrej świecisz Bramie" ze świetnym Kazimierzem Junoszą-Stępowskim w roli głównej oraz innymi znanymi dobrymi i popularnymi aktorkami i aktorami jak np. Lena Żelichowska, Maria Bogda, Mieczysław Cybulski, Stanisław Sielański i Jan Kurnakowicz. Ze względu na niezwykle istotne miejsce, jakie zajmuje Ostra Brama w polskiej religijności katolickiej na terenie Polski, po oderwaniu od niej Wilna w 1945 r. wzniesiono kilka, mniej lub bardziej wiernych, kopii Ostrej Bramy, które znajdują się w Sanktuariach M.B. Ostrobramskiej: w Skarżysku-Kamiennej - przylegająca do bazyliki, najważniejszy ośrodek kultu Madonny Ostrobramskiej w Polsce, chociaż od 1990 r. odrodził się ruch pielgrzymkowy Polaków z Polski do wileńskiej Ostrej Bramy, która jest ciągle uważana za polskie sanktuarium (np. w dorocznej pielgrzymce do Ostrej Bramy w Wilnie w 2018 r. wzięło udział 900 mieszkańców Suwałk), w Kętrzynie - wewnątrz kaplicy bocznej przy bazylice kolegiackiej, w Licheniu Starym - wolnostojąca, na terenie parku sanktuaryjnego, w Rokitnie - wolnostojąca, na terenie parku sanktuaryjnego i we Wrocławiu - wewnątrz kościoła, wkomponowana w ołtarz główny. W Polsce i na emigracji (parafie polonijne w USA) są co najmniej 32 kościoły pod wezwaniem M.B. Ostrobramskiej, jak np. poza wymienionymi powyżej również w: Warszawie - przy Sanktuarium Ostrobramskim na ul. Ostrobramskiej i drugi na Bemowie, Krakowie, Bydgoszczy, Szczecinie, Suwałkach, Kętrzynie, Szczecinku, Swarzędzu czy Piszu. Polonijne parafie p.w. M.B. Ostrobramskiej były lub są także w USA, m.in. w: Bostonie (1916), Brockton (1914), Couchogue (1909), South River (1903). Obrazy M.B. Ostrobramskiej są w bardzo wielu (setki) kościołach polskich; najbardziej czczonym jest obraz znajdujący się w archikatedrze w Białymstoku pędzla znanej malarki Łucji Bałzukiewicz, urodzonej w Wilnie w 1887 r. i tam mieszkającej do 1946 r.; wykonała ona także kopię obrazu M. B. Ostrobramskiej w Kaplicy Dylewskiej w kościele w Kadzidle koło Ostrołęki. Dla przykładu, w Lublinie kopie obrazu NMP Ostrobramskiej zdobią między innymi kaplicę w kościele św. Jozafata przy ul. Zielonej, kaplicę w kościele pw. Dobrego Pasterza przy ul. Radzyńskiej i kaplicę Wieczystej Adoracji w kościele pw. św. Michała Archanioła przy ul. Fabrycznej, która powstała razem z kościołem w 1921 r. i obecnie szerzy kult Jezusa Miłosiernego. Po prawej stronie wisi obraz św. Faustyny, naprzeciw ks. Sopoćki - spowiednika i przewodnika duchowego świętej i w centralnej części kaplicy kopia cudownego obrazu MB Ostrobramskiej. Niektóre obrazy są stare, jak np. obraz z 1624 r. w kościele Bożego Ciała w Krakowie czy z ok. 1700 r. w sukience z 1947 r. znajdujący się w kościele Wniebowzięcia NMP w Łodzi. Większość jednak została albo przywieziona przez Polaków z Wilna i Wileńszczyzny - z tamtejszych kościołów, albo namalowanych już po wojnie. Szczególnie jest ich dużo w kościołach na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Obrazy MB Ostrobramskiej znajdują się również w szeregu kościołach polskich na świecie, począwszy od obrazu w srebrze, wykonanym w Wilnie w od ponad 400 lat kościele polskim w Rzymie. W kaplicy Trójcy Św. w katedrze na Wawelu jest polichromia Matka Boska Ostrobramska i św. Kazimierz wykonana w latach 1902-04 przez Włodzimierza Tetmajera. Witraże M.B. Ostrobramskiej są m.in. w kościołach: Mariackim w Krakowie Tadeusza Dmochowskiego z 1894 r., w katedrze na Wawelu Józefa Mehoffera z 1908 r., kościele Św. Ducha w Toruniu. W klasztorze karmelitek bosych w Krakowie jest miedzioryt MB Ostrobramskiej z 1754 r. Mikołaja Czaplińskiego, a w Muzeum Narodowym w Warszawie Jej litografia Józefa Oziembłowskiego z 1840 r. Wypędzeni Polacy z Wilna i Wileńszczyzny wraz o obrazami zaszczepili na tych ziemiach kult Ostrobramskiej Pani. Pamiątki związane z MB Ostrobramską znajdują się w szeregu muzeach polskich, m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie i Muzeum Historii Warszawy oraz na Jasnej Górze w Częstochowie. Po upadku Polski we wrześniu 1939 r. w Anglii na początku 1940 r. zostały być tworzone Polskie Siły Powietrzne (PSP), z lotników i personelu lotniczego, który docierał do Wielkiej Brytanii z Polski. Zostały utworzone dywizjony bombowe i myśliwskie, które wzięły duży udział w lotniczej z Niemcami Bitwie o Anglię. Polskie Siły Powietrze otrzymały swój sztandar z wyobrażeniem Matki Boskiej Ostrobramskiej i słowami "Miłość żąda ofiary", który w 1940 r. został wykonany w Wilnie z pomocą arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Przez Kowno z pomocą japońskiego konsula przewieziony do Berlina, a stamtąd do Sztokholmu, skąd trafił do Londynu 4 III 1941 i wręczony PSP 16 VII 1941 w bazie RAF Swinderby. Dzień 16 lipca ogłoszony został Świętem Lotnictwa Polskiego. Po wojnie sztandar był przechowywany w Instytucie Historycznym im. Gen. Sikorskiego w Londynie. W dniu 4 IX 1992 r. sztandar powrócił do Polski do Sali Tradycji "Szkoły Orląt" w Dęblinie. Od 2002 r. jego oficjalnym depozytariuszem zostało Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie (Wikipedia). Ulica Ostrobramska - od Ostrej Bramy w Wilnie jest m.in. w: Białymstoku, Katowicach, Kołobrzegu, Opolu, Rzeszowie, Warszawie. W 1990 r. Państwowe Wydawnictwo Naukowe w Warszawie wydało pracę Marii Kałamajskiej-Saeed, historyk sztuki, pracownika Instytutu Sztuki PAN i wykładowczyni Europejskiej Akademii Sztuki w Warszawie Ostra Brama w Wilnie.

Wilno odegrało również znaczącą rolę w dziejach polskiego protestantyzmu. Dzisiejsza Jednota Warszawska Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (kalwini) jest sukcesorem prawnym działającej w Wilnie do 1945 r. polskiej kalwińskiej Jednoty Wileńskiej od czasu, kiedy to 1949 r. wypędzony z Wilna w 1945 r. przez komunistów litewskich pastor Kazimierz Ostachiewicz, został superintendentem generalnym Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.

To wszystko powoduje, że Wilno przez nikogo i nigdy - do końca świata nie zostanie wymazane z historii Polski i narodu polskiego.

Natomiast litewska - związana z etnicznymi Litwinami historia Wilna do XX w. jest tak marniutka, że w ogólnej historii miasta jest raczej bez żadnego znaczenia (piszę o tym obszernie w szkicu pt. Wilno: litewska paranoja... w I tomie moich Spraw kresowych bez cenzury (Toruń 2017). Porównanie roli Wilna w historii Polski i narodu polskiego i roli Wilna w historii Litwy i narodu litewskiego przed 1939 r. można porównać z wagą słonia (Polska) i muchy (Litwa). I nie zmieni tego faktu fałszowanie przez Litwinów historii miasta i robienia z wielu Polaków wileńskich rzekomych Litwinów. Takie działanie jest więcej niż niepoważne - to po prostu kretynizmem. Nie ulega wątpliwości, że w 1920 r. największe prawa do posiadania Wilna miała Polska. Również faktem jest to, że dużo większe prawa do Wilna mają Białorusini/Białoruś niż Litwini. Tak pod względem historycznym jak i kulturalnym. Pierwszy władca Litwy Mendog używał tytułu "króla Litwinów i wielkiej części Rusinów". Niektórzy historycy przyjmują, że ród Giedyminowiczów był ruskiego pochodzenia, że stanowił boczną gałąź Rurykowiczów. Bowiem jest faktem, że zanim Wilno uległo polonizacji było miastem języka, kultury i religii ruskiej (prawosławie). Np. wszyscy synowie Olgierda z pierwszego małżeństwa byli całkowicie zruszczeni. "Statut litewski" i wszelkie urzędowe pisma pisane były w zbiałoruszczonym języku cerkiewno-słowiańskim. Mowa ruska panuje niepodzielnie nie tylko na dworach książęcych i wśród bojarów litewskich, ale także w całym Wilnie. Pierwsze wileńskie druki słynnego Franciszka Skoryny są ruskie, nie litewskie. Stąd walny argument białoruski: kulturalne starszeństwo Białorusi w Wilnie i na Litwie (Józef Łobodowski Litwa i Białoruś "Tydzień Polski" 25.6.1970). Oczywiście było wiele innych powiązać białoruskich z Wilnem. Kiedy Armia Czerwona zajęła Wilno w styczniu 1919 r., 27 lutego 1919 r. został utworzony twór państwowy pod nazwą Litewsko-Białoruska Republika Rad (Litbieł) ze stolicą w Wilnie, który przetrwał do zajęcia Wilna przez wojska polskie we wrześniu 1919 r. W polskim Wilnie (1919-39) mieszkało trochę więcej Białorusinów (1700) niż Litwinów (1579), były organizacje białoruskie, było gimnazjum białoruskie, Białoruskie Towarzystwo Naukowe, Muzeum Białoruskie, wydawane były czasopisma i książki białoruskie). Dlatego kiedy Stalin napadł na Polskę i zagarnął Ziemie Wschodnie wraz z Wilnem, miasto, zanim zostało przekazane Litwie miało być włączone do Sowieckiej Białorusi (Wiktor Sukiennicki Biała księga Instytut Literacki, Paryż 1964). Białorusini po dziś dzień uważają Wilno za historyczną stolicę Białorusi na tej podstawie, że Wilno nigdy nie było stolicą Litwa, a tylko stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, które de facto było państwem ruskim, a od XVI w. rusko-polsko-litewskim, w którym jednak dominował język polski i polska kultura (język białoruski i litewski były językami ludu wiejskiego tych narodów).

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt