Piątek 26 Kwietnia 2024r. - 117 dz. roku,  Imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 08.05.15 - 10:08     Czytano: [5454]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska: tam była Polska (3)

Litwa Kowieńska: tam była Polska. Dykcjonarzyk geograficzno-historyczny (3)

DARSZYSZKI - Daršiškiai, wieś w okręgu poniewieskim, koło Kupiszek. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 11 XI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

DATNÓW - Dotnuva, miasteczko na Litwie, w okręgu kowieńskim, w rejonie kiejdańskim, na terenie polskiej enklawy w Litwie Kowieńskiej - Laudzie. Polski DatnĂłw zaistniał po raz pierwszy pod rokiem 1585, kiedy to wierszopis i pamiętnikarz oraz sekretarz krĂłla Stefana Batorego Eliasz Pielgrzymowski (zm. 1604) wydał w tym roku dziełko „De heroibus in Dei Ecclesia liber unus”, ktĂłre 27 II 1585 roku zadedykował w Datnowie swemu krĂłlowi. Barokowy kościół p.w. Objawienia NMP i zespół klasztorny bernardynĂłw są fundacją z 1636 roku Władysława Brzostowskiego i jego Ĺźony Konstancji z MleczkĂłw; 1701 – 1864 był tu klasztor polskich bernardynĂłw. Obecne zabudowania zakonne zostały wzniesione przez zakonnikĂłw w latach 1773-90. W latach 1796-1831 bernardyni prowadzili tu polską szkołę. W XVI w pobliskiej Akademii zbudowano dwĂłr, w ktĂłrym dzisiaj mieści się Akademia Rolnicza, ktĂłra ma polskie korzenie; ukończył ją m.in. Janusz Jagmin (1896-1948), inĹźynier rolnik, od 1936 roku profesor polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a po wojnie Uniwersytteu Poznańskiego. W 1637 roku DatnĂłw otrzymał prawa miejskie od krĂłla Władysława IV; nowe przywileje miasteczku nadał w 1777 roku krĂłl Stanisław August Poniatowski. Właścicielem Datnowa był m.in. Wiktor Konstanty Mleczko (zm. 1679), pułkownik, starosta generalny Ĺźmudzki pochodzenia polskiego, ktĂłry w 1656 roku został dowĂłdcą generalnego pospolitego ruszenia Ĺźmudzkiego przeciwko Szwedom i zdrajcy Januszowi Radziwiłłowi. Ostatnimi polskimi właścicielami Datnowa (XVIII w. – 1867) byli Chrapowiccy, po ktĂłrych zachował się dwĂłr. Zakonnicy brali udział w Powstaniu Listopadowym 1830-31 i Powstaniu Styczniowym 1863-64; podczas Powstania Listopadowego przeor datnowski Antoni Dauksza zorganizował i dowodził oddziałem partyzanckim, a zakonnicy: Ferdynanad Prokopowicz, Wenanty Kowalewski i Wincenty Kowalewski zostali zesłani na Sybir za udział w Powstaniu Styczniowym. Klasztor został zamknięty przez władze carskie w 1864 roku. Przed uzyskaniem niepodległości przez Litwę w 1918 roku w Datnowie mieszkało duĹźo PolakĂłw; znalazło to nawet odzwierciedlenie w aktualnym wĂłwczas powiedzeniu "od Janowa do Datnowa wszędzie słychać polska mowa"; w liczącej w 1897 roku 5000 parafian parafii datnowskiej było 4000 PolakĂłw. W latach 80. XIX w. wikariuszem był tu m.in. ks. Feliks Serejko, ktĂłry utworzył tu tajną szkołę polską i sam uczył w niej religii. Niestety, parafianie datnowscy, tak jak zdecydowana większość PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej, ulegli w większości litwinizacji prowadzonej brutalnie przez władze przedwojennej Litwy i następnie sowieckiej Republiki Litewskiej; szereg z nich zostało wywiezionych na Sybir w 1940 roku przez sowieckie NKWD, niektĂłrzy zostali wywiezieni przez NiemcĂłw na przymusowe roboty do Niemiec w latach 1943-44, inni uciekli do Polski lub na ZachĂłd przed ponownie zbliĹźającą się Armią Czerwoną w 1944 roku, a dla części udało się repatriować do Polski w 1945 roku. Przed kościołem zachował się nagrobek w języku polskim ks. Hipolita Baronasa zmarłego w 1912 roku, a na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę grobĂłw polskich, m.in. piękny zabytkowy nagrobek rodziny ZawkiewiczĂłw, ktĂłremu grozi jednak przewrĂłcenie się, chociaĹź jest wyjątkowym zabytkiem architektonicznym, ale dla LitwinĂłw, niestety jest on polskiego pochodzenia więc jest skazany na samozniszczenie. Szkołę w Datnowie ukończył JĂłzef Bowkiewicz (1794-1866), polski duchowny katolicki, prałat prepozyt kapituły wileńskiej i 1863-66 wikariusz generalny diecezji wileńskiej. Urodzili się tu: Bronisław Ĺťongołłowicz (1870-1944 Wilno), polski ksiądz katolicki, prawnik, od 1919 roku profesor prawa kanonicznego polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 1930-36 wiceminister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, 1930-35 poseł na Sejm RP; Ischak Rubinstein (1888-1945), rabin wileński, polski parlamentarzysta: 1922-30 i 1938-39 senator i 1935-38 poseł na Sejm RP; Wacław Daszkiewicz (1893-1958), generał Ludowego Wojska Polskiego.

DAUGADZIE - Daugalioniai, miejscowość w okręgu wileńskim, koło Wiłkomierza. Urodził się tu Henryk Łowmiański (1898-1984 Poznań), wybitny historyk polski, mediewista, profesor polskiego Uniwersytetu Wileńskiego, a po wojnie Uniwersytetu Poznańskiego, autor m.in. monumentalnych „PoczątkĂłw Polski” (t. 1-6, 1963-85) i prac z historii Litwy.

DAUGIELE – Daugailiai, miasteczko w okręgu i rejonie uciańskim. Kościół katolicki św. Ducha wznieśli tu w 1766 roku Radziwiłłowie.

DAUKSZE- Daukšiai, dawna wieś w okręgu kowieńskim, koło Kiejdan. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami.

DAUKSZE - Daukšiai, miasteczko w okręgu mariampolskim. W latach 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresowego). Tutejszy kościół katolicki św. Jerzego ufundowali w 1774 roku Sapiehowie.

DEGUCIE – Degučiai, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Nowego Miasta. Prawa miejskie wraz z herbem Deguciom nadał w 1792 roku krĂłl Stanisław August Poniatowski. Drewniany kościół katolicki św. Wincentego z Ferrary z 1757 roku fundacji starosty wojnickiego gen. Tadeusza Biellewicza; załoĹźony na planie trĂłjkąta i nakryty wysokim piramidowym dachem z sygnaturką, jest jedynym takim kościołem na Litwie.

DEGUCIE – Degučiai, gmina, satelita Mariampola, w okręgu mariampolskim. W latach 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (Kongresowego). Jak podaje „Słownik geograficzny KrĂłlestwa Polskiego” (t.1, Warszawa 1880) w 1880 roku mieszkało tu 474 LitwinĂłw, ktĂłrych drugim językiem był język polski, chociaĹź mieszkali oni pod zaborem rosyjskim i urzędowym językiem był język rosyjski. Znajomość języka polskiego w tamtym czasie wśrĂłd LitwinĂłw, szczegĂłlnie wśrĂłd oświeconych ludzi, była powszechna.

DEGUCIE – Degučiai, wieś w okręgu telszańskim, koło Łuknik. Dobra tutejsze naleĹźały do GołkiewiczĂłw, a później część ich od 1869 roku do Marii z Piłsudskich Gozdawa Godlewskiej.

DŁUGA WIEŚ, teren dawnego folwarku szlacheckiego w okręgu olickim, na zachód od Druskiennik. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 19 IX do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim. Zginęło 22 Rosjan, w tym 2 oficerów i 6 powstańców.

DOBEJKI - Debeikiai, miejscowość w okręgu uciańskim, koło Onikszt. Tutejszy kościół katolicki św. Jana ufundowali w 1660 roku Kuszelewscy. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 12 XI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

DOBIKINIE – DaubiĹĄkiai, miejscowość w okręgu telszewskim, koło MoĹźejek. Urodził się tu Bolesław Butkiewicz (1882-1934 Kowno), zasłuĹźony działacz PolakĂłw na Litwie (ukończył prawo), dziennikarz, 1923-27 poseł na sejm litewski – sekretarz frakcji polskiej, od 1926 roku wydawca i od 1930 roku redaktor naczelny polskiego „Dnia Kowieńskiego”. Litwini prześladowali PolakĂłw i gnębili prasę polską na Litwie. ToteĹź zaraz po objęciu tego stanowiska został 28 maja skazany przez komendanta miasta Kowna na 3000 litĂłw grzywny (bardzo duĹźa suma pieniędzy) lub dwa miesiące więzienia. Wybrał więzienie, a chociaĹź społeczeństwo polskie zebrało natychmiast potrzebną sumę, nie skorzystał z ofiary , lecz ją w całości przekazał na rzecz kolonii letnich dla ubogich polskich dzieci. Litwini skierowali go do więzienia dla skazanych na bardzo ciężkie roboty, z ktĂłrego po 2 miesiącach wyszedł z podkopanym znacznie zdrowiem, co spowodowało jego przedwczesną śmierć.

DOBKISZKI - DapkiĹĄkės albo DapkiĹĄkiai, dawny folwark szlachecki w dzisiejszym okręgu olickim, koło Mirosławia. Urodził się tu Szymon Konarski (1808-1839 Wilno), polski działacz niepodległościowy, uczestnik polskiego Powstania Listopadowego 1830-31, członek Młodej Polski powstałej w Bernie (Szwajcaria) w 1834 roku, ktĂłrej celem było wywalczenie niepodległości Polski w granicach przedrozbiorowych (był jej emisariuszem w Polsce) i powstałego z jego inicjatywy w 1835 roku Stowarzyszenia Ludu Polskiego (władze działały w Krakowie). Aresztowany przez Rosjan i stracony 27 II 1839 w Wilnie. Jako kalwin (ewangelik reformowany) stał się bohaterem narodowym i postacią-symbolem dla polskich protestantĂłw. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na miejscu stracenia Konarskiego postawiono pomnik przedstawiający orła z rozpostartymi skrzydłami.

DOGIELE – Dagiliai, wieś w okręgu poniewieskim, koło Krewna. Przez wiele pokoloń własność Klimańskich.

DOKTORYSZKI – DaktariĹĄkė, wieś w okręgu telszańskim, koło Worni. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, wiosną teren koncentracji oddziałów partyzanckich – oddziały T. Kuszejki, M. Giedgowda, A. Bitisa i Z. Cytowicza.

DOLINA MICKIEWICZA - Mickevičiaus slėnis, dolina zlokalizowana dziś w granicach miasta Kowna. Dolina była ulubionym miejscem spacerowym Adama Mickiewicza, w okresie gdy w latach 1819-23 mieszkał w Kownie, gdzie był nauczycielem w szkole polskiej. Tu rodziły się jego pomysły literackie, a piękno przyrodnicze tego miejsca opisał w poemacie „GraĹźyna” (Wilno 1823). Obecnie w Dolinie stoi pomnik z wyrytym małym fragmentem poematu „GraĹźyna” oraz wbudowany weń kamień z literami AM i datą 1823, na ktĂłrym przesiadywał poeta. Urodził się tu Ignacy Sobieszczański-Rogala (1877-1952 Szczecin), inĹźynier, pionier syberyjskiego przemysłu węglowego. Od 1905 roku wraz z wujem Janem Komorowskim załoĹźył kilka kopalń węgla w róşnych obwodach Wschodniej Syberii między rzekami Jenisej i Amur; największymi kopalniami S-ego były Inokientiewskaja koło Irkucka i Czeremchowo koło Czyty. Był uwaĹźany za jednego z najbogatszych ludzi na Syberii. Czołowy działacz polski w Irkucku i Harbinie.

DOMEJKOWO – Domeikava, miasteczko w okręgu i rejonie kowieńskim. Do 1850 roku własność Jana Kudrewicza, następnie przeszła w ręce MartusewiczĂłw.

DORBIANY - Darbėnai, miasteczko w okręgu telszewskim, koło Kretyngi. Mieszkańcy wzięli udział w polskim Powstaniu Listopadowym w 1831 roku. Tutejszy kościół parafialny św. Piotra i Pawła wzniĂłsł w 1621 roku hetman Jan Karol Chodkiewicz, a w latach 1838-42 nowy hrabia J. Tyszkiewicz.

DORSUNISZKI – DarsūniĹĄkis, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Koszedar. W XVI w. DoĹźywotnio naleĹźała do krĂłlowej polskiej Barbary, Ĺźony krĂłla Zygmunta Augusta. Kościół pw. św. Agaty i św. Kazimierza z 1473 roku przebudowała w XVIII w. księżna Antonina z BiałłozorĂłw Ogińska.

DOWBAKISZKI - Doubakiszki - Daubakiškiai, miejscowość w okręgu i rejonie szawelskim. Urodził się tu Aleksander Chmielewski (1814-1882), zasłużony i poważany powszechnie sekretarz szlachty powiatu szawelskiego, działacz niepodległościowy, w okresie polskiego Powstania Styczniowego 1863 mianowany przez rząd powstańczy w Warszawie wojewodą kowieńskim, zesłany przez carat do Tomska, skąd po zwolnieniu w 1873 roku zamieszkał w Warszawie, a pod koniec życia przeniósł się do Kowna.

DOWGIRDÓW - Daugirdai, miejscowość na Litwie, w okręgu mariampolskim. Urodził się tu Michał JĂłzefowicz (1860-1941), muzyk polski, profesor polskiego Konserwatorium Muzycznego w Wilnie, redaktor działu muzycznego w ukazującym się w Wilnie polskim dzienniku „Gazeta Codzienna”.

DOWGIRDYSZKI – Daugirdeliai, wieś w okręgu olickim, koło Kalwarii. NaleĹźała do Stefana Dominika Romera, podkomorzego trockiego, posła na sejmy, ktĂłry w 1764 roku podpisał elekcję na krĂłla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.

DOWIATY – Daujotai, wieś w okręgu kowieńskim, koło SzkudĂłw. Urodził się tu Antoni Juszkiewicz (1819-1880), polsko-litewski ksiądz katolicki, leksykograf i folklorysta (zbieracz pieśni litewskich), autor „Słownika polsko-litewskiego” i „Słownika litewsko polskiego” oraz „Słownika łotewsko-litewsko-polskiego”, jego zbiĂłr pieśni litewskich znajduje się w zbiorach Akademii Umiejętności w Krakowie: wydany tamĹźe w 1900 roku pt. „Melodie ludowe litewskie zebrane przez śp. księdza Antoniego Juszkiewicza”.

DOWMONTY, teren dawnych dwóch folwarków polskich (Faskiewiczów i Ginetów) w okręgu kowieńskim, koło Datnowa. Urodził się tu Jan Herkulan Matuszewicz (zm. 1737), kanonik regularny laterański, historyk zakonu, profesor w studium wewnętrznym kanoników w klasztorze Bożego Ciała w Krakowie, od 1710 roku prepozyt generalny klasztorów kanoników regularnych laterańskich w Rzeczypospolitej.

DRAGINIE - Draginiai, miejscowość w okręgu poniewieskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 22 VI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim: oddziały Antoniego Jasieńskiego i B. Dłuskiego-Jabłonowskiego.

DROSEJKANY – Drąseikiai, wieś w okręgu poniewieskim, koło Nowego Miasta. Urodził się tu Saturnin Jakubowski (1836-1918), lekarz, uczestnik polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 na Litwie – naczelnik powiatu poniewieskiego, dowĂłdca własnego oddziału, wzięty do niewoli po bitwie pod Medejkami-BirĹźami (7 V) i zesłany na Sybir, po zwolnieniu w 1877 roku zamieszkał w Galicji: w latach 1885-88 dyrektor krajowej średniej szkoły rolniczej w Czernichowie pod Krakowem.

DUBINKI – Dubingiai, miasteczko na Litwie, w okręgu uciańskim. W XVI-XVII wieku jedna z głównych posiadłości linii kalwińskiej rodu Radziwiłłów i jedno z waĹźniejszych ośrodkĂłw reformacji na ziemiach litewskich (do ok. 1754). Kościół katolicki z 1430 roku przejęli kalwini za zgodą Mikołaja Radziwiłła Rudego; nowy kościół katolicki pobudowała w 1672 roku Ludwika Karolina Radziwiłłówna; kościół filialny w Bijuciszach zabrali Rosjanie w 1864 roku i przerobili na cerkiew. W 1697 roku Dubinki otrzymał w zastaw książę Kazimierz Sapieha. Od 1808 roku w rękach polskiego rogu magnackiego TyszkiewiczĂłw. Michał Tyszkiewicz wzniĂłsł tu pałacyk. Zabrany przed wojną przez LitwinĂłw był letnią rezydencją prezydenta-dyktatora Antanasa Smetony. Od narodzin litewskiego nacjonalizmu pod koniec XIX w., a szczegĂłlnie od powstania państwa litewskiego w 1918 roku Dubinki były terenem lituanizacji i kolonizacji litewskiej. Dochodziło do wielokrotnych sporĂłw z mieszkającymi w miasteczku Polakami, ktĂłre ciągnęły się do 1945 roku; w okresie wojny takĹźe między litewską faszystowską policją i oddziałami Armii Krajowej (5 Wileńska Brygada), co doprowadziło do śmierci kilkudziesięciu cywilĂłw po stronie litewskiej i polskiej w Dubinkach i Glinciszkach: w odwecie za zamordowanie przez LitwinĂłw 20 czerwca 1944 roku 38 PolakĂłw w Glinciszkach, 23 czerwca oddziały polskie zabiły 27 LitwinĂłw w Dubinkach. Podczas polsko-litewskich prac archeologicznych i badaniach DNA przeprowadzonych na początku XXI wieku na GĂłrze Zamkowej w Dubinkach znaleziono szczątki Radziwiłłów: zidentyfikowano kości Mikołaja Radziwiłła Czarnego i Mikołaja Radziwiłła Rudego - braci Barbary Radziwiłłówny oraz ich bliskich. 5 września 2009 roku szczątki Radziwiłłów zostały uroczyście pochowane w odrestaurowanych ruinach kościoła kalwińskiego. Prawdopodobne miejsce urodzenia Barbary Radziwiłłówny (ok. 1520-1551), krĂłlowej polskiej, Ĺźony Zygmunta Augusta.

DRUBLANY – Drublionys, miejscowość w okręgu wileńskim, koło Szyrwint. Do lat międzywojennym mieszkało tu duĹźo PolakĂłw. Urodził się tu Aleksander Usowicz (1912-2002), polski duchowny katolicki – misjonarz (CM), filozof i teolog, profesor Akademii Papieskiej w Krakowie.

DUMBELE, były folwark szlachecki dziś w okręgu olickim, koło Pren. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 10 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

DUSEJKI – Dūseikiai, wieś w okręgu telszańskim, koło Telsz. Urodził się tu Franciszek Kaupowicz (1799-1871), polski duchowny katolicki (kapłan diecezji Ĺźmudzkiej), uczestnik polskiego Powstania Listopadowego 1830-31, od 1840 roku pracujący na Warmii (Prusy), gdzie od 1845 roku był administratorem i proboszczem (od 1855) polskiej parafii w Brąswałdzie koło Olsztyna; był wielkim propagatorem i obrońcą mowy polskiej na Warmii.

DUSIATY – Dusetos, miasteczko w oktęgu uciańskim, w rejonie jezioroskim. Tutejsze dobra ziemskie naleĹźały najpierw do Radziwiłłów, potem do RudominĂłw, a ostatnio do PlaterĂłw, ktĂłrym skonfiskował rząd carski za udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31. Kościół katolicki św. TrĂłjcy, wzniesiony przez Radziwiłłów w 1520 roku, przebudowali gruntownie w 1774 roku Platerowie.

DUŚMIANY – Dusmenys, wieś w okręgu wileńskim, w gminie Hanuszyszki. Mieszkańcy Duśmian masowo poparli polskie Powstanie Styczniowe 1830-31. Kościół św. Szymona i Judy Apostołów wznieśli tu w 1823 roku polscy kameduli. W 1912 roku do parafii tutejszej naleĹźało 3030 LitwinĂłw i 460 PolakĂłw.

DWORALISZKI NOWE, dawniej mała wieś w gminie i parafii Poniemoń, ktĂłra w 1931 roku została włączona do Kowna, w okręgu kowieńskim, nad Niemnem. Była to własność BorysowiczĂłw. Na Niemnie w tym miejscu sterczy słynna rata „diabli most”, o ktĂłrej wspomina Adam Mickiewicz w „GraĹźynie”.

DYKTERYSZKI – DiktariĹĄkiai, wieś w okręgu szawelskim, koło Radziwiliszek. Własność SzemiothĂłw polskiego herbu ŁabędĹş, ktĂłrzy na początku XIX w. wznieśli tu wspaniały klasycyczyczny pałac z parkiem. Ostatni z wyboru marszałek powiatu szawelskiego JĂłzef Szemioth poparł polskie Powstanie Styczniowe 1863-64, za co władze carskie skonfiskowały mu Dykteryszki (majątek i pałac) i zesłały go do Ufy (Rosja).

DYRWIANY - Dirvonėnai miejscowość na Litwie, w okręgu szawelskim. Przez pokolenia własność NagĂłrskich, natomiast dobra dyrwiańskie w stronę Łuknik naleĹźały do Kownackich, a następnie Piłsudskich, a dobra Dyrwiany-Nowiki, najpierw do KorsakĂłw i PietkiewiczĂłw potem GuĹźewskich. Urodzili się tu: Adolf GuĹźewski (1876-1920 Warszawa), polski kompozyt i pianista, od 1911 profesor Instytutu Muzycznego w Warszawie, twĂłrca m.in. „Rapsodii polskiej” na orkiestrę oraz zinstrumentował nie dokończoną operę swego nauczyciela Zygmunta Noskowskiego pt. „Zemsta” (według komedii Aleksandra Fredry) i Zygmunt GuĹźewski (1895-1973 Kanada), major Wojska Polskiego, adiutant Jozefa Piłsudskiego, jako premiera 1929-1930 i adiutant prezydenta Ignacego Mościckiego 1930-1937, ostatni starosta chełmiński w II RP 1937-1939, kawaler Orderu „Virtuti Militari.

DYSKAJMIE – Dickaimis, wioseczka w okręgu kowieńskim, koło Betygoły. Urodził się tu Kazimierz Siemaszko (1847-1904 KrakĂłw), ksiądz, misjonarz, w 1882 roku załoĹźyciel istniejącego po dziś dzień zakładu wychowawczego (wraz ze szkołą) dla dzieci i młodzieĹźy (Dom Pomocy Społecznej) w Krakowie; w uznaniu zasług jedna z ulic w Krakowie została nazwana jego imieniem.

DZIESIUKISZKI – DesiukiĹĄkiai, wieś w okręgu uciańskim, koło Kurkli. Majątek tutejszy był własnością polskiej rodziny ButlerĂłw, ktĂłrzy wznieśli tu pałacyk otoczony parkiem.

DZIEWAŁTÓW – Deltuva, miasteczko w okręgu wileńskim, koło Wiłkomierza. W XVI wieku DziewałtĂłw był własnością książąt Wiśniowieckich, ktĂłrzy wybudowali tu zbĂłr kalwiński. W 1629 roku na nowy zbĂłr, plebanię, szkołę i szpital 13 500 złp przeznaczył Samuel Podbereski, marszałek bracławski; przebudowany w 1752 roku staraniem Hruszewskich. W XVII wieku zbĂłr znalazł się pod patronatem kalwińskiej rodziny GruĹźewskich i funkcjonował do 1939 roku. ZbĂłr ten uległ zniszczeniu po 1945 roku, dziś istnieją jego ruiny. Marcjan Aleksander Ogiński nabył część miasteczka w 1681 roku - druga część wraz ze zborem pozostała własnością GruĹźewskich do 1848 roku, po czym dobra te stały się własnością TyszkiewiczĂłw. W 1752 roku, z pomocą biskupa wileńskiego Zienkowicza, został zbudowany nowy rzymskokatolicki kościół Świętej TrĂłjcy. Na cmentarzu zachowała się kaplica grobowa KiewiliczĂłw oraz polskie nagrobki, m.in. rodziny TomkiewiczĂłw, Michałowskich i RoubĂłw. Podczas wyprawy Napoleona na Rosję w 1812 roku, 28 czerwca doszło tu do bitwy II Korpusu Wielkiej Armii marszałka Oudinota z wycofującą się z Litwy rosyjską ariergardę I Korpusu gen. lejt. Piotra Wittgensteina pod komendą gen. mjr. Jakuba Kulniewa (4 bataliony piechoty, 8 szwadronĂłw kawalerii, 3 sotnie KozakĂłw i 12 dział). W dwugodzinnej zaciętej bitwie istotną rolę odegrała 5. Brygada Lekkiej Kawalerii gen. bryg. Bertranda Castexa, składająca się z francuskiego 20. Pułku SzaserĂłw i polskiego 8. Pułku LansjerĂłw, ktĂłre szarżą prowadzoną przez ulice miasta złamały opĂłr Rosjan.

DZIĘCIOŁÓWKA, dawna wieś w okręgu mariampolskim, 9 km. od Mariampola (Suwalszczyzna litewska). 1815-1915 w granicach KrĂłlestwa Polskiego. Urodził się tu Kazimierz Ruszkiewicz (1836-1925), polski biskup rzymskokatolicki, biskup pomocniczy warszawski w latach 1884–1925.

DĹťUGINIANY - DĹźiuginenai, wieś w okręgu telszewskim, koło Telsz. Od XVIII w. własność Gorskich. Ĺťoną Aleksandra Gorskiego (zm. 1855) była Maria MineykĂłwna, rodzona siostra Wandy Szetkiewiczowej, teściowa pisarza Henryka Sienkiewicza. CĂłrka Aleksandra i Marii Gorskich wyszła za mąż za pochodzącego z Warszawy chirurga Sewreyna Fabiana Perkowskiego (zm. 1907) i DĹźuginiany stały się własnością rodziny Perkowskich; to kolejny dowĂłd na to, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie nie byli spolonizowanymi Litwinami; tymczasem w ramach litwinizacji i depolonizacji Litwy inskrypcję polską na grobie jego syna JĂłzefa Perkowskiego zamieniono później na „Juozas Perkauskis”. Zachował się drewniany dworek rodziny GĂłrskich z 2 poł. XVIII w., gruntownie odnowiony w 1982 roku. Cenne archiwum Gorskich i zgromadzone tu i zbiory sztuki zostały bezprawnie przejęte w 1940 roku przez komunistĂłw litewskich i włączone do muzeum i archiwum państwowego. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami. Z DĹźuginianami, ktĂłre naleĹźały do ich rodzicĂłw, związane jest Ĺźycie Tadeusza Perkowskiego (1896-1942), polskiego prawnika i dyplomaty, zastępcy Komisarza Generalnego RP w Gdańsku, ktĂłry spędził tu dziecięce lata oraz jego brata JĂłzefa Perkowskiego (1896-1940), znanego polskiego grafika, absolwenta Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie (uczeń W. Skoczylasa), ktĂłry, strzegąc majątku rodzicĂłw, zamieszkał na stałe w DĹźuginianach; utrzymywał jednak bliski kontakt z warszawskim środowiskiem artystycznym (członek Związku Polskich ArtystĂłw GrafikĂłw, jako grafik współpracował z czasopismami polskimi, udział w wystawach w Polsce); był badaczem sztuki Ĺźmudzkiej – jego bogate archiwum o sztuce Ĺźmudzkiej przejęli bezprawnie Litwini po jego śmierci i dzisiaj znajduje się w Muzeum w Telszach; jego prace są w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, w Bibliotece Jagiellońskiej oraz w litewskim Muzeum Krajoznawczym „Ausra” w Szawlach.

EJRAGOŁA – Ariogala, miasto na Litwie, w okręgu kowieńskim. NaleĹźała do dĂłbr stołowych krĂłlĂłw polskich, ktĂłre w XVIII w. dzierĹźawili Białłozorowie, a po upadku Polski była własnością MillerĂłw, a później MorkĂłw. Kościół parafialny św. Michała Archanioła załoĹźyli w 1416 roku krĂłl Władysław Jagiełło i książę Witold, kaplica śś. Szymona i Tadeusza wzniesiona w 1750 roku przez DowgirdĂłw, jest tu ich grobowiec. W 1640 roku krĂłl Władysław IV nadał miejscowości przywilej targowy i organizowania jarmarku a w 1792 roku krĂłl Stanisław August Poniatowski nadał Ejragole prawa miejskie i herb. Podczas konfederacji barskiej jesienią 1768 roku teren bitwy z Rosjanami; rozbite tu oddziały powstańcze Dominika Medekszy, Stefana Szwejkowskiego i Antoniego Łopacińskiego opierały się Rosjanom jeszcze przez kilka tygodni w pobliskich lasach. W 1897 roku wśrĂłd 4000 tutejszych parafian 25% było Polakami. Zachowała się tu kaplica cmentarna Tadeusza Dowgirda. Urodził się tu Adam Jan Dowgird (1913-1994 Białystok), polski lekarz - chirurg, działacz mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej. Absolwent polskiego gimnazjum w PoniewieĹźu i Uniwersytetu w Kownie. Podczas studiĂłw prezes Zjednoczenia PolakĂłw StudentĂłw Uniwersytetu Witolda Wielkiego i członek Polskiego Klubu Sportowego „Sparta” w Kownie. Jako student Uniwersytetu Kowieńskiego spoliczkował w 1934 roku redaktora naczelnego litewskiej gazety „Kuntaplis”, ktĂłra umieściła karykaturę marszałka JĂłzefa Piłsudskiego klęczącego w niedwuznacznej pozycji przed Adolfem Hitlerem, za co został relegowany z uczelni. Od 1938 roku chirurg w Kownie, a od 1940 roku w Wilnie. W czasie II wojny światowej członek Armii Krajowej i komendant jej kowieńskiego podokręgu. W lipcu 1944 roku uczestniczył w operacji Ostra Brama (wyzwalania Wilna), po ktĂłrej zbiegł przed sowieckim NKWD do Białegostoku, gdzie był wziętym chirurgiem i dyrektorem WojewĂłdzkiego Szpitala im. J. Śniadeckiego.

EJWIŁY, wieś na Litwie, koło Szat, w okręgu kowieńskim. Urodził się tu Zygmunt Rukóyżo (1875-1933 Wilno), pedagog, od 1922 roku profesor Państwowej Szkoły Technicznej w Wilnie, prezes Towarzystwa Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych w Wilnie.

ELMENIKI – Elmininkai, wieś w okręgu uciańskim, koło Onikszt. Własność PietkiewiczĂłw. Urodził się tu JĂłzef Jan Jodel (1845-1910 Częstochowa), paulin na Jasnej GĂłrze w Częstochowie, historyk zakonu i klasztoru jasnogĂłrskiego.

EUSTACHÓW – Eustakavo dvare, teren dawnego folwarku w gminie Kibarty, dziś w okręgu mariampolskim. Właścicielami folwarku byli Budzyńscy. Urodził się tu Wiktor Budzyński (1888-1976 Puszczykowo), działacz polonijny na Litwie Kowieńskiej, przywĂłdca polskiej mniejszości - prezes Związku PolakĂłw na Litwie „Pochodnia” 1924–35, poseł na Sejm Republiki Litewskiej 1923-27 z Listy polskiej w okręgu Kowno. Podczas okupacji niemieckiej mieszkał w Wilnie. Wchodził w skład Komisji ds. Litewskich (mianowany przez delegata rządu na kraj w Wilnie). W 1945 roku udało mu się wyjechać do nowej Polski.

FREDA – Freda, dzisiaj osiedle Kowna, na Aleksocie, nad Niemnem. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskeigo (KongresĂłwka). Własność Godlewskich, ktĂłrzy przybyli na te tereny z Mazowsza w XVIII wieku (jeszcze jeden dowĂłd na to, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie byli litewskiego pochodzenia). JĂłzef Godlewski (1773-1867), bogaty ziemianin, prawnik, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej na Litwie (w Szawlach), a po wybuchu Powstania Listopadowego 1830-31 komisarz pełnomocny polskiej Rady NajwyĹźszej Narodowej na wojewĂłdztwo augustowskie (obejmujące takĹźe Suwalszczyznę dziś litewską), poseł na Sejm Księstwa Warszawskiego i KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki), załoĹźyciel pobliskiego Godlewa i fundator kościołów na SuwalszczyĹşnie litewskiej – w Godlewie, Wejwerach i Piątku, wzniĂłsł tu okazały pałac klasycystyczny i załoĹźył wspaniały park, ktĂłry rząd litewski w 1923 roku przekształcił w kowieński ogrĂłd botaniczny; JĂłzef Godlewski zmarł we Fredzie 12 stycznia 1867. Pałac w 1883 roku musiał być sprzedany władzom carskim i włączony został w obręb budowanej przez nich twierdzy kowieńskiej.

FURMANISZKI, były folwark polski na Litwie, koło Wiłkomierza (Litwa Kowieńska), parafia Niemuniany-Nemaniūnai, w okręgu wileńskim. Urodziła się tutaj Zofia Klimańska (1812-1870), polska publicystka i pisarka, współpracowała z polskim czasopismem „Gwiazda” wydawanym w Kijowie.

GABRYALISZKI, dawny folwark w polskich rękach w okręgu kowieńskim, koło Żejm. Urodził się tu
Józef Rustejko (1828-1907 Paryż), pedagog, bibliotekarz, zasłużony działacz emigracji polskiej w Paryżu, opiekun weteranów powstań narodowych, nauczyciel i blisko związany z polską Szkołą Batignolską, bibliotekarz i współpracownik Biblioteki Kórnickiej Działyńskich koło Poznania, członek Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu i współprojektant założenia w Paryżu Stacji Naukowej krakowskiej Akademii Umiejętności.

GADONÓW – Gadūnavas, miasteczko w okręgu telszańskim, koło Telsz. Dawne dziedzictwo GadonĂłw, ktĂłrzy tu w 1783 roku wznieśli kościół pw. Serca Jezusowego. Prawdopodobne urodzili się tu: Michał Gadon (1807-1855), marszałek powiatu telszewskiego 1838-39 i od 1840 roku prezydent Sądu Sumiennego w Kownie, współpracownik prasy polskiej, autor wydanego po polsku „Opisu powiatu telszewskiego w gub. kowieńskiej” (Wilno 1846) oraz Włodzimierz Dionizy Gadon (1775-1842 Nancy, Francja), uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794 (autor pamiętnika „ZbiĂłr waĹźniejszych szczegółów o powstaniu w zie mi Ĺźmudzkiej w r. 1794”, marszałek powiatu telszewskiego 1808-14, w czasie Powstania Listopadowego 1830-31 prezes rządu powstańczego w powiecie telszewskim: przyczynił się do załoĹźenia szkoły instrukcyjnej dla oficerĂłw i podoficerĂłw w Telszach oraz młynu prochowego i odlewni dział w Worniach, po upadku powstania działacz emigracji polskiej we Francji, wydał „ZbiĂłr ustaw i obrzędĂłw wymagających najrychlejszej reformy IzraelitĂłw osiadłych w prowincjach do Polski należących” (ParyĹź 1835) i „Statystykę Księstwa Ĺťmudzkiego” (ParyĹź 1839) oraz opublikował cenny artykuł „O usiłowaniach i dążności szlachty polskiej do nadania swobody włościanom i do uposaĹźenia tej klasy ludu wolnością osobistą i własnością ziemną, szczegĂłlniej w W. Ks. Litewskim i W. Ks. Ĺťmudzkim”.

GAJLAŃCE, wieś w okręgu wileńskim, koło WieprzĂłw (Vepriai), przed I wojną światową w powiecie wiłkomirskim. Urodził się tu Stefan Czarnocki (1878-1947 KrakĂłw), geolog, profesor Akademii GĂłrniczo-Hutniczej w Krakowie, do 1922 roku badacz złóż ropy naftowej na Kaukazie i węgla kamiennego w Rosji, a po powrocie do Polski złóż węgla kamiennego na GĂłrnym Śląsku, opublikował m.in. „Polskie Zagłębie w świetle badań geologicznych ostatnich lat dwudziestu (1914–34) (1935), Mapa bogactw kopalnych Rzeczypospolitej Polskiej 1:750 000” (1931).

GAWENIANY – Gavenoiai - dzisiaj Ĺ iaudiniai, wieś w okręgu i rejonie uciańskim. Urodziła się tu w polskiej rodzinie szlacheckiej Zofia Chodakowska - Sofija Chodakauskaitė-Smetonienė (1885-1963 USA), cĂłrka Antoniego i Marii Chodakowskich herbu polskiego Dołęga; poprzez dziadka skoligacona była z polską rodziną Piłsudskich (prababka: Marcjanella Piłsudska); jej pierwszym językiem był język polski i z początku nie znała litewskiego. W 1904 roku wyszła za mąż za nacjonalistę litewskiego Antoniego – Antanasa Smetonę, ktĂłry w latach 1926-40 był dyktatorem (prezydentem) Litwy.

GIAŁÓW – Geluva, wioska w okręgu kowieńskim, koło Ejragoły. W latach 1611-78 było tu jedno z centrĂłw polskiego kalwinizmu na Litwie. Majątek ziemski naleĹźał ostatnio do BurbĂłw.

GIEDROJCIE - Giedraičiai, miasteczko w okręgu uciańskim, koło Malat i w pobliĹźu przedwojennej granicy polsko-litewskiej. Giedrojcie uwaĹźa się za kolebkę spolonizowanego rodu litewskiego GiedroyciĂłw. Po wybuchu polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 złoĹźony z miejscowej młodzieĹźy 20-osobowy oddział partyzancki zastąpił drogę oddziałowi księcia Chyłkowa zmierzającego tędy do Święcian. W walce zginęło kilku z podkomendnych Chyłkowa, a jego Ĺźołnierze zabili wszystkich powstańcĂłw, a poza tym w odwecie zamordowali najbardziej szanowanego miejscowego obywatela Justyna Dmochowskiego. Natomiast podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 w okolicy Giedrojć doszło 24 czerwca 1863 roku do jednej z największych bitew powstańczych na ziemiach litewskich. Tutejszy majątek ziemski naleĹźał do Kiersnowskich. W 1880 roku w gminie giedrojckiej mieszkało 6641 osĂłb, mĂłwiących po litewsku i po polsku. W kościele w Giedrojciach, podobnie jak wĂłwczas na całej Litwie, panował język polski. Na początku XX w. miejscowi parafianie oburzeni wprowadzeniem przez nowego proboszcza, nacjonalistę litewskiego, kazań litewskich zamiast polskich wyrzucili go z koscioła. Giedrojcie były terenem działań w czasie wyzwalania Wileńszczyzny przez wojsko polskie w 1919 roku; naleĹźały do Polski do czerwca 1920 roku, następnie pod okupacją litewską do paĹşdziernika 1920 roku; wyzwolone przez zbuntowane oddziały polskie gen. Lucjana Ĺťeligowskiego. W połowie listopada 1920 roku Polacy zatrzymali natarcie LitwinĂłw na Giedrojcie. Litwa i strona polska zgodziły się na zawieszenie broni. Tymczasem juĹź po uzgodnionym terminie zawieszenia broni (od 21 listopada miał obowiązywać rozejm), oddziały litewskie w nocy z 20 na 21 listopada 1920 roku zaatakowały z nienacka i zajęły polskie Giedrojcie. Walki trwały do ok. godz. 14, a następnie zostały przerwane interwencją Ligi NarodĂłw. Z punktu widzenia militarnego zajęcie przez LitwinĂłw maleńkich i bez Ĺźadnego znaczenia Giedrojć nie odegrało Ĺźadnej militarnej roli – był to sukces najwyĹźej o lokalnym znaczeniu i uzyskany przez wiarołomstwo, ktĂłry propaganda litewska przedstawiała i przedstawia jako zwycięstwo rĂłwne np. Bitwie NarodĂłw pod Lipskiem w 1813 roku. Przed I wojną światową w gminie Giedrojcie mieszkało 5788 PolakĂłw i 3074 LitwinĂłw. PolakĂłw tych wynaradawiały do 1940 roku władze litewskie brutalną walką z polskością, a następnie Związek Sowiecki (Sowiecka Litwa) do 1991 i dzisiaj PolakĂłw prawie tu nie ma. Urodzili się tu: Herman Giedroyć (zm. 1439), duchowny katolicki, absolwent Akademii Krakowskiej (w 1419 r. na tej uczelni studiowało 13 osĂłb pochodzących z Litwy), od 1433 roku kanonik krakowski i od 1435 roku prałat włocławski (diecezja kujawska); Jan Stefan Giedroyć (1730-1803), biskup sufragan wileński 1763-65, biskup inflancki 1765-78 i następnie Ĺźmudzki, stronnik krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zaprotestował przeciwko I rozbiorowi Polski w 1772 roku; Michał Giedroyć (ok. 1420-1485 KrakĂłw), zakonnik kanonikĂłw regularnych (zwanych w Polsce markami) w klasztorze św. Marka w Krakowie; zmarł w opinii świętości - zwany błogosławionym; w 1615 roku w Krakowie ukazał się w języku polskim „Ĺťywot bł. Melchiora Giedroycia...” ks. A. Gronowskiego. Kult błogosławionego trwa w Krakowie po dziś dzień; rozpoczęto starania o jego beatyfikację; JĂłzef Stefan Giedroyć (1730-1802), biskup sufragan wileński 1763-65, biskup inflancki 1765-78 (protestował przeciwko oderwaniu przez Rosję Inflant od Polski w 1772 roku) i następnie biskup Ĺźmudzki, zwolennik krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego; Maria Wojciechowska z domu Kiersnowska (ur. 1869-1959), w latach 1922-26 polska pierwsza dama, Ĺźona prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego; była cĂłrką Antoniego Kiersnowskiego h. PobĂłg, właściciela Łabiejek i Kupryszek koło Giedroyć.

GIEGRANY – Gegrėnai, wieś w okręgu telszańskim, koło Kalwarii Ĺťmudzkiej. Wieś naleĹźała do Swiechowskich i HorajnĂłw, a od 1740 roku do Węsławskich, ktĂłrzy wznieśli tu kościół filiajny należący do parafii kalwaryjskiej. Po polskim Powstaniu Styczniowym, ktĂłre poparli Węsławscy, majątek został sekwestrowany i w 1867 roku uległ przymusowej sprzedaĹźy.

GIEGUĹťYN – Geguzine, wieś w okręgu kowieńskim, w rejonie koszedarskim. Tutejszy kościół parafialny z 1852 roku jest fundacji Zaleskich. W 1912 roku do parafii gieguĹźyńskiej naleĹźało 2785 LitwinĂłw i 1403 PolakĂłw.

GIEŁAĹťE – GeleĹžiai, miasteczko w okręgu poniewieskim, koło Poławeń. Tutejszy kościół katolicki ufundowali w 1746 roku Puzynowie.

GIEŁGUDYSZKI - GelgaudiĹĄkis, miasteczko w okręgu mariampolskim. W 1504 roku krĂłl polski Aleksander Jagiellończyk darował tutejsze dobra swojemu sekretarzowi SapieĹźycowi protoplascie spolonizowanemu później rodu magnackiego SapiehĂłw. Następnie dobra były własnością polskich rodĂłw Massalskich, Dembińskich, Oziembłowskich, GiełgudĂłw, Czartoryskich (wznieśli tu kościół w 1585 r.), baronĂłw pruskich von Keudell i od 1900 do 1925 roku KomarĂłw (klucz ten, złoĹźony z 20 folwarkĂłw o powierzchni 11 000 ha, za cenę 1 miliona rubli nabyła Róşa z książąt Woronieckich Władysławowa Komarowa). Bogata biblioteka pałacowa składała się głównie z dzieł polskich i francuskich. Zgromadzone tu zbiory sztuki przepadły podczas I wojny światowej. Władze litewskie, walczące z Polakami na Litwie Kowieńskiej, w 1925 roku zabrały Komarom klucz bez odszkodowania i rozparcelowały między Litwinami, a w pałacu umieściły dom dziecka, później szkołę. W latach 1807-15 Giełgudyszki leĹźały w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Do szkoły podstawowej w Giełgudyszkach uczęszczał Antoni Marciński (1821-1906), polski teolog, kanonik łowicki i wicerektor Akademii Duchownej w Warszawie. W Giełgudyszkach urodzili się: Andrzej Kazimierz Giełgud (zm. 1711), sekretarz krĂłla Jana Kazimierza, pisarz wielkolitewski Rzeczypospolitej, poseł na sejmy – w 1685 i 1688 roku marszałek sejmu, stronnik krĂłla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, w 1674 roku członek rady przy prymasie Polski w czasie bezkrĂłlewia; Antoni Giełgud (1792-1831), generał wojsk KrĂłlestwa Polskiego, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, zasłuĹźył się w bitwach pod Wawrem, Białołęką i Rajgrodem, natomiast po skierowaniu swych wojsk na Litwę poniĂłsł szereg klęsk: Hieronim Kajsiewicz (1812-1873), uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, polski kapłan i kaznodzieja (od 1841), w 1842 współzałoĹźyciel polskiego zakonu ZmartwychwstańcĂłw, pisarz religijny, spowiednik m.in. Cypriana Kamila Norwida i Zygmunta Krasińskiego.

GIEŁUCIE - Gelučiai, wieś w okręgu wileńskim, koło Wiłkomierza (Litwa Kowieńska). Urodzili się tu: Ludwik Janowicz (1891-1942 Sybir), inżynier metalurg, pedagog, profesor Państwowej Szkoły Technicznej w Wilnie 1927-39 i zasłużony działacz sportowy tamże, zesłany przez sowieckie NKWD na Sybir gdzie zginął oraz Jan Janowicz (1893-1964 Warszawa), polski lekarz, chirurg i urolog, wybitny chirurg w Wilnie, a po wojnie pionier polskiej medycyny w Olsztynie.

GIEŁWANY - Gelvonai, miasteczko w okręgu wileńskim, koło Szyrwint. Tutejszy majątek należał najpierw do Dowmont-Siesickich, następnie Żabów, a po nich do Platerów i ostatnio do Wańkowiczów. Był tu okazały pałac klasycystyczny, bogato urządzony, zniszczony podczas I wojny światowej, a w pożarze przepadło jego cenne wyposażenie. W okresie I Rzeczypospolitej był tu jeden z ośrodków litewsko-polskiego kalwinizmu. W latach 1686-1832 był tu klasztor polskich franciszkanów, którzy prowadzili polską szkołę. Kościół ufundował w 1772 roku Jan Chryzostom Siesicki. Król polski August III w 1744 roku nadał Giełwanym prawa miejskie. W latach 1919-20 Giełwany były w granicach Polski.

GILE – Gyliai, wieś w okręgu kowieńskim, koło Widukli. Tutejszy majątek był własnością GedgowdĂłw. Urodził się tu Franciszek Gedgowd (1817-1893), polski spiskowiec i działacz społeczny, na uniwersytecie w Dorpacie (dziś Estonia) należący do najczynniejszych członkĂłw polskiego tajnego stowarzyszenia o dążnościach radykalno-demokratycznych i pozostającego w związku ze spiskiem Szymona Konarskiego, aresztowany w 1839 roku i zesłany do Kaługi, po powrocie z zesłania po ponad 40 latach działacz polski w Kownie.

GINETYNY – Genėtiniai, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rogowa (Raguva). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 miała tu miejsce 21 IV 1863 roku jedna z największych bitew na Litwie powstańcĂłw z wojskami rosyjskimi. Dowodzący oddziałem liczącym 300 ludzi Zygmunt Sierakowski zorganizował tu zasadzkę na Rosjan. Przednia straĹź rosyjska złoĹźona z kozakĂłw została przepuszczona, ale gdy pojawiła się jadąca na wozach piechota, powstańcy otworzyli ogień. Piechota rosyjska aĹź sześć razy usiłowała bezskutecznie przebić się przez prawe skrzydło, ktĂłrym dowodził ks. Antoni Mackiewicz. Pobici Rosjanie stracili 40 zabitych, 60 rannych oraz broń wraz z wyposaĹźeniem obozowym. Powstańcy stracili tylko 6 ludzi. Zwycięstwo powstańcĂłw pod Ginetynami głośnym echem odbiło się po całej Ĺťmudzi, lud coraz bardziej garnął się do oddziałów Sierakowskiego, ktĂłry niebawem liczyły 2500 ludzi. Walki pod Ginietynami zostały upamiętnione po 1990 roku na jednej z tablic na Grobie Nieznanego Ĺťołnierza w Warszawie napisem "GINIETYNIE 21 IV 1863".

GINTYLISZKI – GintaliĹĄkė, wieś w okręgu telszańskim, koło Płoteli. Tutejszy kościół ufundował w 1786 roku Michał Pociej. Podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 dziedzic wsi Szymon Borusewicz i JĂłzef Giedrymas sformowali spośrĂłd mieszkańcĂłw wsi 100-osobowy oddział powstańczy.

GIRDYSZKI – GirdiĹĄkė, wieś w okręgu tauroskim, koło Szyłel. Tutejszy kościół z 1762 roku jest fundacji Jana Adamowicza. Majątek naleĹźał do Słowaczyńskich.

GIRNIKI - Girnikai, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Godlewa. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 XII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

GIRSINAI, dzisiaj opuszczona miejscowość w okręgu kłajpedzkim, koło SzkudĂłw. Miejsce urodzenia Franciszka Karewicza (1861-1945), kapłana polskiego (pochodził ze znanej polskiej rodziny szlacheckiej), później litewskiego, ostatniego biskupa Ĺźmudzkiego 1914-26, ktĂłry za bliskie powiązania w przeszłości z Polakami (profesor seminarium duchownego w Petersburgu – większość seminarzystĂłw była Polakami, proboszcz w Samarze – parafianami byli głównie Polacy i w Petersburgu oraz kanonik mohylewski (polska diecezja), został zmuszony do rezygnacji z urzędu, pomimo tego Ĺźe w 1911 roku zapisał się na członka Litewskiego Towarzystwa Naukowego, a po 1918 roku przyjął obywatelstwo litewskie i niechlubnie wysługiwał się władzom litewskim; wstąpił do zakonu marianĂłw – załoĹźonego w Polsce w 1673 roku przez bł. Stanisława Papczyńskiego i ktĂłry do 1909 roku miał charakter wyłącznie polski.

GIĹťE – GiĹžai, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Mariampola. Tutejszy dwĂłr i kościół zbudował w 2. połowie XVIII w. wojewoda miński Adam Michał Stanisław Chmara. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Urodził się tu BoĹźydar Szabuniewicz (1901-1986), fizjolog, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Akademii Medycznej w Gdańsku.

GODLEWO - Garliava, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Kowna. 1795-1807 pod zaborem pruskim, 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki). Założone w 1809 przez Józefa Godlewskiego, polskiego ziemianina, generała brygady i wpływowego posła na sejmy Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (współpracował m.in. z Hugo Kołłątajem), który po upadku Polski w 1795 roku przeniósł się ze Żmudzi, znajdującej się pod zaborem rosyjskim, na Suwalszczyznę, zajętą przez Prusy, i w powiecie mariampolskim kupił ponad 2000 włók ziemi, na której utworzył wzorowe i bardzo dochodowe gospodarstwa rolne (swój pałac miał w pobliskiej Fredzie). Kościół katolicki pod wezwaniem św. Trójcy, późnobarokowy z 1809 roku ufundowany przez Józefa Godlewskiego.

GOJLUSZE - GailiuĹĄiai, okolica szlachecka w okręgu kowieńskim, koło BobtĂłw, na tzw. Laudzie, zamieszkałej przez drobną szlachtę polską. Urodził się tu Wacław Plewako (1898-1940), major saperĂłw Wojska Polskiego, od 1938 roku komendant Szkoły Podchorążych Rezerwy SaperĂłw działającej w ramach Centrum Wyszkolenia SaperĂłw w Modlinie, w lipcu 1939 roku wyznaczony na stanowisko dyrektora nauk Centrum Wyszkolenia SaperĂłw. Podczas kampanii wrześniowej uczestnik bitew pod Piaskami i Dzwolą na LubelszczyĹşnie. Wzięty do niewoli przez bolszewikĂłw i zamordowany w Charkowie. W dniu 5 paĹşdziernika 2007 roku Minister Obrony Narodowej mianował go pośmiertnie do stopnia podpułkownika. Awans został ogłoszony w dniu 9 listopada 2007 roku, w dniu 9 listopada 2007 roku, w Warszawie, w trakcie uroczystości „Katyń Pamiętamy – Uczcijmy Pamięć BohaterĂłw”. Nacjonaliści litewscy uwaĹźali i uwaĹźają wszystkich PolakĂłw na Litwie za spolonizowanych LitwinĂłw. Jest to dalekie od prawdy. TakĹźe na Litwie Kowieńskiej osiedliło się przez wieki tysiące PolakĂłw z etnicznej Polski i chyba jeszcze więcej PolakĂłw z ziem dzisiejszej Białorusi. Było tu takĹźe bardzo wiele małżeństw mieszanych. Np. Plewakowie herbu Pogonia naleĹźeli do dziedzicznej szlachty powiatu mińskiego na Białorusi. Ich gniazdem był majątek Dziakowszczyzna koło Iwieńca (przed wojną w Polsce, woj. nowogrĂłdzkie), natomiast majątek Gojlusze koło Kowna, w ktĂłrym urodził się Wacław Plewako, był posagiem jego matki Tekli z Pełko-Stradomskich.

GORĹťDY – GargĹždai, miasto w okręgu kłajpedzkim, na Ĺťmudzi. Za krĂłla Zygmunta I GorĹźdy naleĹźały do zamku płotelskiego jego Ĺźony – krĂłlowej Bony, a potem starostwo gorĹźdowskie mieli Woynowie, a po nich Ogińscy od ok. 1717 roku. KrĂłl Zymunta III Waza w 1597 roku nadał GorĹźdom parawa miejskie a w 1600 roku zezwolił na okragizowanie jarmarkĂłw. Kościół parafialny św. Michała Archanioła ufundował w 1597 roku Szymon Woyna, nowy w 1793 roku ks. Korzeniowski i parafianie. Miastem partnerskim GorĹźd jest Iława.

GOSZCZUNY – Gasčiūnai, wieś w okręgu szawelskim, koło Janiszek. Od XVII wieku była tu kaplica katolicka pod wezwaniem polskiego świętego Stanisław Biskupa.

GÓJŻEWKA, miejscowość w okręgu tauroskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 26 XI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

GRANOPOL, dawny folwark w okręgu olickim, koło Dowgirdyszek. Należał do Stefana Dominika Romera, podkomorzego trockiego, posła na sejmy, który w 1764 roku podpisał elekcję na króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego. Później należał do Strawińskich. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, w ramach represji folwark został zburzony przez władze carskie, a majątek wystawiony na sprzedaż

GRAĹťUNY – RadviliĹĄkis, wieś w okręgu szawelskim, koło Radziwiliszek. Urodził się tu Jan Tur (1875-1942), embriolog, od 1919 roku profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek załoĹźyciel Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.

GREĹťE – Griauzdė, wieś w okręgu poniewieskim, koło Popieli. Sekretarz krĂłlewski Janusz Billewicz ufundował tu w 1632 roku zbĂłr kalwiński. Na jego zgon w 1653 roku tutejszy kaznodzieja, Jan Krapiński, wydał drukiem kazanie po polsku pt. „Opoka wieczna abo skała niezwyciężona, na ktĂłrej dom Janusza Billewicza wystawiony“ prozą i wierszem, opiewając rĂłd BillewiczĂłw; łacińską mowę Ĺźałobną dodał profesor filizofii w kolegium w Kiejdanach Jan Szydłowski, a wiersz poĹźegnalny rektor kiejdański Fryd; w zborze greskim język litewski był nieobecny.

GRUSTY – dawny majątek szlachecki na Ĺťmudzi. Na tutejszym cmentarzu zachowało się trochę starych grobĂłw polskich, m.in. Jana Michalskiego z 1858 roku z następującą inskrypcją polską: Krasnopol Wołyński moie urodzenie, Krzemieniec i Wilno dały oświecenie, Na Ĺťmudzi myś z trudĂłw, czas długi daleki, AĹź pĂłki nie zamknął zgon późny powieki”, ktĂłra dowodzi, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie byli litewskiego pochodzenia, co głoszą nacjonaliści litewscy.

GRUSZŁAWKI – GrūĹĄlaukė, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Sałant. Miasteczko naleĹźało kolejno do Ogińskich, Massalskich, Potockich i w latach 1824-1922 do TyszkiewiczĂłw, ktĂłrym majątek zabrał bez odszkodowania rząd litewski. Kościół św. Jana zbudowali Ogińscy w 1711 roku. Mieszkańcy miasteczka wzięli udzał w polskich powstaniach narodowych na Litwie w 1831 i 1863 roku.

GRUĹšDZIE – GruzdĹžiai, miasteczko w okręgu szawelskim, koło Janiszek. Były to dobra stołowe krĂłlĂłw polskich. W 1636 roku Krzysztof GróźdĹş wystawił tutaj zbĂłr kalwiński, przejęty w 1653 roku przez katolikĂłw. Oddany kalwinom w 1681 roku został spalony w 1696 przez katolikĂłw. Odbudowany przez GruĹźewskich zbĂłr z braku wiernych upadł w 1721 roku. Kościół katolicki ufundowali Radziwiłłowie w 1759 roku. Podczas zaborĂłw dobra w GruĹşdziach przejęte przez Rosjan i dane Zubowom, ktĂłrzy sprzedali je Naryszkinom.

GRYSZKOBUDA – GriĹĄkabūdis, miasteczko w okręgu mariampolskim, koło SzakĂłw i Władysławowa, na SuwalszczyĹşnie litewskiej. Kościół parafialny ufundowali w 1743 roku Michhał i Tekla Wiśniowieccy, ktĂłry objęli polscy karmelici bosi z Nowego Miasta. Nowy kościół z 1792-96 konsekrował w 1800 roku biskup augustowaki Mikołaj Franciszek Karpowicz. W 1765 roku Gryszkobuda otrzymała prawa miejskie od krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Urodził się tu Justyn Bonawentura Pranajtis (1861-1917), polski duchowny katolicki, hebraista, w latach 1887-95 i 1899-1902 profesor polskiej z charakteru Akademii Duchownej w Petersburgu, od 1902 roku proboszcz parafii polskiej z Taszkencie (Turkiestan), gdzie wybudował kościół parafialny BoĹźego Ciała (1902) i uczył religii w języku polskim w miejscowym gimnazjum i szkołach podstawowych; wybudował takĹźe trzy polskie kościoły filialne: w Aszchabadzie (1903), Kiził-Arat (1905) i Margelanie-Skobolewie (1905).

HANUSZYSZKI – OnuĹĄkis, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Dobra te naleĹźały od XVI do XVIII w. do Rajeckich polskiego herbu ŁabędĹş, ktĂłrzy przybyli tu z Rajec koło Radomska (wojewĂłdztwo łódzkie), co jest kolejnym dowodem na to, Ĺźe nie wszyscy Polscy na Litwie Kowieńskiej byli litewskiego pochodzenia. Zbudowany tu 1600-05 kościół katolicki pw. św. Michała Archanioła przebudowali gruntownie w 1774 roku Kamińscy. Później własność Chomińskich następnie KomarĂłw od końca XVIII w. Teofil Komar wybudował tu późnoklasycystyczny pałac (1830-40) wraz z pięknym parkiem angielskim. Pałac w swej krasie uwiecznił wybitny polski rysownik Napoleon Orda na rysunku z ok. 1875 roku, ktĂłry jest dziś przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie. Pałac spłonął podczas I wojny światowej, a majątek zagarnął rząd litewski w 1922 roku bez odszkodowania w ramach walki z Polakami na Litwie Kowieńskiej.

HANUSZYSZKI – OnuĹĄkis, miasteczko w okręgu wileńskim, w gminie trockiej. Własność SzetkiewiczĂłw, ktĂłrzy tu mieli 5000 dziesięcin ziemi. Tutejszy kościół pw. św. Filipa i Jakuba wzniĂłsł własnym kosztem w 1829 roku właściciel ziemski K. Szetkiewicz. W 1912 roku do parafii tutejszej naleĹźało 2156 LitwinĂłw i 2155 PolakĂłw. Polityka wynaradawiania PolakĂłw prowadzona w latach 1920-1990 sprawiła, Ĺźe w roku 2001 w gminie Hanuszyszki Polacy stanowili juĹź tylko 19,3% ludności (79,6% ludności stanowili Litwini, a 0,8% Rosjanie). Z gminą Hanuszyszki współpracuje polska gmina Laszki.

HOŁONETY, teren dawnego folwarku w okręgu poniewieskim, koło Rogowa. Od XIX w. do przywłaszenia go bez odszkodowania przez rząd litewski po I wojnie światowej, tutejszy majątek (996 dziesięcin) był własnością Rudominów-Dusiackich. Antoni Rudomina wzniósł tu pałacyk ok. 1850 roku. Majątek słynął na Litwie ze wzorowego jego prowadzenia. Wieś była osuszona i wybrukowana, a dobrobyt mieszkańców dodatkowo powiększała wytwórnia artystycznych koronek, założona przez Marię Magdaleną Rudominę-Dusiacką, w której pracowało 200 miejscowych dziewcząt.

HOPPENISZKI, miejscowość w okręgu wileńskim, koło Wiłkomierza. Urodził się tutaj Kazimierz Mikołaj Michalkiewicz (1865-1940 Wilno), polski duchowny katolicki, kanonik wileński, 1907-18 administrator apostolski diecezji wileńskiej. Rozwinął działalność charytatywną i oświatową wśród Polaków na Wileńszczyźnie i zwolennik jej przyłączenia do Polski, za co, z poduszczenia Litwinów, został aresztowany przez Niemców w 1917 roku i osadzony w klasztorze w Nadrenii. W 1923 mianowany biskupem pomocniczym wileńskim, także 1925-27 wikariusz kapitulny.

HRYNKISZKI – GrinkiĹĄkis, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Bejsagoły. Od XV w. do XX w. własność polskiego rodu BiałłozorĂłw, ktĂłrzy ufundowali tu kościół katolicki w 1618 roku. Przy kościele zachował się polski nagrobek Magdaleny z ŁukaszewiczĂłw Daukszowej zmarłej w 1863 roku. Urodzili się tu: JĂłzef Godlewski (1773-1867), polski ziemianin, uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794, generał brygady, prawnik, polityk, poseł na sejmy Księstwa Warszawskiego i KrĂłlestwa Polskiego, załoĹźyciel Godlewa (1809), po wybuchu polskiego Powstania Listopadowego 1830 powołany na komisarza pełnomocnego Rady NajwyĹźszej Narodowej na wojewĂłdztwo augustowskie; Polikarp Girsztowt (1827-1877 Warszawa), wybitny chirurg warszawski, pionier chirurgii doświadczalnej, profesor Szkoły Głównej i Uniwersytetu Warszawskiego, członek Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego.

HUDYSZKI - Gudiškis, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Medejek i Birż. W czasie polskiego Powstania Styczniowego, podczas serii bitew staczanych w dniach 7-9 maja 1863 pomiędzy oddziałem polskich wojsk powstańczych pod dowództwem Zygmunta Sierakowskiego i wojskami rosyjskimi, 8 maja na pomoc pobitym Rosjanom (oddział mjr Merlinowa) ruszyła kolumna gen. Ganeckiego, która pod Hudyszkami starła się ze zgrupowaniem Sierakowskiego. Atak polskich kosynierów Bolesława Kołyszki z lewego skrzydła i Pawła Wiwulskiego z prawego załamał się, doszło do krwawego starcia na bagnety. Wojska powstańcze straciły 200 zabitych i rannych i zmuszone zostały do odwrotu; straty Rosjan były również bardzo duże. Ranny Sierakowski wyznaczył swoim następcą Ignacego Laskowskiego. Jest tu zbiorowa mogiła powstańców.

IBIANY, wieś na Litwie, w okręgu kowieńskim, koło Wędziagoły. Do 1864 była to wieś polska. Podczas Powstania Styczniowego 1863 tutaj organizowały się oddziały powstańcze ks. Piotrowicza i Dugajły, a 1 sierpnia 1863 i 20 stycznia 1864 roku doszło tu do potyczek powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Za udział w powstaniu wojsko powiesiło tu 5 czerwca 1863 trzech polskich szlachcicĂłw: Marcelego Wilkiewicza, Damazego Szablewicza i Zygmunta Proniewicza i nie pozwolono na katolicki ich pochĂłwek, a generał-gubernator wileński Murawiew wydał rozkaz: „Aresztować wszystką szlachtę tej osady, mienie jej sprzedać a same Ibiany spalić«, ktĂłry został wykonany. Ziemia została oddana kolonistom rosyjskim.

IŁGÓW, do 1758 Poniki - Ilguva, wieś w okręgu mariampolskim, koło Szak. Gniazdo HryncewiczĂłw. Tutejszy kościół jest fundacji Franciszka Hryncewicza. W dworku HryncewiczĂłw mieszkał w latach 1895-98, a później bardzo często przebywał Emil Młynarski (1870-1935), polski skrzypek, dyrygent, kompozytor, współzałoĹźyciel i dyrektor Filharmonii Warszawskiej w latach 1901-05. Jego gośćmi tutaj było wielu wybitnych PolakĂłw, m. in. Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski, Paweł Kochański, Stefan Ĺťeromski, Michał Elwiro Andriolli, Ferdynand Ruszczyc, JĂłzef Herbaczewski. W 1995 roku na ścianie dworu odsłonięto tablicę pamiątkową następującej treści: „W tym domu mieszkał i tworzył w latach 1905 - 1914 wybitny kompozytor, dyrygent i skrzypek Emil Młynarski. Tu stworzył Symfonię F - dur i operę "Noc Letnia". W uroczystościach odsłonięcia tej tablicy uczestniczyła m.in.: wnuczka Arthura Rubinsteina, krewna Talko - HryncewiczĂłw i Młynarskich - Krystyna HryncewiczĂłwna (siostra znanej śpiewaczki Beatrycze HryncewiczĂłwny). W tutejszym kościele jest obraz polskiego malarza Michała Andriolliego „Madonna z Dzieciątkiem”.

IGŁÓWKA – Igliauka, wieś w okręgu mariampolskim. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Kościół p.w. Św. Kazimierza – polskiego krĂłlewicza z 1781-83 jest fundacji hrabiego Michała Butlera i SapiehĂłw. Groby na miejscowym cmentarzu mimo polskiego brzmienia nazwiska są opisane po litewsku; zachowało się trochę starych polskich grobĂłw bardzo juĹź podniszczonych – kiedyś polska obecność na tej ziemi przechodzi do historii.

IŁŁOKI – Ylakiai, miasteczko w okręgu kłajpedzkim, koło Szkud. Tutejsze dobra ziemskie naleĹźały do książąt SpapiehĂłw i zostały im skonfiskowane przez carat po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31, ktĂłre popierali. Kościół Matki Boskiej z 1705 roku jest ich fundacji.

IMBRODY – Imbradas, wieś w okręgu uciańskim, koło Jezioros. Dobra dziedziczne MohlĂłw, ktĂłrzy zbudowali tu kościół w 1786 roku.

INKIERTY – Inketriai, wieś w okręgu uciańskim, koło Malat. Dawniej własność RomerĂłw, a pobliski folwark naleĹźał do Brzozowskich.

INTURKI – Inturke, wieś w okręgu uciańskim, koło Malat. Pierwszy kościół katolicki ufundowała tu polska krĂłlowa Bona w 1555 roku. Wieś naleĹźała m.in. do Towiańskich i KontrymĂłw.

IWONISZKI, dawny majątek w okręgu tauroskim, koło Ławkowa, dawny powiat rosieński. Majątek naleĹźał do Zaleskich. Urodził się tu Julian Kosiński (1833-1914 Warszawa), wybitny polski chirurg, jeden z pionierĂłw chirurgii w Polsce, profesor Szkoły Głównej w Warszawie i Uniwersytetu Warszawskiego, członek honorowy Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego i Royal College of Surgeons of England w Londynie, w 1907 roku współzałoĹźyciel Warszawskiego Towarzystwa Naukowego, finansował „Dziennik Wileński”, organ polskiej Narodowej Demokracji w Wilnie.

JADRANY albo Jurdany – Judrėnai, miasteczko w kraju i rejonie kłajpedzkim. Od 1805 roku w posiadaniu rodziny BucewiczĂłw herbu Korczak. Urodził się tu Jan Bucewicz (1883-1967 ŁódĹş), adwokat w Szawlach, działacz społeczności polskiej na Litwie Kowieńskiej, poseł na Sejm Republiki Litewskiej 1926-27; w 1945 roku wyjechał do Polski nie chcąc mieszkać na sowieckiej Litwie.

JAKIMISZKI, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Szałtupi. Były ośrodkiem dóbr należących na początku XX w. do Władysława Zakrzeńskiego. Dworek polski.

JAKUBÓW – Jokūbavas, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Kretyngi. Tutejszy kościół Matki Boskiej ufundowali NagĂłrscy w 1778 roku. Urodził się tu JĂłzef Urpsza (1880-1974 Kalisz), polski jezuita, wielki i zasłuĹźony działacz charytatywny - zwany Samarytaninem Kalisza (w mieście współpracowało z nim czterech kapłanĂłw, dziewięć zakonnic i ponad czterdzieści osĂłb świeckich, w tym lekarze i prawnicy, pomocy finansowej udzielały mu Caritasy Niemiec Zachodnich, Francji, Holandii i StanĂłw Zjednoczonych), farmaceuta, pochodzący z rodziny kniaziĂłw Ĺźmudzkich, wyniszczonej przez carat za udział w polskim Powstaniu Styczniowym 1863.

JANCZYKI - Jančiai, miejscowość w okręgu olickim, koło Simna. 1815-1915 w granicach Królestwa Polskiego. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 23 VI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.

JANISZKI - Joniškis, miasto w okręgu szawelskiem przy granicy z Łotwą. Okoliczne tereny należały do dóbr stołowych królów polskich. Miasto otrzymało od nich szereg przywilejów, które, po przyłączeniu Janiszek do Rosji, zatwierdziła 30 października 1794 roku caryca Katarzyna, a dobra ziemskie nadała księciu Zubowowi. Kościół katolicki św. Trójcy ufundował w 1626 roku król polski Zygmunt III Waza; nowy z 1897 roku zaprojektował polski architekt Piotr Serbinowicz z Kowna. Okoliczna szlachta zaściankowa wzięła udział w polskim Powstaniu Styczniowym 1863 i po jego upadku jej gospodarstwa zostały skonfiskowane. W 1880 roku 105 domów w miasteczku należało do szlachty, czyli Polaków. Miastem partnerskim Janiszek jest Konin.

JANISZKI – JoniĹĄkis, miesteczko w okręgu uciańskim, koło Malat, przy przedwojennej granicy polsko-litewskiej. Tutejszy majątek ziemski naleĹźał do hrabiĂłw TyszkiewiczĂłw. W 1923 roku w gminie Janiszki mieszkało 4361 PolakĂłw i 1717 LitwinĂłw. W kościele katolickim św. Jakuba od wiekĂłw i do XX w. były odprawiane naboĹźeństwa polskie. W latach 1849-55 był tu proboszczem (dał się tu poznać jako pracowity kapłan, wraĹźliwy na nędzę ludzką) ks. Aleksander Kazimierz Gintowt Dziewałtowski, w latach 1874-83 biskup sufragan płocki (wzniĂłsł w Płocku nowy obszerny gmach seminarium) i następnie arcybiskup metropolita mohylewski (Mohylew na Białorusi, arcybiskup musiał rezydować w Petersburgu). W 1944 roku miejsce bitwy oddziału polskiej Armii Krajowej z kolaborantami litewskimi.

JANOPOL – Janavas, wieś w okręgu orańskim, koło Lejpun i Druskienik. W 1872 roku marszałek szlachty grodzieńskiej Seweryn Romer załoĹźył tu winnice i wytwĂłrnię wina oraz wzorowe pszczelnictwo.

JANOPOL – Janapolis, miejscowość w okręgu uciańskim, 2 km od Traszkun. Tutejsze wielkie dobra ziemskie (kilkanaście wsi i folwarkĂłw) przez kilka wiekĂłw i do 1820 roku naleĹźały do polskiej rodziny FrąckiewiczĂłw-Radzimińskich herbu Brodziec, przybyłych tu z Mazowsza; jest to jeden więcej dowĂłd na to, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie byli spolszczonymi Litwinami.

JANOPOL – Janapolė, miasteczko w okręgu telszewskim, koło Telsz. Dawniej nosiło nazwę Wirzuwiany i stanowiło własność biskupĂłw Ĺźmudzkich. Biskup Ĺźmudzki Jan Dominik Łopaciński (1708-1778, ukończył seminarium w Warszawie i w stolicy Polski przyjął święcenia kapłańskie), wzniĂłsł tutaj drewniany pałac, w ktĂłrym często przebywał i w ktĂłrym zmarł. Na cześć biskupa lokalna społeczność nazwała swoją miejscowość Janopolem. Urodził się tu Henryk Roycewicz (1898-1999 Warszawa), pułkownik kawalerii Wojska Polskiego, sportowiec – hippik, 3-krotne zwycięstwo w Pucharze NarodĂłw (1928, 1931, 1932), mistrz Polski 1934, Mistrz Armii Polskiej 1935, srebrny medalista na Olimpiadzie w Berlinie w 1936, podczas Powstania Warszawskiego 1944 dowĂłdca Batalionu „Kiliński”.

JANÓW – Jonava, miasto na Litwie, w okręgu kowieńskim. Tutejsze dobra ziemskie naleĹźały do Skorulskich, następnie Kossakowskich. Miasteczko załoĹźył Dominik Kossakowski. Pierwszy kościół katolicki w Janowie, jako filię kościoła parafialnego w pobliskich Skorulach, ufundowała w 1750 roku Maria z Zabiełłów Kossakowska. Z kolei biskup inflancki JĂłzef Kazimierz Kossakowski ufundował tu klasztor dla polskich trynitarzy wraz z kościołem pod wezwaniem św. Jakuba i plebanią, ktĂłre zbudowano w latach 1791-93; kościół wzniĂłsł znany architekt wileński Wawrzyniec Gucewicz. Klasztor został zamknięty przez władze carskie w 1831 roku w ramach represji po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31; klasztor przebudowano na koszary. W granicach administracyjnych Janowa są dzisiaj Skorule, w ktĂłrych ich właściciel Andrzej Skorulski wzniĂłsł 1620-22 kościół katolicki św. Anny, a dzwonnicę przy nim ufundował w 1670 roku Rafał Zymunt Skorulski. Przed powstaniem państwa litewskiego w 1918 roku mieszkało w gminie janowskiej 4115 PolakĂłw i 3488 LitwinĂłw, a w 1897 roku w samej parafii janowskiej wśrĂłd 2695 parafian 60% było Polakami. Znalazło to nawet odzwierciedlenie w aktualnym wĂłwczas powiedzeniu „Od Janowa do Datnowa wszędzie słychać polska mowa”. Mimo brutalnej litwinizacji prowadzonej tu od 1918 do 1991 roku (Litwa Kowieńska i Związek Sowiecki), w 2001 roku w rejonie janowskim mieszkało jeszcze 714 PolakĂłw. Urodzili się tu: Jan Brzozowski (1900- po IX 1939), bankowiec, przemysłowiec, działacz społeczny w przedwojennym Wilnie i wykładowca w Instytucie Naukowym Handlowo-Gospodarczym tamĹźe do 1939; Edward PoĹźerski (1829-1908 ParyĹź), uczestnik polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 (naczelnik Ĺźandarmerii w Wilnie) i zasłuĹźony działacz polskiej emigracji w ParyĹźu, związany z Adamem Czartoryskim; Leokadia Serafinowicz (1915-2007), aktorka, reĹźyserka, scenografka, autorka adaptacji teatralnych i scenariuszy filmowych, wieloletnia dyrektorka Teatru Lalki i Aktora "Marcinek" w Poznaniu, twĂłrczyni polskiej lalkowej opery folklorystycznej, inicjatorka lalkowych musicali dla dzieci. Na tutejszym cmentarzu jest pochowany JĂłzef Antoni Kossakowski (1772-1842), uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794, generał wojsk francuskich, adiutant cesarza Napoleona I, przedstawiciel wojsk polsko-litewskich w jego sztabie, komendant 3. Brygady Kawalerii Narodowej wielkolitewskiej Rzeczypospolitej, jako jedyny Polak (obok Stanisława Wąsowicza) świadek abdykacji Napoleona w Fontainebleau. - Miastem partnerskim Janowa jest Kędzierzyn-KoĹşle.

JASUNY albo Jassany - Jasonys, wieś w okręgu uciańskim, koło Lelun. Dobra naleĹźały do Wilczyńskich (załoĹźyli tu fabrykę powozĂłw) potem Jałowieckich. Urodził się tu Jan Kazimierz Wilczyński (1806-1885), polski lekarz (Uniwersytet Wileński), kolekcjoner i wydawca. Wydał słynne publikacje: „Album Wileńskie” (fr. Album de Wilna) 1845-75, „Album Kijowskie” (1860) i „Album Warszawskie”. Pochowany na wileńskiej Rossie.

JASWOJNIE - Josvainiai, miejscowość w okręgu kowieńskim. LeĹźy na terenie enklawy polskiej - Laudzie, ktĂłra zachowała charakter polski do II wojny światowej. Początkowo dobra krĂłlĂłw polskich, następnie ziemian polskich, ostatnio SyruciĂłw. Budowniczymi tutejszego kościoła byli księża polscy: Kobyliński (z pomocą szlachcica Judyckiego) w 1590 roku i KrzyĹźanowski w XIX w. (z pomocą parafian), a architektem Polak – Florjan Wyganowski. W 1897 roku tutejsza parafia miała 7681 parafian, z ktĂłrych 60% było Polakami. Przy kościele zachował się polski nagrobek księdza kanonika Alojzego Pietkiewicza zmarłego w 1892 roku. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 doszło tu 1 I 1864 do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim.

JEWIE - Vievis, miasto na Litwie, w okręgu wileńskim, niedaleko przedwojennej granicy polsko-litewskiej. Tutejsze dobra ziemskie naleĹźały do Ogińskich; po upadku polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 władze carskie skonfiskowały majątek Gabrielowi Ogińskiemu. Ok. 1600 roku Bohdan Ogiński ufundował tu zbĂłr kalwiński, a niebawem zbĂłr i szkołę braci polskich (socynian), ktĂłre upadły w połowie XVII w. Na początku XVII w. została załoĹźona tu drukarnię dla prawosławnego monasteru św. Ducha w Wilnie, ktĂłra w latach 1611-34 wydawała książki najpierw kirylicą, a później takĹźe po polsku, m.in. w 1634 roku panegiryk wykładowcy Akademii Wileńskiej, o. Aleksandra Walerego Wysockiego pt. „Niebo gwiazdeczne JaśnieWielmoĹźnej familii Ichmość p.p. SłuszkĂłw”. Przed I wojną światową w parafii Jewie mieszkało 3800 PolakĂłw i tylko 800 LitwinĂłw. Tutejszy nowy kościół parafialny św. Anny zaprojektował polski architekt Wacław Machniewicz. W okresie międzywojennym Jewie były jedną z gmin, ktĂłre, pomimo brutalnie prowadzonej przez władze Litwy Kowieńskiej litwinizacji, miały najwyĹźszy procent ludności polskiej na terenie państwa litewskiego (77%). Obecnie w Jewiu mieszka 536 PolakĂłw. Urodziła się tu Wiktpria CzapĂłw (1886-1975 Warszawa), polski pedagog, 1910-16 wizytatorka szkół Polskiej Macierzy Szkolnej w Petersburgu, 1922-39 dyrektorka Seminarium Nauczycielskiego w Grodnie, 1934-39 radna miasta Grodna.

JEZIOROSY - Zarasai, miasto na Litwie, w okręgu uciańskim. W 1. poł. XVII w. był tu zbĂłr i szkoła polskich socynian. TakĹźe w 1 poł. XVII w. tutejszy prawosławny monastyr św. Ducha utrzymywał drukarnię, w ktĂłrej oprĂłcz książek ruskich były drukowane książki polskie, m.in. w 1634 roku panegiryk Aleksandra Walentyna Wysockiego „Niebo gwiazdeczne JaśnieWilmoĹźnej familii Ichmość p.p. SłuszkĂłw”. Do 1831 roku była tu szkoła polska. W 1831 roku, czasie polskiego Powstania Listopadowego, teren działalności partyzantĂłw; na początku kwietnia 1831 roku oddział Emilii Plater zajął Jeziorosy, wpisując akt powstania do akt grodzkich. Od XVI w. własność Ogińskich została w 1831 roku skonfiskowana przez Rosjan Gabrielowi Ogińskiemu za popieranie polskiego Powstania Listopadowego 1830-31. Natomiast samemu miastu władze carskie w 1836 roku zmieniły nazwę na Nowoaleksandrowsk. Tutejszy proboszcz, ks. Michał Skorupski (1821-1912) w 1861 roku wstąpił do tajnej polskiej organizacji powstańczej na gubernię kowieńską i został komisarzem na powiat jezioroski; według Jakuba Gieysztora był duszą przygotowań powstańczych na tym terenie, za co był aresztowany 23 lutego 1863 roku (przetrzymywany w areszcie do 24 września) i ponownie 13 lutego 1864 roku i zesłany na Sybir, zwolniony w 1874 roku musiał mieszkać na terenie Kurlandii (dziś Łotwa). W 1897 roku parafia jezioroska miała 6600 parafian, z ktĂłrych 90% było Polakami. W okresie międzywojennym proboszczem jezioroskim był ks. kanonik JĂłzef Mazur (Juozas Mazuras), bez wątpienia osoba czy Litwin polskiego pochodzenia. W 1897 roku rosyjski spis ludności wykazał 1566 PolakĂłw (25% ludności, Ĺťydzi 53% a Litwni tylko 4,2%) w mieście, antypolski litewski spis z 1923 roku juĹź tylko 180 PolakĂłw, podczas gdy litewski spis z 2001 roku odnalazł w Jeziorosach 482 PolakĂłw; dowodzi to jak bardzo tendencyjny był litewski spis ludności z 1923 roku. W 2002 roku został zarejestrowany Jezioroski Oddział Zw iązku PolakĂłw na Litwie. 24 lipca 2004 roku w Jeziorosach odbył się pierwszy Festyn Kultury Polskiej z udziałem zespołów z Wileńszczyzny, Polski i Łotwy.Urodził się tu Stafan Juszczyński (1860-po 1937), działacz Proletariatu w Warszawie, zesłany na Sybir, przebywał w Tunce koło jeziora Bajkał (razem z JĂłzefem Piłsudskim), w 1920 wrĂłcił do Polski, w 1937 odznaczony KrzyĹźem Niepodległości.

JEZNO – Jieznas, miasto w okręgu kowieńskim, koło Pren. W 1633 roku Jezno przeszło w ręce PacĂłw (Stefana Paca, zm. 1640) , ktĂłrzy urządzili tu swoją główną rezydencję. Wspaniały pałac zbudował Antoni Michał Pac (zm. 1774), stronnik krĂłla Augusta III, od ktĂłrego otrzymał Order Orła Białego, ktĂłrym krĂłl osobiście go odznaczył w Warszawie 28 VIII 1757 roku, oraz elektorem krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Pałac, wzniesiony według projektu polskiego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza, miał tyle okien ile dni w roku, pokoi – ile tygodni i sal – ile miesięcy. Wnętrze pałacu było z przepychem urządzone i stąd znane jest po dziś dzień powiedzenie polskie: „Wart Pac pałaca, a pałac Paca”. Pałac stracili Pacowie juĹź w 1835 roku; rozszabrowany przez urzędnikĂłw rosyjskich i bez naleĹźnej opieki spłonął w 1837 roku; do czasĂłw współczesnych zachowała się jedynie część jednego ze skrzydeł. W XVI w. został tu załoĹźony zbĂłr kalwiński, ktĂłry w 1634 roku Krzysztof Pac przebudował na kościół katolicki, a ktĂłry w latach 1768-72 rozbudował w stylu barokowym Antoni Pac. We wnętrzu bogata polichromia i rokokowe wyposaĹźenie. W podziemiach krypta z grobami PacĂłw. W 1912 roku do parafii tutejszej naleĹźało 3766 LitwinĂłw i 1193 PolakĂłw.

JODELE – Juodenėnai, miejscowość w okręgu uciańskim, koło Janiszek. Podczas walk polsko-litewskich w rejonie Wilna, 20 paĹşdziernika 1920 roku Wileński Pułk UłanĂłw polskiej Litwy Środkowej po nieudanej prĂłbie przełamania obrony LitwinĂłw pod Pikieliszkami, dokonał obejścia ich pozycji i przez MitrofanĂłwkę skierował się na Szyrwinty. W Jodelach 21 paĹşdziernika rozbił sztab litewskiej 1 Dywizji Piechoty i wziął do niewoli jej dowĂłdcę gen. Stasysa Nastopkę, dezorganizując całkowicie dowodzenie wojskami litewskimi na kilka dni. Pułk z bogatą zdobyczą wrĂłcił z wypadu do Baraneli. Jodele w latach 1920-23 znajdowały się w pasie neutralnym – strefie zdemilitaryzowanej oddzielającej Polskę od Litwy; stacjonował tu wĂłwczas pierwszy pluton polskij Milicji strzegący tu i w okolicy porządku i ochraniający ludność przed napadami bojĂłwek litewskich. W 1923 roku Liga NarodĂłw przyznała Jodele Litwie.

JOKOJNY, dawny majątek w okręgu kowieńskim, koło Rosień. Ostatnio naleĹźał do Kazimierza Janczewskiego (1878-1958 PruszkĂłw), działacza mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, wieloletniego radnego miasta Kowna i przewodniczącego Rady Miejskiej w latach 1918-21, w 1921 roku przewodniczącego Komitetu Polskiego na Litwie, działacza licznych organizacjach społecznych, m.in. Polskiego Klubu Sportowego „Sparta”, ktĂłrego był prezesem.

JORDANY, dawny dwĂłr w okręgu wileńskim, koło Widziszek. Urodził się tu Dominik Bartoszewicz (1801-1851 Warszawa), pedagog, historyk, leksykograf, nauczyciel języka polskiego i historii w Liceum Krzemienieckim, a po jego zamknięciu w 1832 roku w gimnazjum wojewĂłdzkim w Warszawie, autor bardzo dobrego „Słownika polsko-rosyjskiego” (Warszawa 1841, 1843), będącego w uĹźyciu przez 100 lat.

JUCHNELISZKI, miejscowość na Litwie, w okręgu mariampolskim, koło Kalwarii. Urodził się tu Włodzimierz Momentowicz (1873-?), działacz niepodległościowy, a po 1918 roku państwowy, bliski współpracownik JĂłzefa Piłsudskiego, uczestnik akcji pod Bezdanami koło Wilna – przeprowadzonego 26 września 1908 roku napadu członkĂłw Organizacji Bojowej PPS na rosyjski pociąg pocztowy (zdobyto zawrotną sumę 200 812 rubli).

JURBORK - Jurbarkas, miasto w okręgu tauroskim, nad Niemnem. 1385-1795 w granicach Rzeczypospolitej. Na pocz. XVI w. nadany krĂłlowej polskiej Bonie, potem stanowił oprawę Ĺźony Zygmunta III Wazy, zaś w 1638, 1646 i 1670 był zabezpieczeniem oprawy Ĺźon Władysława IV – Cecylii Renaty i Ludwiki Marii, a takĹźe krĂłlowej Eleonory, Ĺźony krĂłla Michała Wiśniowieckiego. Pierwszy kościół katolicki ufundował tu w 1430 roku polski kapłan, biskup Ĺźmudzki Mikołaj DzierĹźkowicz, ktĂłry wielce przyczynił się do chrystianizacji Ĺťmudzi. Ok. 1570 roku proboszczem w Jurborku został Maciej Stryjkowski (1547-1593), polski historyk, pisarz, poeta, autor „Kroniki Polskiej, Litwskiej, Ĺťmudzkiej i wszystkiej Rusi” wydanej w języku polskim w KrĂłlewcu w 1582 roku, uwaĹźanej za pierwszą drukowaną książkę na temat historii Litwy. Jurborg otrzymał w 1611 roku prawa miejskie magdeburskie od krĂłla Zygmunta III Wazy. W czasie Powstania Listopadowego 1830-31 Jurborg przejściowo był zajęty przez wojska polskie. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę grobĂłw polskich. W 1846 roku car Mikołaj I nadał tutejsze dobra księciu Wasilczykowi. W Jurborku urodzili się: JĂłzef Zaliwski (1797-1855 ParyĹź), polski działacz niepodległościowy, pułkownik armii KrĂłlestwa Polskiego, jeden z najwybitniejszych polskich dowĂłdcĂłw partyzanckich w Powstaniu Listopadowym 1830-31, w 1831 roku zajął Kowno, następnie komendant Pragi (Warszawa), organizator oddziału zwanego „Kurpicy ostrołęccy”, ktĂłry operując z Puszczy Kurpiowskiej skutecznie przecinał linie zaopatrzenia armii rosyjskiej, organizator partyzantki w roku 1833 roku w KrĂłlestwie Polskim i w Galicji, oraz Jan Czeraszkiewicz (1867-1924 ŁódĹş), polski adwokat, pedagog, jedna z czołowych postaci Łodzi na pocz. XX w., organizator szkolnictwa polskiego w Łodzi i okręgu łódzkim, dyrektor jednej z najstarszych łódzkich szkół średnich – I Liceum OgĂłlnokształcącego im. Mikołaja Kopernika. – Miastem partnerskim Jurborka jest Ryn.

JURGISZKI – JurgiĹĄkiai, wieś w okręgu mariampolskim, koło Kalwarii. Urodził się tu Mieczysław Zenon Rajs (1877-1960 Sosnowiec), lekarz, Ĺźołnierz powstałej w 1914 roku słynnej I Kompanii Kadrowej JĂłzefa Piłsudskiego, ktĂłra była zalążkiem odrodzonego Wojska Polskiego, major Armii Krajowej Śląskiego Okręgu AK, prezes Oddziału Lekarzy RP w Sosnowcu.

JUSTIANOWO - VaineĹžeris, miejsce dawnego dworu AbłamowiczĂłw (mieli tu majątek o powierzchni 428 ha) w okręgu olickim, koło Kopciowa na SuwalszczyĹşnie. DwĂłr był miejscem śmierci Emilii Plater (23 XII 1831), bohaterki polskiego Powstania Listopadowego na Litwie 1830-31 – weszła na trwałe do Panteonu polskich bohaterĂłw niepodległościowych. W ramach represji władze carskie skonfiskowały tutejszy majątek. DwĂłr justianowski został spalony w 1948 roku przez litewskie podziemie antykomunistyczne. Jest tu pomnik Emilii Plater.

JUTAŃCE – Jutonys, wieś w okręgu uciańskim, koło Janiszek. Urodził się tu Leonard Pukianiec (1903-1968), zasłuĹźony polski ksiądz katolicki w Wilnie i na WileńszczyĹşnie, 1936-45 profesor Seminarium Duchownego w Wilnie i do 1960 roku w Kownie; we wrześniu 1968 roku odwiedził Częstochowę.

JUĹťYNTY - JūĹžintai, miasteczko na Litwie, w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Dobra te naleĹźały od XVI do XVIII w. do Rajeckich polskiego herbu ŁabędĹş, ktĂłrzy przybyli tu z Rajec koło Radomska (wojewĂłdztwo łódzkie), co jest kolejnym dowodem na to, Ĺźe nie wszyscy Polscy na Litwie Kowieńskiej byli litewskiego pochodzenia. Następnie własność polskiego rodu magnackiego WeysenhoffĂłw; majątek przejął bez odszkodowania rząd litewski w ramach walki z Polakami na Litwie Kowieńskiej. Pamiątki rodzinne, zbiory sztuki, obrazy i archiwum wywiezione podczas I wojny światowej do Ĺťytomierza na Ukrainie przywłaszczyły sobie władze sowieckiej Ukrainy. Tutejszy kościół katolicki św. Mikołaja został ufundowany w 1790 roku przez WeysenhoffĂłw; w kościele groby tej zasłuĹźonej dla Polski rodziny. Był tu klasztor polskich markĂłw, zamknięty przez carat w 1832 roku w ramach represji po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31. Najpierw PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej gnębili Rosjanie do I wojny światowej, a po niej Litwini.

Marian Kałuski
(Nr 110)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt