Sobota 27 Kwietnia 2024r. - 118 dz. roku,  Imieniny: Sergiusza, Teofila, Zyty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 14.10.23 - 16:32     Czytano: [391]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Oświata i nauka w polskim Wilnie 1919-1939

"Zamarła nauka, zamarło wszelkie życie publiczne. Za jedno słowo wymówione po polsku w publicznym lokalu płacono 25-50 rubli kary. Dziecko szkolne mówiące z rodzicami na ulicy w języku ojczystym ryzykowało, że będzie wypędzone ze szkół z "wilczym biletem"" - tak Ludwika Życka (1859-po 1.9.1939), polska publicystka i pisarka rodem z Wilna charakteryzowała stan możliwości używania języka polskiego w Wilnie po 1863 roku.

A jednak język polski nie zaginął wśród mieszkańców Wilna, bo był pielęgnowany w domach rodzinnych i kościele. A jak dobrze był znany młodzieży polskiej potwierdza to, że kiedy po zajęciu Wilna przez wojsko niemieckie we wrześniu 1915 roku założono w mieście pierwsze polskie męskie Gimnazjum im. Króla Zygmunta Augusta, do szkoły zapisano aż 330 chłopców znających dobrze język polski, a do pierwszego żeńskiego gimnazjum (późniejsze gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej) 240 dziewcząt. Od tej pory otwieranych było coraz więcej szkół polskich, szczególnie po włączeniu Wilna w kwietniu 1919 roku do odrodzonej Polski.

W grudniu 1930 roku odbył się w Wilnie ogólnopolski zjazd obchodzący 25-lecie Walki o Szkołę Polską (walka o ponownie polskie szkoły w Wilnie rozpoczęła się w 1905 roku) zorganizowany przez powstały w tym celu w Wilnie komitet, na czele którego stanął rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Alfons Parczewski. Główna akademia odbyła się 14 grudnia w gmachu Teatru Polskiego na Pohulance. Wilno i także etnicznie polska Wileńszczyzna były na zjeździe silnie reprezentowane. W 1934 roku ogólnopolski komitet opublikował dwutomowy zbiór dokumentów, opracowań i wspomnień pt. Nasza walka o szkołę polską 1901-1917. Obszerny rozdział poświęcony został heroicznym bojom i ludziom, którzy oddali się sprawie odtwarzania polskiego szkolnictwa w Wilnie (Waldemar Wołkanowski Jak powstawały gimnazja polskie w Wilnie Wilnoteka 12.11.2015).
Wilno od 1922 roku było siedzibą Okręgu Szkolnego Wileńskiego/Kuratorium Okręgu Szkolnego Wilno, które obejmowało województwa wileńskie i nowogródzkie; w 1937 roku Okręg Szkolny Wileński poszerzono o 4 powiaty województwa białostockiego: augustowski, grodzieński, suwalski i wołkowyski. W roku szkolnym 1935/36 na terenie województwa wileńskiego było: 51 przedszkoli (1600 dzieci), 1580 szkół podstawowych (181 900 uczniów) - tym na wsi 1447 (142 700 uczniów), szkół średnich 31 (6600 uczniów), nauczycielskich 5 (400 uczniów), zawodowych 54 (4500 uczniów), ludowych 8 (200 uczniów), zawodowych dokształcających 12 (1200 uczniów), wyższych 2 (3300 studentów). Natomiast na terenie województwa nowogródzkiego w tymże roku szkolnym było: 25 przedszkoli (700 dzieci), 1275 szkół podstawowych (161 100 uczniów) - tym na wsi 1210 (142 500 uczniów), szkół średnich 12 (2700 uczniów), nauczycielskich 5 (200 uczniów), zawodowych 8 (900 uczniów), ludowych 8 (200 uczniów), zawodowych dokształcających 4 (400 uczniów). Wszystkie te placówki oświatowe poza wyższymi uczelniami podlegały Kuratorium Okręgu Szkolnego Wilno. Poza działalnością Kuratorium pozostawało działające na gruncie oświatowym Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego w Wilnie, którego duszą był rodowity wilnianin i jeden z czołowych działaczy Polskiej Partii Socjalistycznej w Wilnie Stanisław Bartnicki (1895-1941), który zmarł w sowieckim łagrze koło Archangielska.

Szkolnictwo w polskim Wilnie w 1935 roku przedstawiało się bardzo imponująco: Uniwersytet Stefana Batorego, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, Szkoła Nauk Politycznych, Konserwatorium Muzyczne i Instytut Nauk Handlowo-Gospodarczych, 3 państwowe seminaria nauczycielskie, 7 prywatnych seminariów nauczycielskich, katolickie seminarium duchowne, 6 polskich gimnazjów państwowych (4 męskich: im. Zygmunta Augusta, Mickiewicza, Słowackiego i Lelewela oraz 2 żeńskie: Orzeszkowej i Ks. Adama Czartoryskiego), 22 gimnazja prywatne, duża Państwowa Szkoła Techniczna (na bardzo wysokim poziomie - prawie wyższym), Państwowa Szkoła Dokształcająca, Państwowa Szkoła Rzemieślniczo-Budowlana, Państwowa Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa, Państwowa Średnia Szkoła Ogrodnicza, 2 państwowe szkoły przemysłowo-handlowe, 19 przedszkoli, 95 szkół podstawowych i 51 szkół zawodowych. Gimnazja: męskie Ojców Jezuitów (1922-1940) i żeńskie SS. Nazaretanek należały do jednych z najlepszych w Polsce, z tym, że gimnazja państwowe w Wilnie wcale nie były gorsze od tych szkół. W 1928 roku ucząca się młodzież polska stanowiła 68,37% (25 599 osób) ogółu uczniów w mieście, żydowska 27,36% (10 247), rosyjska 2,62%, białoruska 0,21%, litewska 0,20%, niemiecka 0,14%, a inna objęła 397 osób.

Po 87 latach od zamknięcia Uniwersytetu Wileńskiego, ta sławna uczelnia polska została wskrzeszona dekretem Naczelnika Państwa Polskiego (w zastępstwie urzędu prezydenta) i Wodza Naczelnego Józefa Piłsudskiego z 28 sierpnia 1919 roku. Naczelnik Państwa Polskiego tak widział rolę uniwersytetu w Wilnie w odrodzonym państwie polskim: "Chciałbym, aby to miasto stało się jedną z wielkich stolic świata, ogniskiem kultury, Nowymi Atenami, które promieniowałyby nie tylko na kraj cały, ale i daleko poza jego granice i w ten sposób nawiązały nić tradycji ze swoją przeszłością - miasta Śniadeckich, Lelewela, Mickiewicza".

Uniwersytet Wileński został ponownie otwarty 11 października 1919 roku jako polski uniwersytet państwowy. Uniwersytet uzyskał wtedy nazwę Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie (USB), czym uczczono króla polskiego - jego założyciela w 1579 roku. Językiem wykładowym uczelni, podobnie jak w latach 1803-1832, był język polski. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie był budowany i utrzymywany przez całą Polskę - polskiego podatnika przez cały okres międzywojenny. Na tę uczelnię zjechali się najlepsi specjaliści. Uniwersytet był wspaniale wyposażony we wszelkie pomoce dydaktyczno-naukowe - dużo lepiej od jedynego uniwersytetu litewskiego w Kownie. USB miał wydziały: humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, sztuk pięknych, matematyczno-przyrodniczy, lekarski z oddziałem farmaceutycznym i rolny. Wydziały te w 1939 roku liczyły 113 katedr i USB zatrudniał w ostatnim roku akademickim 84 profesorów zwyczajnych i nadzwyczajnych, 39 docentów i zastępców profesorów oraz 245 pomocniczych sił naukowych.

W pierwszym roku akademickim (1919/20) na Uniwersytecie Stefana Batorego studia rozpoczęło 547 studentów. Ich liczba niebawem wzrosła do ponad 3000, a więc sześciokrotnie. Uniwersytet Stefana Batorego był uczelnią polską nie tylko przez język nauczania, ale także procent polskich studentów. W roku akademickim 1938/39 wśród 3110 studentów było 2261 Polaków (ok. 73% studentów), 417 Żydów, 212 Rosjan, 94 Białorusinów, 85 Litwinów, 28 Ukraińców i 13 Niemców - wszyscy byli obywatelami polskimi; 39 studentów pochodziło zza granicy. Spośród 3110 studentów 1620 stanowili mieszkańcy Wilna i województwa wileńskiego (ponad 50% studentów), a 852 pochodziło z sąsiednich województw: białostockiego, nowogródzkiego i poleskiego (ok. 28%), co oznacza, że 80% studentów pochodziło z tzw. "rejonu rekrutacyjnego"; tylko 599 studentów pochodziło z pozostałych stron państwa polskiego. Był to więc uniwersytet dla miejscowej ludności, a nie, jak to utrzymują nacjonaliści litewscy, dla Polaków z innych części Polski. Jeśli chodzi o wykładowców, to w związku z tym, że okupowane przez carską Rosję Wilno nie było ośrodkiem naukowym - nawet rosyjskim (Rosjanie wiedzieli, że jak otworzą nawet rosyjski uniwersytet w mieście, to większość jego studentów stanowić będą Polacy), w mieście mieszkała tylko mała grupka polskich naukowców. Stąd większość pierwszych wykładowców pochodziła z Warszawy, Krakowa i Lwowa, chociaż nie brakowało w tym gronie Polaków z Wilna, Wileńszczyzny i Litwy Kowieńskiej. Marceli Kosman tak ujął końcowy okres istnienia USB w tej sprawie: "Gdybyśmy prześledzili kariery luminarzy z USB, okazałoby się - zresztą jak i na innych uczelniach - że pochodzą z różnych stron kraju, choć osoby z kresów stanowią podstawę kadry naukowo-dydaktycznej" (Orzeł i Pogoń Warszawa 1992). Według moich wstępnych obliczeń, spośród najbardziej znanych wykładowców Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 12 pochodziło z Wilna, 7 z Litwy Kowieńskiej, 15 z Wileńszczyzny i 13 z Białorusi i Inflant (Łotwa). Tak więc 47 wykładowców USB pochodziło z terenów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a więc z ziem historycznej Litwy, do których wyłącznego dziedzictwa narodowego zgłasza pretensje współczesna Litwa (chociaż etniczne ziemie litewskie stanowiły tylko 20% obszaru WKL; pozostałe tereny należą dziś do Białorusi - właściwie ją tworzą, Polski i Łotwy).

Uniwersytet Stefana Batorego odegrał znaczną rolę w dziejach kultury i nauki polskiej. Wśród jego profesorów było wielu wybitnych uczonych, jak np.: Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa - etnograf i historyk kultury, Ludwik Chmaj - teoretyk pedagogiki, Tadeusz Czeżowski - logik i filozof, Jan Dembowski - biolog, Michał Dziewulski - zasłużony fizyk, Władysław Dziewulski - astronom, Henryk Elzenberg - filozof, Konrad Górski - historyk i teoretyk literatury, Józef Kallenbach - historyk literatury polskiej, Ludwik Kolankowski - historyk, Kazimierz Kolbuszewski - historyk literatury polskiej, Wacław Komarnicki - prawnik, Manfred Kriedl - historyk i teoretyk literatury, Henryk Łowmiański - historyk Wielkiego Księstwa Litewskiego, Jan Szczepan Otrębski - językoznawca indoeuropeista, Stanisław Pigoń - historyk literatury, filolog, Maksymilian Rose - neurolog, neuroanatom i psychiatra, Stefan Srebrny - filolog klasyczny, Józef Trzebiński - fitopatolog, Bronisław Wróblewski - prawnik, Marian Zdziechowski - slawista, Antoni Zygmunt - matematyk.

USB i jego profesorowie odgrywali często pionierską rolę w nauce polskiej. Józef Trzebiński zyskał tytuł "ojca fitopatologii polskiej"; pionierskie badania cytoarchitektoniki mózgu na skalę światową prowadził Maksymilian Rose w założonym przez siebie na USB w 1928 roku Polskim Instytucie Badań Mózgu (był to projekt prestiżowy dla Polski, gdyż tego typu placówki poza Wilnem funkcjonowały wówczas tylko w Wiedniu, Berlinie i Moskwie!); okulista Julian Szymański wprowadził własne metody operacyjne, zwłaszcza w leczeniu jaskry, a jego dzieło Corpus tabularum ophtalmicorum(1930) było tłumaczone na francuski i niemiecki; prowadzona przez Kazimierza Karaffę-Korbutta katedra higieny stała się przodującą w kraju, a jego podręcznik Zarys higieny dla studentów, lekarzy, inżynierów i urzędników zdrowia publicznego (1924-25) był jedynym przez wiele lat; wybitny matematyk Antoni Zygmunt prowadził prace z zakresu funkcji analitycznych i szeregów trygonometrycznych i po wojnie był profesorem uniwersytetu w Chicago; Michał Reicher był świetnym anatomem, po wojnie profesorem Akademii Medycznej w Gdańsku i współautorem podstawowego podręcznika anatomii Anatomia człowieka (7 tomów), w okresie wileńskim jego głównymi osiągnięciami naukowymi były: ustalenie norm i metod badania płodów i noworodków na podstawie cech kraniologicznych i osteologicznych oraz opisanie różnic antropologicznych między Karaimami a Żydami (co przyczyniło się do uratowania ludności karaimskiej od zagłady z rąk hitlerowców); profesor otolaryngologii Jan Szmurło był zwolennikiem podniesienia znaczenia otorynolaryngologii jako odrębnej gałęzi medycyny oraz propagował ideę uczynienia z otolaryngologii odrębnego przedmiotu w uczelniach medycznych i dzięki tym staraniom otolaryngologia na Uniwersytecie Wileńskim stała się obowiązkowym przedmiotem nauczania, w klinice stworzył bazę dydaktyczną do nauczania tego przedmiotu, w 1929 roku przy klinice powstała Poradnia Wad Głosu i Mowy, zorganizował także pracownię do badań nad twardzielą, która w tamtym okresie szczególnie często występowała na Kresach Wschodnich, opisał nowe metody diagnostyki, rozpoznawania i rodzinnego występowania tej choroby, był nauczycielem wielu specjalistów otorynolaryngologii, pozostawił po sobie bogaty dorobek naukowy, m.in. opublikował 4 tomowy podręcznik otolaryngologii, który w 1936 roku został nagrodzony przez Polską Akademię Umiejętności; patolog Kazimierz Pelczar w uznaniu zasług był członkiem Międzynarodowego Komitetu do Walki z Rakiem w Londynie; chemik dr Józef Sawlewicz, absolwent Katedry Chemii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, następnie tam asystent, zajmował się badaniami nad związkami heterocyklicznymi z grupy wykazującej działania przeciwgruźlicze i przeciwwirusowe, był tak dobrze zapowiadającym się naukowcem, że został stypendystą Funduszu Kultury Narodowej i zatrudniony na Federalnej Politechnice w Zurychu (Szwajcaria) w laboratorium przyszłego laureata Nagrody Nobla prof. Tadeusza Reichsteina, z którym wspólnie w 1937 roku opublikował kilka prac; prace innego profesora chemii Kazimierza Sławińskiego i jego uczniów przyczyniły się w dużym stopniu do wyjaśnienia spornych tematów w dziedzinie terpenów; Stanisław Hiller był pionierem badań histochemicznych, m.in. rozpoczął badania nad mało poznaną grupą zwierząt - mszywiołami (Bryozoa); Leon Kamieński prowadził pierwsze w kraju badania nad węglowodorami terpenoaromatycznymi i witaminami; fizyk Aleksander Jabłoński prowadził pionierskie badania w dziedzinie ciśnieniowego poszerzania linii widmowych; docent prawa międzynarodowego Michał Król był współorganizatorem Polskiego Instytutu Prawa Międzynarodowego; Wincenty Lutosławski podjął próbę opracowania polskiego narodowego systemu filozoficznego, łączącego cechy platońskiego idealizmu z mesjanizmem polskich romantyków; z kolei Marian Zdziechowski był reprezentantem filozoficznego pesymizmu, ukazując problem zła, w komunizmie i faszyzmie widząc metafizyczne wejście zła na arenę dziejów; Bogumił Jasinowski prowadził badania nad cywilizacją wschodniochrześcijańską; Stefan Srebrny był jednym z najwybitniejszych znawców tragedii i komedii greckiej; Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczowa, która w 1927 roku założyła i następnie do 1935 roku kierowała Zakładem Etnografii na USB należała do najwybitniejszych polskich etnografów i historyków kultury, opracowując swój własny kierunek etnografii, co sprawiło, że została zaproszona na Uniwersytet Warszawie, gdzie także założyła i kierowała Zakładem Etnografii; w 1930 roku z inicjatywy prof. Stefana Ehrenkreutza przy USB powstała pierwsza w Polsce placówka sowietologiczna - Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej; profesura Jana Otrębskiego przyczyniła się do tego, że Wilno jako ośrodek lingwistyczny uzyskało wysoką rangę; profesor slawistyki Manfred Kridl sformułował tzw. integralną metodę badania i opisu dzieła literackiego, pojętego jako autonomiczny twór fikcji artystycznej i stworzył serię wydawniczą Z zagadnień poetyki (t. 1-6 1936-39), przyczyniając się do powstania "Wileńskiej Szkole Krytycznej", czym polskie Wilno wyprzedziło w tej dziedzinie naukowej inne polskie ośrodki uniwersyteckie (Kriedl był po wojnie profesorem University of Columbia w Nowym Jorku); Bonawentura Lenart w latach 1919-29 był kierownikiem pionierskiej pracowni doświadczalnej liternictwa, drukarstwa i introligatorstwa przy Wydziale Sztuk Pięknych USB i tak dobrym introligatorem i konserwatorem książki, że w latach 1929-39 był konserwatorem Biblioteki Narodowej w Warszawie, a po wojnie zorganizował Pracownię Konserwacji Zabytków Grafiki przy Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Warszawie; Władysław Dziewulski na skraju miasta, pomiędzy zakolem Wilii, a lasem Zakrętowym wybudował nowe obserwatorium astronomiczne - pierwsze polskie obserwatorium astrofizyczne, gdzie prowadzono badania fotometryczne gwiazd zmiennych i badania spektroskopowe; astronom Wilhelmina Iwanowska, absolwentka USB, 1934-46 przeprowadziła jeden z pierwszych testów teorii pulsacji cefeid za pomocą spektrografu wileńskiego, po wojnie stała się znanym naukowcem na świecie. Szczególne znaczenie dla historii prawa kanonicznego posiada rozprawa dr Bolesława Wilanowskiego, profesora na Wydziale Teologicznym USB o procesie kościelnym w starożytności chrześcijańskiej pt. Proces kościelny w starożytności chrześcijańskiej, ogłoszona w Wilnie 1929 roku, która odbiła się głośnym echem w nauce europejskiej. Wybitną rolę w historii międzywojennej polonistyki odegrali profesorowie USB, a później innych polskich uniwersytetów: Józef Kallenbach, Stanisław Pigoń, Kazimierz Kolbuszowski, Stanisław Cywiński, Konrad Górski, a w dziedzinie historii Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego: Ludwik Kolankowski, Stanisław Kościałkowski, Henryk Łowmiański, Kazimierz Moszyński, Stanisław Zajączkowski. Fundamentalne dwutomowe Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (Wilno 1931-32) Henryka Łowmiańskiego to dzieło do dziś niezastąpione mimo znacznego postępu badań. - W latach 1928-39 zastępcą profesora, a następnie docentem na Wydziale Teologicznym USB był ks. Michał Sopoćko (1888-1975 Białystok), którego papież Benedykt XVI wyniósł na ołtarze - beatyfikował 28 września 2008 roku.

Na ziemiach polskich pierwszą była Politechnika Warszawska, która w 1915 roku wprowadziła do programu utworzonego wówczas Wydziału Architektury, przedmiot konserwacja zabytków. Dopiero w 1927 roku Ogólnopolski Zjazd Konserwatorski podjął uchwałę o konieczności fachowego przygotowania konserwatorów drogą kształcenia na poziomie akademickim, a jeszcze później, bo w 1937 roku wydane zostały oficjalne zalecenia władz oświatowych w tej sprawie. W tej sytuacji Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, który konserwację zabytków wprowadził do programu nauczania już w 1922 roku (wykłady prowadził Jerzy Remer), uznać należy obok Politechniki Warszawskiej za prekursora nauczania tego przedmiotu na wyższych uczelniach w Polsce (Marian Arszyński Toruńska Szkoła Konserwatorska w 50-lecie istnienia. Ochrona Zabytków 48/2, 189). Wywodzący się z Wilna konserwatorzy zabytków odegrali wielką rolę w powojennej Polsce dokonując odtworzenia i konserwacji wielu zniszczonych zabytkowych budowli i dzieł sztuki.
Osiągnięcia naukowe i dydaktyczne szeregu wykładowców Uniwersytetu Stefana Batorego sprawiły, że niektóre inne uniwersytety polskie zaczęły ściągać niektórych z ich do siebie. I tak Uniwersytet Warszawski ściągnął do siebie prof. Cezarię Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz-Jędrzejewiczową i prof. Jana Szmurłę oraz docenta Osmana Achmatowicza, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie ściągnął do swych murów profesorów: Stefana Glixelli, Kazimierza Kolbuszewskiego, Jerzego Landego, Stanisława Pigonia, Tadeusza Szydłowskiego i Jana Wirgiliusza Weyssenhoffa, Uniwersytet Poznański Władysława Tatarkiewicza i Kazimierza Chodynickiego, a Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie Teofila Modelskiego. Profesor ekonomii USB Władysław Zawadzki został wiceministrem, a następnie ministrem skarbu (1931-35), profesor prawa Adam Chełmoński wiceministrem sprawiedliwości (1937-39), a Bonawenturę Lenarta jako wybitnego specjalistę liternictwa ściągnęła do siebie Biblioteka Narodowa w Warszawie. Profesorowi Kazimierzowi Pelczarowi, onkologowi, po zamknięciu USB przez Litwinów w grudniu 1939 roku proponowano wyjazd do Nowego Jorku, katedrę na Uniwersytecie Londyńskim, wyjazd do Rzymu - wszędzie na odpowiedzialne stanowiska, ale on nie chciał opuścić ukochanego Wilna.

Honorowym profesorem USB był Władysław Mickiewicz, syn Adama Mickiewicza. Rektorami Uniwersytetu Stefana Batorego byli profesorowie: 1919-21 Michał Siedlecki, 1921-22 Wiktor Staniewicz, 1922-24 Alfons Parczewski, 1924-25 Władysław Dziewulski, 1925-26 Marian Zdziechowski, 1926-28 Stanisław Pigoń, 1928-30 Czesław Falkowski, 1930-32 Aleksander Januszkiewicz, 1932-33 Kazimierz Opoczyński, 1933-36 Witold Staniewicz, 1936-37 Władysław Marian Jakowicki, 1937-39 Aleksander Wóycicki, 1939-45 Stefan Ehrenkreutz, który od 1930 roku był także kierownikiem Instytutu Badań Europy Wschodniej w Wilnie. Władze Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie nadały honorowy tytuł doktora honoris causa następującym osobom: w 1921 roku Józefowi Piłsudskiemu (Naczelnik Państwa Polskiego, Marszałek Polski), w 1926 roku Aleksandrowi Brücknerowi (slawista, historyk literatury i kultury polskiej, profesor Uniwersytetu Berlińskiego), w 1927 roku Leonowi Petrażyckiemu (prawnik, socjolog prawa, profesor Uniwersytetu Warszawskiego) i Ludwikowi Finkelowi (historyk, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego), w 1928 roku Oswaldowi Balzerowi (historyk, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego), w 1929 roku Wilhelmowi Bruchnalskiemu (historyk literatury polskiej, profesor Uniwersytetu Lwowskiego), w 1930 roku Alfonsowi Parczewskiemu (prawnik, profesor i 1922-24 rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie) i Ignacemu Koschembahr-Łyskowskiemu (prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Warszawskiego), w 1932 roku Stanisławowi Starzyńskiemu (prawnik, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego), w 1935 roku Marianowi Zdziechowskiemu (1899-1919 profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, 1919-32 profesor i 1925-27 rektor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie), w 1936 roku Oskarowi Vogt (neurolog niemiecki, dyrektor Instytutu Badań Mózgu w Berlinie), w 1937 roku Edwardowi Rydz-Śmigłemu (marszałek Polski) oraz przed rokiem 1935 Janowi Michałowi Rozwadowskiemu (językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, prezes Polskiej Akademii Umiejętności).

W dwudziestoleciu działalności USB jego pracownicy ogłosili około 7500 publikacji naukowych w językach polskim i obcych, immatrykulowano w tym okresie 14 033 studentów, wypromowano 4619 magistrów i 778 doktorów (jedyny w okresie międzywojennym uniwersytet litewski na Litwie - w Kownie wypromował zaledwie 3775 magistrów i doktorów i odczuwał brak dobrych naukowców, których nauka litewska jeszcze wielu nie miała). Np. Wydział Lekarski (780 studentów w 1937/38), drugi największy po Wydziale Prawnym, ukończyło 1220 lekarzy, Wydział nadał 83 osobom stopień naukowy doktora medycyny i przeprowadził 15 przewodów habilitacyjnych, a pracownicy naukowi Wydziału w ciągu dwudziestolecia działalności ogłosili drukiem około 1300 publikacji.

Na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie działały następujące akademickie konwenty: Polonia, Batoria, Polesia, Vilnensia, Śniedecia, Conradia, Piłsudia, Leonidania, Concordia Vilnensis, Filomatia Vilnensis, Orientia. Odgrywały one dużą rolę w życiu towarzyskim młodzieży akademickiej.

Pomimo krótkiego okresu działalności Uniwersytet Stefana Batorego (USB) zyskał wysoką rangę w nauce polskiej i europejskiej. Stał się ogromnie ważną placówką kulturotwórczą na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej. Wielu jego absolwentów również odegrało dużą rolę w życiu Polski i narodu polskiego po II wojnie światowej.

17 września 1939 roku Związek Sowiecki dokonał agresji militarnej na Polskę (do spółki z Hitlerem!) i 19 września zajął Wilno, które 28 października 1939 roku przekazał Litwie. W ramach walki z Polakami i polskością Wilna Litwini 15 grudnia 1939 roku zamknęli Uniwersytet Stefana Batorego, a wszystkich jego wykładowców i studentów wyrzucili "na bruk" (dosłownie w odniesieniu do studentów wyrzuconych z akademików). Podczas okupacji niemieckiej Wilna 1941-44 USB działał w podziemiu. Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 roku otworzył swe podwoje, jednak po kilku miesiącach (w 1945 r.) komuniści litewscy wypędzili przebywających w Wilnie polskich wykładowców i prawie wszystkie inne osoby związane z przedwojennym Uniwersytetem Stefana Batorego do komunistycznej Polski (PRL). 22 profesorów i docentów wileńskich uczestniczyło w założeniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, 16 w założeniu Uniwersytetu Łódzkiego, a pozostali zostali zatrudnieni na wyższych uczelniach Poznania (9), Krakowa (7), Warszawy (6), Wrocławia (5), Gdańska (5), Lublina (4) i Gliwic (1).

Wielu absolwentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie po wojnie zostało profesorami wyższych uczelni w Polsce i za granicą. Najwybitniejszym absolwentem USB był zapewne Czesław Miłosz, poeta, pisarz, wykładowca akademicki w Stanach Zjednoczonych, laureat literackiej Nagrody Nobla (1980). Do grona najwybitniejszych absolwentów i studentów USB należeli także: Ignacy Abramowicz (lekarz okulista, profesor USB w Wilnie, po wojnie Akademii Medycznej w Gdańsku, prezes Polskiego Towarzystwa Okulistycznego, delegat Polski w Europejskim Towarzystwie Okulistycznym, doktor honoris causa gdańskiej Akademii Medycznej), Zofia Abramowiczówna (filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, autorka naukowego 4-tomowego "Słownika grecko-polskiego", jedynego słownika tego typu w Polsce), Osman Achmatowicz (wybitny chemik, 1934-39 i 1953-69 profesor Uniwersytetu Warszawskiego oraz 1946-53 profesor i rektor Politechniki Łódzkiej), Wanda Achremowiczowa (historyk literatury polskiej, wykładowca i pracownik naukowy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego), Witold Albert Adolph (biolog, zoolog, pracownik naukowy Instytutu im. Nenckiego w Warszawie i wykładowca Uniwersytetu Jagiellońskiego), Marta Aluchna-Emelianow (poetka), Igor Andrejew (prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), Leon Andrejew (lekarz i działacz społeczny, organizator polskiej służby zdrowia po II wojnie światowej w Gorzowie Wielkopolskim), Kazimierz Antonowicz (fizyk, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Zygmunt Augustowski (1944 dowódca Kedywu miasta Wilna, ofiara komunistycznego terroru, radca prawny archidiecezji poznańskiej), Leon Waldemar Babinicz (publicysta, pisarz i pedagog), Stefan Bakinowski (dziennikarz i wydawca, 1958 współzałożyciel i do 1981 dyrektor miesięcznika i wydawnictwa "Więź" w Warszawie), Ludwik Bar (prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), Henryk Baranowski (zastępca dyrektora Biblioteki UMK w Toruniu, docent UMK, zajmował się bibliografią Wilna), Juliusz Bardac (historyk prawa, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), Czesław Barwicki (ksiądz katolicki, magister teologii, kanonik honorowy kapituły warmińskiej, spowiednik stygmatyczki i mistyczki polskiej Wandy Boniszewskiej), Antoni Basiński (chemik, docent USB 1936-39, jeden z organizatorów i profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Wacław Białkowski (wojewoda białostocki, wicewojewoda warszawski), Marian Leon Bielicki (prozaik, eseista, dziennikarz, tłumacz), Stefan Władysław Blank-Weissberg (entomolog, pszczelarz, kierownik Zakładu Pszczelarstwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, sekretarz generalny Centralnego Związku Pszczelarzy RP), Zofia Bohdanowiczowa (poetka i powieściopisarka), Marian Bohusz-Szyszko (malarz ekspresjonista, krytyk sztuki i publicysta), Edward Borowski (dyplomata - m.in. radca Ambasady RP przy Watykanie, genealog i kawaler maltański, 1970-74 zastępca redaktora naczelnego Sekcji Polskiej Radia Francuskiego, 1975-87 II wiceprezydent Związku Polskich Kawalerów Maltańskich), Józef Borsuk (otolaryngolog, docent, komendant Wojskowej Akademii Medycznej w Łodzi), Filomena Elżbieta Bortkiewiczowa (historyk, docent Uniwersytetu Łódzkiego), Jerzy Borysowicz (lekarz psychiatra i neurolog, do 1939 pracownik naukowy USB - asystent prof. Maksymiliana Rosa, w 1955 organizator i dyrektor w Szpitalu Miejskim w Radomiu pierwszego w województwie kieleckim Oddziału Neurologicznego, autor prac naukowych), Włodzimierz Brühl (reumatolog, współtwórca polskiej reumatologii, profesor i dyrektor Instytutu Reumatologii, a następnie wieloletni kierownik Kliniki Chorób Narządu Ruchu), Adam Jan Brzozowski (zootechnik, profesor Akademii Rolniczej w Szczecinie), Janina Budkowska (zasłużona badaczka literatury polskiej, autorka prac z zakresu wersyfikacji), Teodor Bujnicki (poeta), Józef Bujnowski (poeta, eseista, historyk literatury, 1970-78 wykładowca historii literatury polskiej na Uniwersytecie w Amsterdamie), Helena Bukowska-Szlekys (artystka plastyczka, projektantka tkanin, pedagog, uzyskała złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Techniki w Paryżu w 1937 r.), Janusz Bułhak (1906-1977), wybitny fotografik i kompozytor, 1932-34 prezes Akademickiego Koła Muzyków USB, Marta Burbianka (historyk, bibliotekarka, badacz drukarstwa, przyczyniła się do rozwoju Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego, jego profesor), Seweryn Butrym (aktor teatralny, m.in. Teatru Narodowego w Warszawie, filmowy - zagrał w 26 filmach i telewizyjny), Stanisław Cat-Mackiewicz (pisarz i publicysta, 1922-39 redaktor naczelny największego i opiniotwórczego dziennika polskiego w Wilnie "Słowo"), Walerian Charkiewicz (literat, dziennikarz, historyk), Stanisław Chrzczonowicz (chemik, profesor Politechniki Łódzkiej), Kazimierz Cyganek (ksiądz katolicki, kanonik kapituły w Dobrym Mieście, historyk), Wacław Dawidowicz (prawnik, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Zofia Maria Dembińska-Deszyńsk (polonistka, wiceminister oświaty ds. opieki nad dzieckiem, poseł na Sejm 1952-57, uczestniczka prac komisji ONZ, opracowującej Deklarację Praw Dziecka, współzałożycielka i wiceprezes Spółdzielni Wydawniczej Czytelnik w Warszawie), Aleksy Deruga (historyk dziejów nowożytnych i dyplomacji, badacz dziejów Cerkwi Prawosławnej w Rzeczypospolitej, w 1946 dyrektor Polskiej Agencji Prasowej, wykładowca w Szkole Głównej Służby Zagranicznej), Lechosław (Leszek) Jan Domański (geograf, harcmistrz, bohater książki Aleksandra Kamińskiego "Kamienie na szaniec" /1943/, przewodniczący Pogotowia Harcerzy, członek pierwszej wojennej Głównej Kwatery Harcerzy ZHP - Pasieki Szarych Szeregów, wizytator Polski Wschodniej), Łukasz Dorosz (inżynier elektryk, profesor Politechniki Gdańskiej i równolegle gdańskiej Wyższej Szkoły Pedagogicznej, w roku 1948 jej rektor), Jan Kiejstut Druto (lewicowy działacz polityczny, dyplomata, burmistrz Wilna 1940-41, ambasador PRL w Turcji 1948-51, we Włoszech 1952-59 i Francji 1961-69), Jerzy Dziewicki (dziennikarz, publicysta, działacz społeczny, redaktor naczelny "Głosu Wybrzeża" w Gdańsku), Jan Falkowski (major lotnictwa Wojska Polskiego, pułkownik brytyjskich Królewskich Sił Powietrznych, as myśliwski w II wojnie światowej), Anna Dydyńska-Paszkowska (lekarz pediatra, 1928-31 naczelniczka Głównej Kwatery Żeńskiej Związku Harcerstwa Polskiego), Zbigniew Florczak (pisarz, publicysta, tłumacz, malarz), Witold Folejewski (zootechnik, profesor Uniwersytetu Poznańskiego), Zbigniew Folejewski (historyk literatury, slawista, profesor University of British Columbia w Vancouver w Kanadzie, doktor honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego 1973), Antoni Gołubiew (znany pisarz i publicysta), Stefan Gorzuchowski (1899-po 1 IX 1939), geograf, docent Uniwersytetu Warszawskiego; Witold Grabowski (prawnik, 1936-39 minister sprawiedliwości), Melityna Gromadska (biolog, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Ewa Gulbinowa (pedagog, autorka podręczników i prac historycznych ), Henryk Gulbinowicz (duchowny katolicki, teolog, 1970-76 administrator apostolski polskiej części archidiecezji wileńskiej z siedzibą w Białymstoku, 1976-2004 arcybiskup metropolita wrocławski, kardynał od 1985), Eugeniusz Gulczyński (historyk, badacz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego), Halina Hermanowicz (znana malarka radomska), Helena Hleb-Koszańska (bibliograf, teoretyk bibliotekoznawstwa, zastępca dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie), Ildefons Houwalt (malarz, laureat Nagrody Miasta Poznania i Województwa Poznańskiego 1971, nagrodzony na I Ogólnopolskim Konkursie Malarskim im. J. Spychalskiego 1973), Jan Huszcza (poeta, prozaik i satyryk), Wilhelmina Iwanowska (astronom, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, wiceprezes Międzynarodowej Unii Astronomicznej), Rafał Jachimowicz (rzeźbiarz, docent Państwowego Instytutu Sztuk Pięknych w sowieckim Wilnie), Tadeusz Jankowski (historyk, kierownik Miejskiej Biblioteki Publicznej w Grodnie, ofiara zbrodni katyńskiej), Stanisław Januszkiewicz (do 1939 docent USB w Wilnie, profesor nauk medycznych i 1964-71 prorektor Akademii Medycznej w Krakowie), Paweł Jasienica (znany pisarz historyczny), Czesław Jeśman (prawnik, prozaik, publicysta emigracyjny, 1950-55 wykładowca University College w Addis-Abebie /Etiopia/, dziennikarz Sekcji Polskiej BBC, wydawca pisma Afro-Asian Reviev), Stefan Jędrychowski (polityk lewicowy, 1945-47 minister żeglugi i handlu zagranicznego, 1951-56 wicepremier, 1968-71 minister spraw zagranicznych, 1971-74 minister finansów), Jan Jurek (lekarz, działacz ludowy, poseł na Sejm Ustawodawczy 1947-52), Anna Krystyna Kalenkiewicz-Mirowiczowa (historyk, badacz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego), Leon Kamieński (inżynier, docent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i profesor Politechniki Gdańskiej), Władysław Kamiński (prawnik, poseł na Sejm RP 1928-38 i senator RP 1938-39, bohaterski uczestnik bitwy o Monte Cassino), Zygmunt Kapitaniak (prawnik, sędzia Sądu Najwyższego), Zdzisław Kieturakis (lekarz chirurg, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku, 1953-56 prorektor), Edward Kisiel (biskup katolicki, administrator części archidiecezji wileńskiej na terenie dzisiejszej Polski 1976-91, biskup białostocki 1991-93, od 1992 jako arcybiskup metropolita), Zbigniew Kopalko (reżyser radiowy i teatralny, wykładowca Uniwersytetu Śląskiego), Bohdan Kopeć (ekonomista, profesor Akademii Rolniczej we Wrocławiu), Wacław Korabiewicz (reportażysta, poeta, podróżnik: Grecja, Turcja, Indie, Afryka, lekarz, kolekcjoner eksponatów etnograficznych, które przekazał Państwowemu Muzeum Etnograficznemu oraz Muzeum Narodowemu w Warszawie), Tadeusz Kowzan (teatrolog, historyk literatury, docent UMK w Toruniu do 1972 i docent Uniwersytetu Lyońskiego oraz profesor Uniwersytetu w Caen we Francji), profesor Eugenia Krassowska-Jodłowska (filolog, pedagog, 1946-50 wiceminister oświaty i 1951-65 wiceminister szkolnictwa wyższego, zorganizowała Akademię Medyczną w Białymstoku, 1973-79 przewodnicząca Polskiego Komitetu ds. UNESCO), Wincenty Kraśko (prawnik, dziennikarz, polityk komunistyczny, poseł na Sejm PRL 1957-76, członek Rady Państwa 1972-76), Lucjan Krawiec (historyk, badacz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego), Michał Król (prawnik, 1932-39 docent katedry prawa państwowego i międzynarodowego na USB), Jan Krupowicz (chemik, docent UMK w Toruniu, profesor Akademii Rolniczej w Lublinie), Jan Kruszyński (lekarz, histolog, docent USB w Wilnie, po wojnie wykładowca na uniwersytecie w Liverpool, Anglia), Mirosław Godzimir Krzyżański (matematyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego), Stanisław Kulesiński (prawnik, do 1939 kierownik referatu spraw młodzieży akademickiej w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, prezes Koła Wilnian przy Towarzystwie Rozwoju Ziem Wschodnich w Warszawie i wiceprezes zarządu okręgu stołecznego tego Towarzystwa, przewodniczący zarządu fundacji Domu Akademiczek i członek kuratorium fundacji Domu Akademickiego im. Prez. G. Narutowicza w Warszawie), Mirosław Kurhański (naukowiec-rolnik, profesor Akademii Rolniczej w Poznaniu), Leon Kurowski (prawnik - prawo skarbowe, 1945-51 wiceminister skarbu, profesor i rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, profesor i prorektor Uniwersytetu Warszawskiego), Kazimierz Kwiatkowski (malarz, autor oficjalnego - zamówionego przez rząd polski portretu marsz. Józefa Piłsudskiego), Kazimierz Leczycki (znany pisarz i dziennikarz w przedwojennym Wilnie), Ksenia Lutomska (lekarz stomatolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku, pionier akademickiej stomatologii zachowawczej w Gdańsku), Wacław Łastowski (botanik, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i Uniwersytetu Poznańskiego), Alfons Łosowski (znany rzeźbiarz i konserwator sztuki w Gdańsku), Maria Łowmiańska (historyk, badaczka dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego i miasta Wilna), Henryk Łowmiański (historyk, profesor Uniwersytetu Poznańskiego), Józef Mackiewicz (wybitny pisarz), Stanisław Mackiewicz (publicysta polityczny, pisarz, 1922-39 redaktor największego dziennika wileńskiego "Słowo"), Leokadia Małunowiczówna (filolog klasyczny, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego), Józef Marcinkiewicz (matematyk, docent USB w Wilnie, autor prac z dziedziny analizy matematycznej), Michał Maciej Marzyński (zasłużony lekarz psychiatra, pracownik naukowy Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Łódzkiego, dyrektor szpitali psychiatrycznych), Józef Maśliński (poeta, krytyk literacki, teatralny, tłumacz, reżyser teatralny i publicysta), Maria Renata Mayenowa (teoretyk literatury, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i PAN), Walerian Meysztowicz (ksiądz katolicki, teolog, profesor prawa kanonicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie), Stanisław Michałowski (znany artysta plastyk gdański, uczestniczący w wielu wystawach za granicą, m.in. w ZSRR, Szwecji, Włoszech, Indiach, Wielkiej Brytanii, Jugosławii, Francji), Anatol Mikułko (dziennikarz, w 1945 r. pierwszy redaktor "Dziennika Bałtyckiego" w Gdańsku, następnie "Dziennika Łódzkiego"), Włodzimierz Mościcki (fizyk, wybitny znawca geochronologii, pionier metody datowania znalezisk organicznych za pomocą izotopu węgla C-14 w Polsce, profesor Politechniki Gdańskiej i Politechniki Śląskiej), Jakub Mowszowicz (botanik, profesor Uniwersytetu Łódzkiego), Henryk Niewodniczański (fizyk, specjalista w fizyce jądrowej, twórca i dyrektor Instytutu Fizyki Jądrowej w Krakowie - od 1988 roku noszącego jego imię, profesor na uniwersytetach: poznańskim, wrocławskim, Jagiellońskim), Czesław Nowiński (ekonomista, profesor i 1949-52 rektor Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie), Witold Nowodworski (historyk, bibliotekarz, wicedyrektor Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego), Józef Obrembski (do 2011 r. jeden najbardziej zasłużonych polskich księży na Wileńszczyźnie, Honorowy Obywatel Rejonu Wileńskiego, w 2008 r. otrzymał z rąk ambasadora Janusza Skolimowskiego pierwszą na Litwie Kartę Polaka), Kazimierz Okulicz (dziennikarz i polityk, 1928-39 poseł na Sejm RP, 1954 minister sprawiedliwości rządu emigracyjnego w Londynie), Eugeniusz Olejniczakowski (prawnik, oficer Wojska Polskiego, starosta w Augustowie, Grajewie i Krasnymstawie, zamordowany przez NKWD w Katyniu w 1940), Jerzy Olszewski (neurolog, dyrektor Wydziału Neuropatologii Uniwersytetu w Toronto), Stefan Oświecimski (filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Łódzkiego), Wilhelm Paszkiewicz (podpułkownik Wojska Polskiego, w czasie wojny obronnej Polski oraz agresji Związku Sowieckiego na Polskę we wrześniu 1939 był dowódcą zgrupowania "Jasiodła" wchodzącego w skład Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Polesie", zamordowany przez NKWD w Katyniu w 1940), Eugeniusz Paukszta (prozaik, publicysta, autor książek dla młodzieży), Rajmund Pietkiewicz (malarz, grafik, pedagog, profesor i 1965-69 rektor gdańskiej Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych), Giedymin Pilecki (ksiądz katolicki, kapelan Armii Krajowej w Nowogródczyźnie, kanonik kapituły kolegiackiej w Dobrym Mieście, wieloletni i zasłużony proboszcz w Elblągu), Witold Pilecki (jeden z bohaterów Polski Walczącej podczas II wojny światowej i zaraz po niej, współzałożyciel już 9 listopada 1939 Tajnej Armii Polskiej, żołnierz Armii Krajowej, więzień i organizator ruchu oporu w niemieckim obozie koncentracyjnym KL Auschwitz, autor raportów o żydowskim holokauście, tzw. Raportów Pileckiego, uczestnik Powstania Warszawskiego, zamordowany przez władze PRL), Bohdan Podoski (prawnik, polityk, 1928-38 poseł na Sejm RP i 1935-38 jego wicemarszałek), Paweł Mateusz Puciata (historyk, pedagog; nauczyciel gimnazjów w Wilnie i Toruniu, podczas wojny uczestnik tajnego nauczania w Wilnie, komendant Chorągwi Wileńskiej Związku Harcerstwa Polskiego, po wojnie pracownik naukowy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku), Maria Puciatowa (historyk, badaczka dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, bibliotekarka, 1955-73 dyrektorka Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu), Jerzy Putrament (prozaik, poeta, publicysta, 1947-51 ambasador w Paryżu, 1957-61 poseł na Sejm), Bolesław Rogiński (znany plastyk i grafik gdański), Aldona Romanowicz (malarka, zasłużony konserwator sztuki, kierownik Pracowni Konserwacji Sztuki Średniowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie), Walenty Romanowicz (malarz, rzeźbiarz, grafik, wykładowca USB w Wilnie, twórca tzw. "cyklu trockiego" - 32 ryciny wysokiej jakości artystycznej), Michał Rouba (wybitny malarz wileński), Józef Roman Rybicki (filolog klasyczny, nauczyciel, żołnierz Armii Krajowej - dowódca Kedywu Okręgu Warszawa, uczestnik Powstania Warszawskiego 1944, członek Wolność i Niepodległość, 1945-54 więzień polityczny, 1976 współzałożyciel Komitetu Obrony Robotników i Komitetu Samoobrony Społecznej "KOR"), Aleksander Rymkiewicz (znany poeta), Maria Rzeuska (historyk literatury, docent Polskiej Akademii Nauk), Danuta Sadowska (matematyczka, profesor Politechniki Łódzkiej), Jan Safarewicz (językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego), Halina Safarewiczowa (językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie), Józef Sawlewicz (naukowiec, chemik, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku), Zofia Sembratowa (doktor weterynarii, histolog, profesor Akademii Medycznej we Wrocławiu), Franciszek Sienkiewicz (bardzo zasłużony lekarz i społecznik na terenie Kutna, organizator szkolnictwa medycznego i inicjator budowy nowego budynku Szpitala Miejskiego, długoletni dyrektor szpitala), Józef Sieroszewski (lekarz ginekolog, profesor Akademii Medycznej w Łodzi), Irena Zofia Sławińska (teatrolog, historyk i teoretyk literatury, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego), Jerzy Zdzisław Starościak (prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), Tadeusz Starzyński (prawnik, oficer Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie i Armii Krajowej, cichociemny, zaraz po wojnie prezes Związku Zawodowego Pocztowców, więzień bezpieki), Stanisław Stomma (prawnik, specjalista w zakresie prawa karnego, publicysta i polityk, poseł na Sejm 1957-1976 i senator RP 1991-93, kawaler Orderu Orła Białego), Helena Straszyńska (pedagog, 1941-44 kierowała wraz z prof. Władysławem Dziewulskim wileńskim "Uniwersyteckim Ośrodkiem Zorganizowanego Polskiego Szkolnictwa Tajnego", po wojnie zasłużony pedagog w Zamościu), Wacław Jan Strażewicz (farmaceuta, profesor Uniwersytetu Poznańskiego), Halina Sukiennicka (adwokat i radna Rady Miejskiej w Wilnie, po wojnie znana malarka w Anglii, członek International Association of Art. - odznaczona Złotą Odznaką Akademii), Wiktor Sukiennicki (prawnik, ekonomista, sowietolog w Instytucie Hoovera przy Uniwersytecie Stanforda w Kalifornii, teoretyk prawa), Stanisław Swianiewicz (ekonomista, sowietolog, docent, tuż przed zbrodnią katyńską odesłany do więzienia w Moskwie), Witold Sylwanowicz (anatom i antropolog, profesor Akademii Medycznej w Warszawie), Sławomir Szpakowski (znany grafik i karykaturzysta warszawski), Irena Sztachelska (lekarka pediatra, działaczka państwowa, posłanka na Sejm PRL 1947-56, przewodnicząca Zarządu Głównego Ligi Kobiet Polskich 1945-1950), Jerzy Sztachelski (lekarz, minister zdrowia 1951-56 i 1961-68, przyczynił się do powołania Akademii Medycznej w Białymstoku), Wiktor Szyryński (lekarz psychiatra i psycholog, profesor Uniwersytetu w Ottawie, działacz polonijny w Kanadzie), Szymon Szyszman (historyk karaimów polskich), Witold Świda (prawnik, profesor Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu oraz 1959-62 rektor Uniwersytetu Wrocławskiego, a w 1988 r. doktor honoris causa), Bronisław Tomecki (znany malarz warszawski), Leonard Torwirt (artysta malarz, konserwator zabytków, scenograf, docent UMK w Toruniu), Aleksander Trojkowicz (znany malarz, grafik i scenograf krakowski), Wiktor Trościanko (pisarz, jeden z najlepszych dziennikarzy Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa w Monachium), Jerzy Trypućko (slawista, polonista, profesor uniwersytetu w Uppsali, Szwecja), Wanda Tukanowicz (bibliotekarka, historyk, wieloletni kustosz dyplomowany Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu), Lucjan Turkowski (etnolog i etnograf, po wojnie profesor Polskiego Uniwersytetu Na Obczyźnie w Londynie), Halina Turska (językoznawca, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Jadwiga Umiastowska (pedagog, siostra zakonna w słynnym zakładzie dla ociemniałych Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża w Laskach pod Warszawą), Wanda Wachnowska-Skorupska (adwokat - pierwsza Polka i pierwsza kobieta adwokat na Wołyniu, wielka patriotka, harcmistrzyni, współtwórczyni harcerstwa żeńskiego na Wołyniu, komendantka Pogotowia Wojennego Harcerek Chorągwi Wołyńskiej, żołnierz Armii Krajowej, po wojnie radca prawny w Ministerstwie Budownictwa), Wiesława Walicka-Woyczyńska, siostra Benedykta FSK (zakonnica, 1950-62 przełożona generalna Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża z Lasek), Alina Wawrzyńczykowa (historyk, profesor Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk), Witold Wenclik (sędzia i adwokat, samorządowiec, w 1945 prezydent Białegostoku, 1945-1952 poseł na Sejm), Janina Wengris (zoolog, entomolog, profesor Wyższej Szkoły Rolniczej w Olsztynie), Kazimierz Wilczewski (duchowny rzymskokatolicki, prałat, kanonik archidiecezji wileńskiej z siedzibą w Białymstoku, w 1984 r. współorganizator ogólnopolskich kościelnych obchodów 500-lecia śmierci patrona Wilna św. Kazimierza), Jerzy Wiszniewski (prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego), Wincenty Wojtkiewicz (technolog barwników, profesor Politechniki Łódzkiej), Stanisław Wójcik (adwokat i działacz ludowy, po wojnie sekretarz Naczelnego Komitetu Wykonawczego Polskiego Stronnictwa Ludowego, poseł do Krajowej Rady Narodowej 1946-47 i na Sejm Ustawodawczy 1947, zagrożony aresztowaniem przez bezpiekę, uciekł do Ameryki), Krystyna Wróblewska (graficzka krakowska, zasłynęła ekslibrisami wystawianymi na całym świecie, profesor Politechniki Krakowskiej), Seweryn Wysłouch (historyk prawa, pracownik naukowy USB w Wilnie, po wojnie profesor Uniwersytetu Wrocławskiego), Jerzy Wyszomirski (publicysta, poeta, tłumacz), Bernard Zabłocki (mikrobiolog i immunolog, wsławił się wyodrębnieniem endotoksyny pałeczki duru brzusznego (1934) oraz określeniem jej struktury chemicznej, profesor Uniwersytetu Łódzkiego), Jerzy Zagórski (poeta, eseista i tłumacz), Maria Halina Zapaśnik-Kobierska (lekarka, pediatra, profesor Akademii Medycznej w Warszawie), Anna Zapaśnikówna (matematyk, pedagog, bibliotekarz w Wilnie, Giżycku i Olsztynie), Stanisław Zawistowski (histolog, embriolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku), Szczęsny Leszek Zgliczyński (lekarz radiolog, profesor i 1972-79 rektor Akademii Medycznej w Warszawie), Czesław Zgorzelski (filolog, specjalizujący się w historii literatury polskiej oświecenia i romantyzmu, edytor dzieł Mickiewicza, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego), Maria Znamierowska-Prüfferowa (etnolog, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu), Włodzimierz Zonn (astronom, do września 1939 pracownik w nowoczesnej stacji Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego na górze Pop Iwan w Pasmie Czarnohory w Karpatach Wschodnich, współtwórca warszawskiej szkoły astronomicznej, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i kierownik obserwatorium astronomicznego), Wanda Zwolska (historyk dydaktyki, wykładowca Uniwersytetu Łódzkiego, współredaktor "Wiadomości Historycznych"), Bogumił Zwolski (historyk, badacz dziejów Litwy, docent Uniwersytetu Łódzkiego), Stanisław Żukowski (artysta plastyk, grafik, twórca Gdańskiej Doświadczalnej Pracowni Graficznej Związku Polskich Artystów Plastyków "Oficyna"), Leonid Żytkowicz (historyk, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu).

W 1945 roku władze sowieckie przystąpiły do wysiedlenia Polaków z Wilna (z rejonu wysiedleńczego Wilno wysiedlono do PRL 107 613 Polaków). Wśród nich byli profesorowie, docenci i pracownicy naukowi Uniwersytetu Stefana Batorego, którzy przeżyli wojnę. Większość wykładowców uniwersytetu znalazła się w jednym pociągu. Nie było wiadomo, gdzie ich zawiozą. Po wielu dniach podróży pociąg zatrzymał się w Toruniu, gdzie właśnie przystąpiono do utworzenia Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Większość z nich postanowiła tu zostać i to głównie dzięki nim powstał ten uniwersytet, który postanowił być spadkobiercą i kontynuatorem tradycji Uniwersytetu Stefana Batorego. W Muzeum Uniwersyteckim jest sala pamiątek Uniwersytetu Stefana Batorego, w tym świadectwa i pamiątki historii nauki w Wilnie, sztuka polska związana z Wilnem, kolekcja prof. Konrada Górskiego, który był profesorem USB w latach 1934-39. Przybycie do Torunia byłych pracowników Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, którzy stworzyli kadrę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, zostało uznane za "wydarzenie milowe w historii UMK" w plebiscycie z okazji 70-lecie uczelni i w ramach tych obchodów postanowiono na wyremontowanym Dworcu Głównym w Toruniu odsłonić tablicę upamiętniającą przyjazd profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) z Wilna do Torunia. Tablicę na fasadzie budynku dworca tablicę odsłonili: rektor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, prof. Andrzej Tretyn, prezes Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej w Toruniu Józef Szyłejko, prezydent Torunia Michał Zaleski oraz przewodniczący rady miasta Torunia Marcin Czyżniewski. Napis na tablicy głosi: "Pamięci mieszkańców Wilna i Wileńszczyzny, w tym profesorów oraz pracowników naukowych i administracyjnych Uniwersytetu Stefana Batorego, którzy przybywali na ten dworzec wiosną i latem 1945 roku, by w Toruniu znaleźć swój dom i odmienić oblicze naszego miasta. W 70. rocznicę pierwszego transportu i w roku 70-lecia Uniwersytetu Mikołaja Kopernika" (Honorata Adamowicz Tablica na dworcu w Toruniu upamiętnia wileńskich profesorów "Kurier Wileński" 11.12.2015).

Drugą polską wyższą uczelnią w Wilnie była Wyższa Szkoła Nauk Politycznych, utrzymywana przez działający w Wilnie Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej.

Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, będący wschodnioznawczym i sowietologicznym ośrodkiem naukowo-badawczym - pionierską - pierwszą w Polsce placówką sowietologiczną, która działała w latach 1930-39 przy Uniwersytecie Stefana Batorego, powstał 23 lutego 1930 roku z inicjatywy prof. Stefana Ehrenkreutza, historyka prawa na USB, badacza instytucji ustrojowych Wielkiego Księstwa Litewskiego i prof. Witolda Staniewicza, specjalisty ekonomiki rolnej na USB 1924-26 i 1931-39 i wówczas ministra reform rolnych (1926-30) oraz Janusza Jędrzejewicza, ówcześnie podsekretarza stanu w Prezydium Rady Ministrów.

W ramach USB Instytut posiadał autonomię i samorządność. Przy instytucie działała Szkoła Nauk Politycznych o statusie prywatnej uczelni wyższej. Instytut i Szkoła Nauk Politycznych mieściły się w gmachu Biblioteki Wróblewskich w Wilnie.

Prezesem Instytutu został Jan Michał Rozwadowski, językoznawca, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i prezes Polskiej Akademii Umiejętności, a po jego śmierci w 1935 roku Stanisław Kętrzyński wybitny historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i członek Polskiej Akademii Umiejętności. Prezesem Zarządu Instytutu przez cały okres jego istnienia był prof. Stefan Ehrenkreutz i to on właściwie stworzył cały Instytut. Składał się on z sekcji: Filologicznej (kierownik: prof. Jan Otrębski), Gospodarczej (prof. Władysław Marian Zawadzki, prof. Witold Staniewicz), Historyczno-Prawniczej (prof. Stefan Ehrenkreutz), Etnologicznej (prof. Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa), Fizjograficznej (prof. Mieczysław Limanowski), a referatami naukowymi kierowali: Gospodarczym doc. Stanisław Swianiewicz, Polityczno-Ustrojowym doc. Wiktor Sukiennicki, Balticoslavica prof. Erwin Koschmieder), Bałtyckim doc. Władysław Wielhorski, Narodowościowym dr Seweryn Wysłouch, Litewskim (od 1935 r.) Janusz Ostrowski.

Działająca przy Instytucie Szkoła Nauk Politycznych powstała również w 1930 roku. Jej statut został zatwierdzony 19 lutego 1930 roku przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 17 października 1932 roku została zaliczona do wyższych prywatnych zakładów naukowych. Szkoła podlegała Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Jak pisze Henryka Ilgiewicz: "Szkoła Nauk Politycznych w Wilnie była szkołą jednowydziałową z możliwością specjalizowania się w dwóch działach: gospodarczym i kulturalno-politycznym. Miała ona na celu: a) danie słuchaczom wiedzy podstawowej, koniecznej do samodzielnego badania zjawisk w dziedzinie politycznej, gospodarczej, prawnej i ogólnokulturowej na terenach Rzeczypospolitej Polskiej, a zwłaszcza województw wschodnich, na terenach państw bałtyckich i Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich; b) przygotowanie słuchaczy do przyszłej pracy publicznej w administracji państwowej, samorządach, skarbowości oraz w szczególności do brania przez nich udziału w politycznych, kulturalnych i gospodarczych stosunkach Polski z krajami bałtyckimi i Związkiem Radzieckim; c) prowadzenie badań naukowych w seminariach i innych ośrodkach pracy, tworzonych w tym celu bądź bezpośrednio przez szkołę, bądź przez Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej" (Szkoła Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo-Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie (1930-1939) w: Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Polaków Litwy, 2014, T. 13/14). Pierwszym dyrektorem Szkoły był w latach 1930-31 Janusz Jędrzejewicz, następnie do 1939 roku docent Władysław Wielhorski. Studia w Szkole Nauk Politycznych trwały trzy lata. Nauczanie obejmowało wykłady, ćwiczenia i seminaria. W pierwszym roku akademickim Wyższa Szkoła Nauk Politycznych miała 122 słuchaczy (83 zwyczajnych i 39 wolnych), a w roku akademickim 1933/1934 - 236 słuchaczy (190 zwyczajnych i 46 wolnych), w tym 176 mężczyzn i 60 kobiet. Większość studentów stanowili Polacy, ale było też trochę Rosjan, Żydów, Białorusinów, Litwinów i Ukraińców. W roku akademickim 1938/1939 grono wykładowców Szkoły Nauk Politycznych liczyło 31 osób z całej Polski (18 profesorów uniwersytetów i habilitowanych docentów, 6 wykładowców specjalistów od poszczególnych zagadnień, 7 lektorów języków wschodnio-europejskich i naukowych sił pomocniczych), wśród których było wielu profesorów i docentów Uniwersytetu Stefana Batorego. Przy szkole działały korporacje Orientia, Brygadia i prawdopodobnie Tataria.

Szereg Polaków urodzonych w Wilnie było w okresie międzywojennym wykładowcami na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie lub na innych wyższych uczelniach polskich, jak np. Bolesław Bałzukiewicz (1879-1935), rzeźbiarz, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; Zofia Bielewiczowa (1899 -po 1 IX 1939), muzyk, profesor Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie; Odo Bujwid (1857-1942), lekarz bakteriolog i immunolog, współtwórca polskiej mikrobiologii, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Jan Drewnowski (1908-2000), ekonomista, docent Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; Stefan Gorzuchowski (1899-po 1 IX 1939), geograf, docent Uniwersytetu Warszawskiego; Wilhelmina Iwanowska (1905-1999), astronom, docent USB w Wilnie; Zygmunt Jundziłł (1880-1953), prawnik, profesor USB w Wilnie; Bronisław Kader (1863-1937), chirurg, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Michał Król (1900-1943), prawnik, docent USB w Wilnie; Sergiusz Kułakowski (1892-po 1 IX 1939), historyk literatury, docent Uniwersytetu Warszawskiego; Rajnold Kurowski (1889-1953), specjalista w dziedzinie wytrzymałości materiałów, wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie; Wacław Makowski (1880-1942), prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Henryk Niewodniczański (1900-1968), fizyk, profesor Uniwersytetu Poznańskiego; Witold Nowicki (1903-1994), specjalista teletransmisji przewodowej, wykładowca Politechniki Lwowskiej; Halina Poniatowska (1900-1944), inżynier rolnik, pracownik naukowy Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; Leon Puciata (1880-1943), teolog-dogmatyk, profesor USB w Wilnie; Zofia Rabcewiczowa (1870-1947), utalentowana pianistka, profesor Konserwatorium Warszawskiego; Bronisław Rydzewski (1884-1945), geolog, petrograf, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i Politechniki Warszawskiej 1918-20; Piotr Rytel (1884-1970), kompozytor, profesor Konserwatorium Warszawskiego; Józef Sawlewicz (1909-2000), naukowiec, chemik, 1937-39 pracownik Katedry Chemii Organicznej Politechniki Warszawskiej; Wincenty Siemaszko (1887-1943), botanik, fitopatolog i mikolog, profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie; Stanisław Siestrzeńcewicz-Bohusz (1869-1927), znany artysta malarz, profesor USB w Wilnie; Witold Sławiński (1888-1962), botanik, mikrobiolog, profesor Politechniki Warszawskiej; Witold Staniewicz (1887-1966), inżynier rolnik, profesor Politechniki Lwowskiej; Ludomir Ślendziński (1889-1980), malarz, rzeźbiarz, profesor USB w Wilnie; Ananiasz Zajączkowski (1903-1970), orientalista turkolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Władysław Marian Zawadzki (1885-1939), ekonomista, profesor USB w Wilnie i Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie; Włodzimierz Zonn (1905-1975), astronom, pracownik Obserwatorium Astronomicznego Uniwersytetu Warszawskiego.

W 1935 roku w Wilnie działało 17 towarzystw naukowych, w większości polskich, jak np. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie, Fundacja Naukowa im. hr. Umiastowskich, Instytut Nauk Handlowo-Gospodarczych, Instytut Rzemieślniczy, Instytut Wyższej Kultury Religijnej, Lekarskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Badań Naukowych nad Gruźlicą w Wilnie, Towarzystwo Lekarskie Wileńskie, Wileńskie Towarzystwo Ginekologiczne, Wileńskie Towarzystwo Prawnicze im. Duniłowicza. W Wilnie w 1928 roku powstało Towarzystwo Filozoficzne, jedno z trzech takich towarzystw działających w Polsce. Powstała w Warszawie w 1923 roku placówka naukowo-badawcza Państwowy Zakład Higieny miała do 1939 roku swoją filię w Wilnie. Poza tym w Wilnie były oddziały ogólnopolskich towarzystw naukowych, jak np.: Polskiego Instytutu Prawa Publicznego, Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Polskiego Towarzystwa Higienicznego, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Okulistycznego, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Polskiego Towarzystwa Teologicznego.

Najważniejszym towarzystwem naukowym w Wilnie było powstałe w styczniu 1907 roku z inicjatywy prof. Alfonsa Parczewskiego, Elizy Orzeszkowej, Władysława Tyszkiewicza, Władysława Zahorskiego i innych polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (oficjalna nazwa). Była to najważniejsza polska placówka naukowo-kulturalna nie tylko w Wilnie, ale także na wszystkich ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Miało ono swoją siedzibę w budynku na ul. Lelewela 4, ufundowanym przez społeczeństwo polskie. Jednak jego pełny rozkwit nastąpił po 1919 roku - w odrodzonym państwie polskim, w którego granicach znalazło się Wilno. Towarzystwo rozwinęło się wówczas w poważną instytucję naukową. Wskrzeszenie Uniwersytetu Wileńskiego w październiku 1919 roku przysporzyło Towarzystwu liczny zastęp uczonych członków w osobach profesorów i pracowników naukowych wszechnicy. Zreorganizowano wówczas Towarzystwo przez utworzenie trzech Wydziałów: I Filologii, Literatury i Sztuki (w 1931 r. w Wydziale powstała Sekcja Historii Sztuki), II Matematyczno-przyrodniczy, II Nauk Społeczno-historycznych i Filozoficznych. W 1933 roku Towarzystwo miało 391 członków, w tym 100 należało do Wydziałów: I - 37 członków, II - 41 i III - 22. Towarzystwo utrzymywało się z dochodów własnych, darowizn osób prywatnych (np. w 1933 r. Stanisława Jodko - 6000 zł, czy w 1932 r. francuskiego historyka sztuki Paula Marmotlana z sympatii dla narodu polskiego - 13 000 zł.) i innych instytucji, a przede wszystkim z rocznych dotacji Departamentu Nauki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i Funduszu Kultury Narodowej (75 000 zł w 1928 r.), Fundacji im. J. i S. Montwiłłów w Wilnie i z zapomóg udzielanych przez Wileński Bank Ziemski. Biblioteka, Archiwum i Muzeum Towarzystwa, powstałe głównie z darów Polaków z całej Polski i zagranicy, należały do poważniejszych pod względem wartości naukowej w Polsce. Tak były cenne, że z tego powodu zapoznał się z nimi prezydent RP Ignacy Mościcki podczas wizyty w Wilnie 16 czerwca 1936 roku. Biblioteka naukowa Towarzystwa liczyła ogółem ok. 150 000 tomów, cenny dział rękopisów (archiwum) liczył 1200 pozycji, a bogate zbiory muzealne posiadały bardzo bogaty zbiór przyrodniczy, etnograficzny i rzemiosła artystycznego oraz galerię malarstwa zachodniego i polskiego (117 wartościowych obrazów). Towarzystwo wydawało "Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie" oraz "Ateneum Wileńskie" - ukazujące się w latach 1923-39 zachowało po dziś dzień swą wartość ze względu na publikacje źródłowe i gruntowne opracowania, a także bogate działy dokumentacyjno-recenzyjne.

Prezesami Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie byli: 1907-1916 Jan Kurczewski, 1916-1927 Władysław Zahorski, 1927-1933 prof. Alfons Parczewski, 1933-1938 prof. Marian Zdziechowski i 1938-1940 prof. Stanisław Kościałkowski (pełniący obowiązki prezesa). Przed wojną przewodniczącymi Wydziałów byli: I - prof. Manfred Kridl, II - prof. Józef Trzebiński i III - prof. Bolesław Wilanowski, sekretarzem generalnym Aleksander Jodziewicz, skarbnikiem Oktawiusz Rackiewicz, kierownikiem Archiwum prof. Stanisław Kościałkowski, kierownikiem Biblioteki prof. Stanisław Zajączkowski, kustoszem Muzeum Michał Brensztejn, redaktorem wydawnictw ks. prof. Bolesław Wilanowski, kustoszem składnicy wydawnictw i ich wymiany doc. Jan Safarewicz, administratorem budynku Towarzystwa był Władysław Hołowina. Wśród członków Towarzystwa było wielu znanych i wybitnych Polaków, głównie jednak profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i kilku innych polskich uniwersytetów, jak np.: Zofia Abramowiczówna, Jan Adamus, prof. Oswald Balzer (Lwów), prof. Kazimierz Chodynicki (Wilno, Poznań), prof. Tadeusz Czeżowski, prof. Przemysław Dąbkowski (Lwów), prof. Władysław Dziewulski, prof. Stefan Ehrenkreutz, prof. Marian Eiger, biskup Michał Godlewski (Warszawa), prof. Bogumił Jasionowski, Michał Jastrzębski, prof. Ludwik Kolankowski (Lwów), prof. Wacław Komarnicki, doc. Ryszard Mienicki, Józef Montwiłł, prof. Henryk Mościcki (Warszawa, Kraków), prof. Henryk Niewodniczański, prof. Jan Oko, Eliza Orzeszkowa, prof. Stanisław Pigoń (Wilno, Kraków), Maria Racięcka, prof. Maksymilian Rose, prof. Stefan Srebrny (Wilno, Warszawa - Wolna Wszechnica Polska), Hadżi Seraja Szapszał, prof. Józef Trzebiński, prof. Eugeniusz Waśkowski, prof. Bolesław Wilanowski, Bronisław Wróblewski, prof. Marian Zdziechowski, prof. Antoni Zygmunt.

Litwini w 1940 roku przywłaszczyli sobie zbiory Towarzystwa, które, jak świadczą dokumenty, nigdy nie zostało zlikwidowane, a jego majątek nie uległ nacjonalizacji. W okresie "pierestrojki" w 1989 roku powstała w Wilnie Fundacja Kultury Polskiej im. Józefa Montwiłła - wybitnego działacza społecznego, w 1906 roku jednego ze współzałożycieli przedwojennego polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Otrzymała ona po uciążliwych staraniach w byłym budynku Towarzystwa jeden pokój, o powierzchni 24 m2. Fundacja zobowiązała się do kontynuowania tradycji polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie i od początku istnienia ubiega się, także drogą sądową, o budynek onegdaj należący do Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie. Niestety, zamiast spadku po TPN, fundacja - rozporządzeniem dyrektora muzeum sztuki Budrysa - w roku 1996, została wypędzona z jedynego pokoju, który zajmowała w budynku Towarzystwa. Natomiast w 2012 roku w trakcie prac remontowych, realizowanych w ramach projektu unijnego, spod warstwy tynku i farby wydobyty historyczny polski napis na głównej fasadzie budynku -TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK - został potajemnie zniszczony. "Tygodnik Wileńszczyzny" (7-13.6.2012) tak to skomentował: "Zacieranie śladów polskich - wystarczy wspomnieć choćby Uniwersytet Wileński - odbywa się nie tylko w Wilnie, ale w całym kraju. Trwające od zarania Litwy Sowieckiej, szczególny rozmach przybrało w ostatnich dziesięcioleciach, kiedy walka ze wszystkim, co tchnie polskością została podniesiona do największej cnoty i stała się ważnym elementem polityki państwa. Konkretny fakt zamazania autentycznego napisu, wbrew obowiązującym zasadom, nie pozostawia nawet cienia wątpliwości co do intencji osób zamieszanych w tym "europejskim" projekcie".

W okresie międzywojennym polskie Wilno było dużym (piątym w Polsce) i wybijającym się ośrodkiem naukowym. Dlatego odbyło się tu szereg ogólnopolskich zjazdów naukowych, m.in. w 1922 roku III Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1922 roku pierwszy ogólnopolski zjazd przedstawicieli wyższych uczelni artystycznych, w 1922 roku pierwszy ogólnopolski zjazd delegatów organizacji akademickich, w 1923 roku I Zjazd Towarzystwa Internistów Polskich zorganizowany w niepodległej Polsce, w 1924 roku I Zjazd Prawników Polskich, w 1926, 1928, 1934 i 1939 roku Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 1928 roku IV Zjazd Fizyków Polskich, w 1928 roku I Zjazd Związku Literatów Polskich, w 1929 roku Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich, w 1929 roku II Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego, w 1929 roku IX Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1929 roku XIII Ogólnopolski Zjazd Lekarzy i Przyrodników (26 września uczestniczył w nim prezydent RP Ignacy Mościcki), w 1931 roku II Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego, w 1932 roku III Zjazd Bibliotekarzy Polskich, w 1932 roku XIV Zjazd Gazowników i Wodociągowców Polskich, w 1934 roku X Zjazd Delegatów Związku Muzeów w Polsce oraz I Zjazd Działaczy Kulturalnych m. Wilna i województw: wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego i białostockiego (na zjeździe dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej Adam Łysakowski zaproponował wystosowanie przez zjazd wezwania do rządu o przyspieszenie Ustawy Bibliotecznej i o wznowienie na drodze dyplomatycznej starań o rewindykację wileńskich zabytków i zbiorów, dokumentów i archiwów, Metryki Litewskiej itd. nie zwróconych ze Związku Sowieckiego), w 1935 roku VI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, w 1936 roku Zjazd Stowarzyszenia Elektryków Polskich, w 1938 roku IV Zjazd Polskiego Towarzystwa Chemicznego, w 1938 roku IX Zjazd Fizyków Polskich. Zjazdy te jeszcze bardziej utrwaliły doniosłą rolę Wilna w dziejach nauki polskiej.

Wilno w latach 1919-39 odegrało dużą rolę w dziejach oświaty i nauki polskiej, a wypędzeni z miasta w 1945 roku Wilnianie odegrali m.in. znaczącą rolę w dziejach nauki w powojennej Polsce. W Wilnie urodzili się między innymi następujący znani naukowcy w powojennej Polsce: Zofia Abramowiczówna (1906-1988), filolog klasyczny, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Osman Achmatowicz (ur. 1931), chemik, profesor Polskiej Akademii Nauk i Akademii Rolniczej w Warszawie, odkrywca reakcji Achmatowicza; Stanisław Jerzy Alexandrowicz (1931-2015), historyk, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Igor Andrejew (1915-1995), prawnik, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Krzysztof Jan Baczkowski (ur. 1938), historyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Henryk Baranowski (1920-2011), bibliograf i bibliotekarz, docent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Leszek Bednarczuk (ur. 1936), językoznawca, indoeuropeista i celtolog, profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie; Halina Bellerman-Wielicka (1921-1975), chemik, docent Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku; Stanisław Bieńkuński (1914-1989), znany architekt warszawski, profesor Politechniki Warszawskiej; Ryszard Bodalski (ur. 1932), chemik, profesor Politechniki Łódzkiej; Jerzy Borowski (ur. 1929), mikrobiolog, profesor Akademii Medycznej w Białymstoku; Filomena Elżbieta Bortkiewiczowa (1920-1993), historyk państwa i prawa polskiego, docent Uniwersytetu Łódzkiego; Adam Jan Brzozowski (ur. 1916), zootechnik, profesor Akademii Rolniczej w Szczecinie; Weneda Dobaczewska (1926-2007), geodeta, pionierka geodezji satelitarnej w Polsce, profesor Polskiej Akademii Nauk w Warszawie; Zygmunt Dowgiałło (ur. 1926), specjalista nauk rolniczych, prof. Akademii Rolniczej w Szczecinie; Czesław Druet (1926-2016), oceanolog, profesor Polskiej Akademii Nauk w Gdańsku; Janusz Dunin-Horkawicz (1931-2007), literaturoznawca, bibliolog, profesor Uniwersytetu Łódzkiego; Zdzisław Zygmunt Fedorowicz (1922-2007), specjalista w dziedzinie finansów, profesor Szkoły Głównej Handlowej i Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji w Warszawie, uniwersytetów w Kairze (Egipt) i Oranie (Algieria), ekspert ONZ, wiceprezes Narodowego Banku Polskiego 1969-78; Ryszard Ganowicz (1931-1998), specjalista w dziedzinie konstrukcji, profesor Akademii Rolniczej w Poznaniu, 1967-69 wykładowca na Uniwersytecie w Chartumie (Sudan); Tatiana Gierek (1942-2017), znany w całym kraju lekarz laryngolog, profesor Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, przeprowadziła szereg pionierskich operacji; Ariadna Gierek-Łapińska (ur. 1938), lekarz okulista, profesor Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach, autorka trzech patentów; Ryszard Gryglewski (ur. 1932), farmakolog, dokonał szeregu odkryć, profesor i rektor (1981-84) Akademii Medycznej w Krakowie; Małgorzata Guenter (1923-2008), technolog, profesor Politechniki Gdańskiej, twórca i współtwórca 9 patentów krajowych i 27 europejskich; Andrzej Hrynkiewicz (1926-2016), fizyk, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie; Wilhelmina Iwanowska (1905-1999), astronom, docent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, wiceprezes Międzynarodowej Unii Astronomicznej 1973-79, doktor honoris causa uniwersytetów w Leicester (Anglia), Toruniu i Winnipeg (Kanada); Wiktor Iwanowski (1925-2014), trener pływania, twórca sferosomatografu określającego krzywizny kręgosłupa, profesor Uniwersytetu Szczecińskiego; Krystyna Jakowska (ur. 1938), historyk literatury polskiej, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytetu w Białymstoku; Irena Janosz-Biskupowa (1925-2011), historyk, pracownik naukowy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Jerzy Januszkiewicz (1922-1993), epidemiolog, docent Akademii Medycznej w Warszawie, profesor i rektor Akademii Medycznej w Szczecinie; Władysław Jaworski (1929-2017), ekonomista, profesor Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; Janusz Jeliaszewicz (1930-2001), mikrobiolog, profesor Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie, ekspert Światowej Organizacji Zdrowia; Romuald Juchniewicz (1925-2001), chemik-technolog, profesor Politechniki Gdańskiej, autor 55 patentów krajowych i zagranicznych, ekspert Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. korozji; Ryszard Kiersnowski (1926-2006), historyk, profesor Polskiej Akademii Nauk, prezes Polskiego Towarzystwa Archeologicznego i Numizmatycznego; Witold Jerzy Kieżun (ur. 1922), ekonomista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie, z ramienia ONZ w Burundi (Afryka) pomagał w tworzeniu nowoczesnej administracji; Zbigniew Klepacki (ur. 1938), prawnik, specjalista w zakresie prawa międzynarodowego, profesor Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, wykładowca uniwersytetów w Brugii (Belgia), Nairobi (Kenia) i Enugu (Nigeria); Andrzej Kopczyński (1935-2017), filolog, anglista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich; Bohdan Kopeć (1910-1987), ekonomista, profesor Akademii Rolniczej we Wrocławiu; Andrzej Samuel Kostrowicki (1921-2007), geograf, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Tadeusz Kowzan (1922-2010), teatrolog, historyk literatury, docent Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, profesor uniwersytetu w Caen (Francja); Halina Kozłowska (ur. 1931), technolog żywności, profesor Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie; Maciej Kozłowski (ur. 1928), elektrotechnik, profesor Politechniki Łódzkiej; Jan Krupowicz (ur. 1905), chemik, docent UMK w Toruniu, profesor Akademii Rolniczej w Lublinie; Stefan Kryński (1914-2009), mikrobiolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Mirosław Kurhański (1914-2011), lniarz, profesor Instytutu Przemysłu Włókien Łykowych w Poznaniu; Rajnold Kurowski (1889-1953), specjalista w dziedzinie wytrzymałości materiałów, przed wojną wykładowca Państwowej Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. H. Wawelberga i S. Rotwanda w Warszawie, po wojnie profesor Politechniki Łódzkiej; Stefan Kurowski (1923-2011), ekonomista, profesor PAN, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego w Warszawie; Stanisław Lisowski (1924-2002), botanik, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, kilka razy ekspert FAO I UNESCO w Afryce; Ksenia Lutomska (1900-1988), lekarz stomatolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Tadeusz Łepkowski (1927-1989), historyk, profesor PAN w Warszawie; Bohdan Łukaszewicz (ur. 1945), historyk, profesor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; Wiesław Antoni Makarewicz (ur. 1935), biochemik, profesor i rektor Akademii Medycznej w Gdańsku; Edmund Małachowicz (1925-2015), konserwator zabytków, profesor Politechniki Wrocławskiej; Leon Markiewicz (ur. 1928), muzykolog, profesor i rektor (1979-81) Akademii Muzycznej w Katowicach; Edward Matersk (1923-2012), teolog, biskup, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; Stanisław Michałowski (1915-1980), malarz, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Sopocie; Marian Michniewicz (1922-2008), biolog, profesor UMK w Toruniu; Jerzy Marian Młynarczak (1931-2017), prawnik, profesor Uniwersytetu Gdańskiego; Olgierd Stanisław Narkiewicz (1925-2010), doktor medycyny (neuroanatomia, anatomia), profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Katarzyna Niewiadomska (ur. 1929), biolog, profesor PAN w Warszawie; Jerzy Niewodniczański (ur. 1936), geofizyk jądrowy, profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, prezes Państwowej Komisji Atomistyki; Aleksander Mariusz Ochocki (ur. 1942), filozof, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i Akademii Teatralnej w Warszawie; Wacław Odyniec (1922-1999), historyk, profesor Uniwersytetu Gdańskiego; Bohdan Paczyński (1940-2007), astronom i jeden z najwybitniejszych na świecie astrofizyków, profesor Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Warszawie, od 1982 profesor Uniwersytetu w Princeton (USA), zdobył uznanie dzięki pracom dotyczącym teorii ewolucji gwiazd należących do ciasnych układów podwójnych, teorii błysków gamma oraz soczewkowania grawitacyjnego. Twórca pomysłu wykorzystania zjawiska mikrosoczewkowania grawitacyjnego do poszukiwania ciemnej materii we wszechświecie, stosowanego w projekcie OGLE (ang. Optical Gravitational Lensing Experiment, pol. Eksperyment Optycznego Soczewkowania Grawitacyjnego); Rajmund Pietkiewicz (1920-2013), malarz, grafik, profesor i rektor Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku; Krzysztof Pigoń (1925-2001), fizykochemik, profesor Politechniki Wrocławskiej; Stefan Połowiński (ur. 1931), specjalista w dziedzinie chemia fizyczna polimerów, profesor Politechniki Łódzkiej; Ryszard Piotr Pregiel (ur. 1935), elektronik, docent Akademii Ekonomicznej w Katowicach; Ryszard Przelaskowski (1903-1971), docent Centralnego Instytutu Dokumentacji Naukowo-Technicznej w Warszawie; Tadeusz Pszczołowski (1922-1999), filozof, prakseolog, profesor Instytutu Filozofii i Socjologii PAN; od 1975 redaktor nacz. "Prakseologii", od 1980 rocznika " Praxeology"; Bronisław Puchowski (1896-1974), doktor medycyny, medyk sądowy, profesor Uniwersytetu Łódzkiego; Zbigniew Puzewicz (1930-2018), technik, pionier techniki laserowej, profesor Wojskowej Akademii Technicznej; Zofia Rabcewiczowa (1870-1947), utalentowana pianistka, profesor Wyższej Szkoły Muzycznej im. F. Chopina w Milanówku; Jerzy Ranachowski (ur. 1926), elektrotechnik, wynalazca, profesor PAN w Warszawie; Bohdan Rodkiewicz (ur. 1925), biolog, docent Uniwersytetu Łódzkiego, profesor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Jan Rudnicki (1934-1992), geolog, speleolog, wybitny badacz zjawisk krasowych, docent PAN w Warszawie; Witold Rudziński (1913-2004), kompozytor, dyrygent, historyk muzyki, pedagog, profesor Konserwatorium Muzycznego w Łodzi i Akademii Muzycznej w Warszawie, prezes zarządu głównego Związku Kompozytorów Polskich i przez wiele lat prezes oddziału warszawskiego; Bolesław Rutkowski (ur. 1944), lekarz nefrolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Piotr Rytel (1884-1970), kompozytor, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie, następnie rektor Wyższej Szkoły Muzycznej w Sopocie; Józef Sawlewicz (1909-2000), naukowiec, chemik, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Andrzej Schalley (ur. 1926), syn generała Wojska Polskiego, doktor medycyny i fizjologii, profesor Tulane University w Nowym Orleanie (USA), w 1977 otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie medycyny, współpracował z polskimi uczonymi (S. Konturkiem, A. Klimkiem, J. Kaulberszem), doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (1979); Zdzisław Sikorski (ur. 1930), chemik, profesor Politechniki Gdańskiej; Irena Sławińska (1913-2004), historyk i teoretyk literatury, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; Jerzy Józef Stankiewicz (1923-1994), historyk architektury, konserwator zabytków, profesor Politechniki Gdańskiej; Wacław Stankiewicz (ur. 1925), ekonomista, komendant i prorektor Wojskowego Instytutu Ekonomicznego, profesor Akademii Obrony Narodowej w Warszawie; Czesław Strumiłło (ur. 1930), inżynier chemik, profesor i rektor (1987-90) Politechniki Łódzkiej; Henryk Strumiłło (ur. 1934), artysta plastyk, docent Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Pięknych w Łodzi; Aleksander Szniolis (1891-1963), inżynier sanitarny, twórca podstaw inżynierii sanitarnej w Polsce, profesor Politechniki Wrocławskiej; Czesław Taraszkiewicz (1930-2004), inżynier budownictwa lądowego, profesor i prorektor (1975-81 i 1984-87) Politechniki Gdańskiej; Władysław Tryliński (1907-2000), mechanik, profesor Politechniki Warszawskiej; Janusz Trzebiński (ur. 1920), biochemik, fizjolog, profesor Uniwersytetu Poznańskiego; Janusz Welento (1929-2012), doktor weterynarii, profesor i rektor (1972-81) Akademii Rolniczej w Lublinie; Jerzy Wróblewski (1926-1990), prawnik, profesor i rektor (1981-84) Uniwersytetu Łódzkiego; Zygmunt Zagórski (1926-2013), językoznawca, polonista, profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu; Ananiasz Zajączkowski (1903-1970), orientalista turkolog, profesor uniwersytetów we Wrocławiu i Warszawie; Władysław Zajewski (ur. 1930), historyk, profesor PAN w Gdańsku; Maria Halina Zapaśnik-Kobierska (1909-1999), lekarz, pediatra, specjalistka w zakresie gruźlicy, profesor Akademii Medycznej w Warszawie; Stanisław Zawistowski (1919-1990), lekarz, histolog, embriolog, laryngolog, profesor Akademii Medycznej w Gdańsku; Włodzimierz Zonn (1905-1975), astronom, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, prezes Polskiego Towarzystwa Astronomicznego.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt