Piątek 26 Kwietnia 2024r. - 117 dz. roku,  Imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 18.10.13 - 14:38     Czytano: [3408]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Drugie wysiedlenie PolakĂłw z ZSRR

Wyzwalanie KresĂłw przez Wojsko Polskie w 1919 roku

11 listopada 1918 roku odrodziło się państwo polskie. Nie miało ono jednak ustalonych granic, o które trzeba było się bić: z Niemcami o Wielkopolskę i Śląsk, z Czechami o Śląsk Cieszyński, z Ukraińcami o Lwów, Małopolskę Wschodnią i Wołyń i z bolszewikami i sprzymierzonymi z nimi Litwinami o Wilno i z bolszewikami o całe Ziemie Wschodnie.

Tydzień po odrodzeniu się Polski – 18 listopada 1918 roku na posiedzeniu rady delegatĂłw bolszewickich w WoroneĹźu Leon Trocki, przewodniczący WyĹźszej Rady Wojennej, rzucił hasło rozpoczęcia bolszewickiej ofensywy, ktĂłra miała ponieść hasła rewolucyjne do Zachodniej Europy. Droga na ZachĂłd miała wieść przez „trupa Polski”. Zgodnie z tą zapowiedzią rozpoczął się marsz wojsk sowieckich na zachĂłd; juĹź do lutego 1919 roku osiągnęły one linię: PoniewieĹź (Litwa)-Wilno-Lida-Słonim (Wileńszczyzna)-JanĂłw Poleski (Polesie)-Sarny i Owrucz (Wołyń). 1 stycznia 1919 roku bolszewicy utworzyli w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Sowiecką, a 5 stycznia bolszewicka dzicz zajęła Wilno. 27 lutego bolszewickie władze Litwy i Białorusi połączyły się tworząc Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad.

Naczelny Wódz Wojsk Polskich (i od 20 II 1919 Naczelnik Państwa Polskiego) Józef Piłsudski nie chciał przyglądać się bezczynnie temu bolszewickiemu marszowi w kierunku Polski. Postanowił przejść do kontrataku. Na całym froncie wschodnim ustanowiło Naczelne Dowództwo trzy grupy operacyjne: 1. grupa północna (Wileńszczyzna) pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza; 2. środkowa (Poleska) pod dowództwem gen. Antoniego Listowskiego; 3. południowa przeciwukraińska (Wołyń) pod dowództwem gen. Edwarda Rydza-Śmigłego. W Małopolsce Wschodniej wałczyły z Ukraińcami oddziały generałów Jana Romera i Tadeusza Rozwadowskiego.

9 lutego 1919 wojska polskie zajęły opuszczone przez wojska niemieckie miasta: Terespol i Brześć nad Bugiem, 11 lutego Kobryń, 19 lutego Białystok i 10 kwietnia Grodno (ostatecznie wojsko polskie zajęło całe miasto 28 kwietnia).

Wojna polsko-bolszewicka rozpoczęła się 14 lutego 1919 roku wymianą ognia koło miasteczka Mosty na GrodzieńszczyĹşnie, gdzie wysunięte poza wycofujące się jednostki niemieckie oddziały wojska polskiego powstrzymały dalszy marsz na zachĂłd w ramach operacji „Cel Wisła” oddziałów Frontu Zachodniego Armii Czerwonej. 24 lutego oddział mjra Władysław Dąbrowskiego zajął Byteń nad Szczarą. Właśnie wtedy – na linii rzeki Szczara doszło po raz pierwszy do powaĹźniejszych walk z bolszewikami. Doprowadziły one do zajęcia 1 marca Słonima, 2 marca Janowa Poleskiego i 5 marca Pińska. W dalszym pochodzie na wschĂłd wojska polskie zajęły 17 kwietnia Lidę, 18 kwietnia NowogrĂłdek, 19 kwietnia Baranowicze, 19-21 kwietnia Wilno, 16 maja Święciany, 13 czerwca WołoĹźyn, 4 lipca Wilejkę i Mołodeczno, 26 lipca Słuck (po 1920 na sowieckiej Białorusi), 7 sierpnia Kleck, NieświeĹź i Mir na NowogrĂłdczyĹşnie, wreszcie 9 sierpnia, po sześciogodzinnej walce, wojska polskie zajęły Mińsk. W dalszej pogoni za bolszewikami wojska polskie zajmują linię rzeki DĹşwiny, przeprawiają się przez rzekę Berezynę, opanowując Bobrujsk i BorysĂłw. Zakończeniem tego zwycięskiego pochodu było zdobycie 5 stycznia 1920 wspĂłlnie z wojskami łotewskimi miasta i twierdzy Dyneburg na Łotwie.

Jednocześnie w ramach wojny polsko-ukraińskiej do końca lutego 1919 roku wojska polskie zajęły zachodnie tereny Wołynia. Front polsko-ukraiński na odcinku wołyńskim w owym czasie biegł od Berezy Kartuskiej przez Kowel do Włodzimierza Wołyńskiego.

Zwycięstwa oręża polskiego na ziemiach polsko-białoruskich oddziaływały na front wołyńsko-poleski. 15 maja 1919 wojska gen. Listowskiego sforsowały rzekę StochĂłd, w dwa dni później przeprawiły się przez rzekę Styr, co doprowadziło do wyzwolenia Łucka – stolicy Wołynia. 10 lipca wojska polskie zajęły Łuniniec na Polesiu, a dalsze walki doprowadziły do zajęcia Sarn, RĂłwnego, Zdołbunowa i Ostroga na polskim do 1939 roku Wołyniu oraz Zwiahla, Płoskirowa, Lubara i 16 listopada 1919 roku Kamieńca Podolskiego na terenach, ktĂłre przypadły w 1920 roku Związkowi Sowieckiemu.

W ten sposĂłb w przeciągu 9 miesięcy waleczny Ĺźołnierz polski zajął cały szmat odwiecznie polskiej ziemi od Bugu na wschĂłd po brzegi DĹşwiny i gĂłrnego Dniepru oraz dopływĂłw Prypeci - Słuczy i Uborci oraz dopływu Dniestru – Uszycy na Podolu.

Drugie wysiedlenie ludności polskiej z Ziem Wschodnich w latach 1955-1959

Po śmierci JĂłzefa Stalina nowi przywĂłdcy Związku Sowieckiego zapoczątkowali politykę odcinania się od jego zbrodni i większego otwarcia się na świat. W ramach tej polityki władcy Kremla postanowili uwolnić jeńcĂłw i więźniĂłw politycznych przetrzymywanych w łagrach i umoĹźliwić im powrĂłt do swych krajĂłw. Chodziło głównie o NiemcĂłw. W 1955 roku została zawarta umowa między Związkiem Sowieckim a Niemcami Zachodnimi (Chruszczow – Adenauer) o powrocie z ZSRR niemieckich jeńcĂłw wojennych. Jednak zwalnianie więźniĂłw z łagrĂłw siłą rzeczy musiało objąć takĹźe przedstawicieli innych narodowości, w tym rĂłwnieĹź PolakĂłw. JuĹź pod koniec 1955 roku powrĂłciło do Polski w sposĂłb niezorganizowany 6429 łagiernikĂłw; zaczęli przyjeĹźdĹźać do Polski takĹźe Polacy uwolnieni z pracy przymusowej w zakładach przemysłowych na terenach zachodniej Rosji, Ukrainy i Białorusi. Stąd w 1956 roku do Polski przybyło dodatkowo 30 787 łagiernikĂłw i uwolnionych z pracy przymusowej w duĹźych zakładach przemysłowych PolakĂłw pochodzących głównie z KresĂłw.


W październiku 1956 roku upadł reżym stalinowski w Polsce. Do władzy doszedł Władysław Gomułka. Sytuacja polityczno-ekonomiczna w kraju była bardzo napięta i trudna. Aby przypodobać się jakoś Polakom, Gomułka wraz z premierem Józefem Cyrankiewiczem udali się już 15 listopada 1956 roku do Moskwy w celu wyjednania u władz sowieckich zgody na przesiedlenie do jałtańskiej Polski pozostałej ludności polskiej zamieszkującej Ziemie Wschodnie II Rzeczypospolitej Polskiej, a obecnie znajdujące się w granicach Związku Sowieckiego, która nie została z nich przesiedlona w latach 1944-46 (wówczas 2,5 mln Polaków z Ziem Wschodnich było objętych umową repatriacyjną; tymczasem w latach 1944-48 przybyło do Polski z tych ziem tylko 1 517 983 osoby), bardzo często wbrew własnej woli. Np. chęć wyjazdu do Polski w 1945 roku wyraziło 134 446 rodzin (379 498 osób) z terenów przyłączonych do sowieckiej Litwy (Wilno i Wileńszczyzna), a zgodę na wyjazd dostało zaledwie 61 127 rodzin (171 158 osób), co podał w swej Historii Litwy (Warszawa 1982) prof. Jerzy Ochmański. Podobnie było na ziemiach polskich włączonych do sowieckiej Białorusi; zgoda na wyjazd wszystkich Polaków oznaczała by wyludnienie dużych obszarów tej sowieckiej republiki.


Ostateczne nowe „porozumienie repatriacyjne” między rządem polskim (ministrem spraw wewnętrznych Władysławem Wichą) a władzami Kremla (ktĂłre reprezentował Nikołaj Dudorow) zostało zawarte 25 marca 1957 roku. Przewidywało ono przesiedlenie wszystkich PolakĂłw (i ĹťydĂłw, jeśli chcieli skorzystać z tego prawa; jednak Białorusini, Ukraińcy i Litwini – byli obywatele polscy byli wykluczeni z prawa do przesiedlenia), ktĂłrzy przed 17 września 1939 posiadali obywatelstwo polskie oraz ich współmałżonkĂłw i dzieci. Tymczasem w okresie stalinowskiego terroru wielu PolakĂłw bojąc się zesłania do łagru czy na Sybir zniszczyło swoje przedwojenne dokumenty. Poza tym wielu PolakĂłw, szczegĂłlnie na głuchej prowincji (a pozostali tam po wojnie Polacy mieszkali głównie na wsi), przez nikogo nie zostało poinformowanych o moĹźliwości wyjazdu do Polski. Władze sowieckiej Białorusi nadal obawiały się wyludnienia niektĂłrych zachodnich rejonĂłw kraju w wyniku masowego wyjazdu PolakĂłw, stąd w róşny sposĂłb zniechęcali do wyjazdu tych PolakĂłw, ktĂłrzy dowiedzieli się o moĹźliwości wyjazdu i zaczęli czynić starania w tym kierunku. Ze strony polskiej sprawę sabotował teĹź „nadzwyczajny pełnomocnik rządu do spraw repatriacji” Stanisław Kalinowski, ktĂłry jako stalinowski prokurator sam przyczyniał się wcześniej do wywoĹźenia PolakĂłw w głąb Związku Sowieckiego.

W 1957 roku przesiedlono do jałtańskiej Polski 93 872 osoby, w 1958 roku 85 865 osĂłb i w ostatnim roku przesiedleń 1959 – 32 292 osoby. W sumie w latach 1955-59 przesiedlono do jałtańskiej Polski łącznie 245 501 osoby. SpośrĂłd nich łagiernicy stanowili 22 260 osĂłb. Reszta przesiedleńcĂłw pochodziła z polskich przedwojennych Ziem Wschodnich. Z sowieckiej Litwy (głównie z Wilna i Wileńszczyzny, bo z terenĂłw przedwojennej Litwy Polakom nie przysługiwało prawo do wyjazdu!) wyjechały 46 552 osoby, z sowieckiej Białorusi (Grodzieńszczyzna, NowogrĂłdczyzna, Polesie i wschodnia Wileńszczyzna) 100.630 osĂłb, z sowieckiej Ukrainy 76.059 osĂłb.

Sowiecki spis ludności przeprowadzony zaraz po zakończeniu drugiego wysiedlania Polaków z przedwojennych Ziem Wschodnich (1955-59) wykazał, że do narodowości polskiej przyznało się 539 tysięcy osób na sowieckiej Białorusi (prawie wszyscy na przedwojennych ziemiach polskich!), 363 tysięcy osób na sowieckiej Ukrainie (Lwów, Małopolska Wschodnia, Wołyń, Żytomierszczyzna i Podole) i 230 tysięcy osób na sowieckiej Litwie (Wilno i Wileńszczyna).

Niestety, władzom III Rzeczypospolitej Polskiej, czyli niby już wolnego i polskiego (tj. rządzonego przez Polaków, a nie przez agentów Kremla) państwa polskiego powstałego po upadku władzy komunistycznej w Polsce w 1989 roku i Związku Sowieckiego w 1991 roku, nawet do głowy nie przyszło to, aby umożliwić przyjazd do Polski Polaków z Białorusi, Ukrainy i Litwy, skazując ich na niechybne wynarodowienie. Jednocześnie pozwala się osiedlać w Polsce w wielkiej masie Ukraińcom, Białorusinom i Rosjanom! Co nic dobrego nie wróży Polsce na przyszłość.

Liga Morska i Kolonialna na Ziemiach Wschodnich

11 listopada 1918 roku, po 123 latach niewoli, odrodziło się Państwo polskie, w ktĂłrego skład weszły ziemie trzech zaborĂłw, w tym niemieckiego, ktĂłre przez Pomorze dały Polsce dostęp do Morza Bałtyckiego. Niestety, ze starego polskiego Gdańska alianci utworzyli Wolne Miasto Gdańsk. Przed narodem polskim stanął problem budowy własnego portu i własnej floty handlowej oraz marynarki wojennej. W celu propagowania zagadnień morskich wśrĂłd społeczeństwa polskiego powstała organizacja społeczna pod nazwą Ligi Ĺťeglugi Polskiej, ktĂłra 27 kwietnia 1924 roku przekształciła się w Ligę Morską i Rzeczną, a ta z kolei na swym III wolnym zjeĹşdzie 25-27 paĹşdziernika 1930 roku w Ligę Morską i Kolonialną (LMiK). Prezesem Ligi Morskiej i Kolonialnej został gen. Gustaw Dreszer „Orlicz”, a po jego tragicznej śmierci (w wypadku lotniczym) funkcję tę przejął gen. Stanisław Kwaśniewski (do 1939 r.). Liga Morska i Kolonialna działała na rzecz budowy wielkiego portu w Gdyni (największego na Bałtyku), działała na rzecz rozbudowy floty morskiej i rzecznej oraz działała na rzecz pozyskiwania terenĂłw pod osadnictwo lub kolonie dla Polski w Brazylii, Peru, Liberii oraz terytoriach zamorskich Francji. Generał Dreszer przekształcił LMiK w masową organizację społeczną i polityczną, kształtującą opinię publiczną. Myśl morsko-kolonialna miała być programem dla przyszłych pokoleń PolakĂłw; jednakĹźe wyraĹźała wolę, a nie siłę. Liga pragnęła przekształcić PolakĂłw w "twardych i śmiałych ludzi morza". Bardzo silne oddziaływanie prowadziły koła szkolne. Główny jej trzon stanowiła inteligencja i kadra oficerska. Liczba członkĂłw Ligi stale wzrastała: z 70 630 w 1933 roku, do 282 012 w 1935 roku, do 889 818 (w tym koła szkolne ok. 312 000 członkĂłw) w 1938 roku i do 992 780 członkĂłw 1 czerwca 1939 roku. Tym samym LMiK stała się drugą po Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (2 mln. członkĂłw) największą organizacją społeczną w II RP. Głównymi pismami LMiK były miesięczniki „Morze” (228 000 egz.) i „Polska na morzu” (300 000 egz.). Działalność Ligi była wielokierunkowa (m.in. w 1931 r. zorganizowała dużą wystawę morską we Lwowie). Jednak głównym materialnym sukcesem Ligi i działającego w jej ramach Funduszu Obrony Morskiej był wielki wpływ na zbudowanie portu morskiego w Gdyni i zakup okrętu podwodnego ORP Orzeł, a duchowym powszechne zaszczepienie świadomości morskiej w społeczeństwie.

W działalności Ligi Morskiej i Kolonialnej stosunkowo dużą rolę odgrywały jej okręgi znajdujące się na Ziemiach Wschodnich. W domu moich rodzicĂłw w Polsce zachowało się kilka egzemplarzy miesięcznika „Morze” z 1935 i 1936 roku. Jeden z nich, z czerwca 1935 roku wziąłem ze sobą do Australii, gdyĹź jest w nim całostronicowy portret marsz. Piłsudskiego i takĹźe na całą stronę przedwojenna mapa Polski, ktĂłra w PRL nie była łatwo dostępna. Jest w nim obszerny artykuł pt. „LMK w latach 1933-35”, z ktĂłrego dowiadujemy się o działalności Ligi takĹźe na Ziemiach Wschodnich. I tak we Lwowie pierwszy oddział Ligi Morskiej i Rzecznej powstał w marcu 1925 roku, a jego prezesem, później takĹźe LMiK, był prof. Stanisław Niemczycki. Swoją działalnością objął wojewĂłdztwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. Natomiast Okręg Lwowski LMiK, jako pierwszy na Ziemiach Wschodnich, powstał 29 listopada 1931 roku i 1 stycznia 1935 roku liczył ogółem 8 obwodĂłw i 22 oddziały z ilością członkĂłw 12 475; kierowali nim prof. Stanisław Niemczycki, dr Aleksander Czołowski oraz inĹź. Kiberat Krasucki. Jako drugi powstał Okręg Wołyński – w kwietniu 1932 roku i w 1935 roku miał 29 oddziałów, 48 kół i 8910 członkĂłw; kierowali nim płk. dypl. Antoni Ĺťurakowski – prezes, dyr. Kazimierz Łukomski – wiceprezes i prokurator Kazimierz Nowosielski - sekretarz. Po lwowskim i wołyńskim kolejne Okręgi powstały: w styczniu 1933 roku Okręg Poleski, kierowany przez polskiego kuratora szkolnego R. Petrykowskiego, ktĂłry w 1935 roku miał 9 obwodĂłw, 18 oddziałów oraz 37 kół i 2670 członkĂłw; w paĹşdzierniku 1933 roku Okręg Stanisławowski, kierowany przez wiceprezesa Sądu Okręgowego w Stanisławowie Kazimierza Ćwiczyńskiego, mający w 1935 roku 4 obwody, 27 oddziałów oraz 80 kół i 6115 członkĂłw; w styczniu 1934 roku Okręg Tarnopolski, kierowany przez E. Kopcia, mający w 1935 roku 22 oddziały, 54 koła i 4978 członkĂłw; w kwietniu 1934 roku Okręg NowogrĂłdzki, kierowany przez wicewojewodę Kazimierza Fialę, mający w 1935 roku 19 oddziałów i 56 kół oraz 4459 członkĂłw; w maju 1934 roku Okręg Wileński, kierowany przez wojewodę Władysława Jaszczołta, mający w 1935 roku 30 oddziałów i 6166 członkĂłw. Od 1 stycznia 1935 do 1 czerwca 1939 roku ilość członkĂłw LMiK w całym kraju wzrosła 3,5 –krotnie. MoĹźna przypuszczać, Ĺźe ilość członkĂłw Ligi na Ziemiach Wschodnich wzrosła takĹźe co najmniej 3-krotnie, a więc z 45 773 do ok. 150 000 członkĂłw.

Malarz Wołynia, Polesia i Czarnohory

Znanym malarzem Zasłucza na Wołyniu (tereny na wschĂłd od rzeki Słucz) i Polesia był malarz i pedagog związany przez długi okres swego Ĺźycia z Bydgoszczą Władysław Leopold Frydrych (1900 – 1972), chociaĹź pochodził spod Bochni w Małopolsce, a malarstwa uczył się w Warszawie (uczeń profesorĂłw Wacława Borowskiego, Władysława Skoczylasa i Stanisława Rzeckiego). Po ukończeniu studiĂłw pracował jako nauczyciel rysunkĂłw w Państwowych Seminariach Nauczycielskich Męskich – w KoĹşminie Wielkopolskim (1926-1929) i Wolsztynie (1929-1934). W 1934 roku przeniĂłsł się do Bydgoszczy, w ktĂłrej pozostał do śmierci (poza okresem wojny), gdzie w latach 1938-60 był nauczycielem I Państwowego Gimnazjum i Liceum (do 1939 r. im. J. Piłsudskiego). Za zasługi dla Bydgoszczy od władz miasta otrzymał honorową odznakę „Bydgoszcz ZasłuĹźonemu Obywatelowi”. Przed wojną Frydrych wakacje spędzał na Kresach, głównie na Zasłuczu i Polesiu. Pokochał te dziewicze jeszcze wĂłwczas tereny – tereny nietknięte ludzką ręką, będące w stanie pierwotnej natury. Owocem tych eskapad na Kresy było dziesiątki głównie pięknie wykonanych akwareli (miał wystawę m.in. w warszawskiej Zachęcie w 1936 r.), m.in. Cerkiewka w Kołyszkach, Zagroda w Bielczakach nad Słuczą, Zasłucze - Wołyń, Młyn w Ludwipolu, Chaty w DawidgrĂłdku, Fragment z Pińska, Mokradło – Polesie, Nad Smeredynką-Wołyń, Cerkiewka w Tatarowie (Czarnohora). Ponad 80 obrazĂłw) przepadło na zawsze, kiedy malarz musiał uchodzić z Bydgoszczy przed Niemcami w 1939 roku. ToteĹź z okresu międzywojennego zachowało się niewiele jego prac; są one głównie w zbiorach prywatnych i Muzeum Okręgowym w Bydgoszczy.

Polski Teatr Ludowy we Lwowie

W Internecie jest strona poświęcona w całości Polskiemu Teatrowi Ludowemu we Lwowie, w Wikipedii polskiej hasło „Polski Teatr Ludowy we Lwowie”, w wydawanym w Stanisławowie „Kurierze Galicyjskim” (takĹźe online) są róşne teksty o tym teatrze. Nigdzie jednak nie jest podana pełna geneza powstania Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie, ktĂłry z małej szkolnej sceny przerodził się w spadkobiercę i kontynuatora kilkuwiekowej sławnej tradycji polskiej sceny we Lwowie. Uzupełnijmy więc tę lukę i wzbogaćmy podane informacje nowymi.

W 1945 roku arcypolski LwĂłw został oderwany od Polski i przyłączony do Związku Sowieckiego – do Sowieckiej Ukrainy, a większość PolakĂłw została wypędzona z miasta do jałtańskiej (stalinowskiej) Polski w latach 1945-46. Większość to znaczy nie wszyscy. Około 15 000 PolakĂłw pozostało w mieście, ktĂłrzy za nic nie chcieli je opuścić - zazwyczaj z miłości do niego czy innych powodĂłw (np. czekali tu na powrĂłt bliskich z łagrĂłw); wierzono takĹźe w wybuch III wojny światowej, w wyniku ktĂłrej ich LwĂłw powrĂłci do Polski, wierząc w sprawiedliwość bożą (zapominając o tym, Ĺźe sprawiedliwości boĹźej na tym świecie nigdy nie było i nie ma: na tym świecie krĂłluje tylko i wyłącznie „sprawiedliwość” róşnych HitlerĂłw i StalinĂłw, a w najlepszym przypadku prawo silniejszego; dlatego LwĂłw został oderwany od Polski i – przestańmy się łudzić i oszukiwać samych siebie: juĹź nigdy nie będzie polski, bo nawet Hitler bez komĂłr gazowych i Stalin bez Syberii mieliby trudność w wyrzuceniu 5 milionĂłw UkraińcĂłw ze Lwowa i Małopolski Wschodniej). Stalin miał kłopoty z podporządkowaniem sobie wrogo nastawionych do Związku Sowieckiego UkraińcĂłw z Małopolski Wschodniej; w miarę moĹźności mordował ich (nacjonalistĂłw) i zsyłał na wschĂłd. Nie obca mu była starorzymska zasada „divide et impera” (dziel i rządĹş). Dlatego zgodził się na pozostawienie trochę PolakĂłw we Lwowie, aby nimi „straszyć Polakami” UkraińcĂłw z przyłączonej do Związku Sowieckiego Małopolski Wschodniej. Dlatego pozostałym we Lwowie Polakom zezwolił na posiadanie czterech kościołów (w tym katedry), działały trzy szkoły polskie, a nawet do 1950 roku wydawał im gazetę w języku polskim „Czerwony Sztandar”. W jednej z tych szkół polskich - w szkole Nr 24 narodził się późniejszy Polski Teatr Ludowy we Lwowie.

Kiedy Związek Sowiecki za Nikity Chruszczowa wszedł w okres destalinizacji, a Polska była po wydarzeniach PaĹşdziernika 1956 i wyzwoliła się z pęt stalinizmu, a Polacy w kraju w pierwszych miesiącach po PaĹşdzierniku mogli bardziej swobodnie zajmować się Polakami na Kresach (np. w mediach) i mieć z nimi jakiś kontakt, pod koniec 1957 roku emerytowany nauczyciel języka polskiego Piotr Hausvater (1894 – 1966) w polskiej szkole średniej, ktĂłra ma numer 24 wśrĂłd gimnazjĂłw lwowskich, załoĹźył polski szkolny teatr amatorski. Pierwszy jego występ odbył się 19 kwietnia 1958 roku w sali polskiej szkoły Nr 10 (d. Marii Magdaleny), a w programie znalazły się małe formy dramatyczne (kilka miesięcy później wystawiono „Balladynę” Juliusza Słowackiego). Oczywiście przedstawienia były w języku polskim. Gdy teatr osiągnął dość wysoki poziom artystyczny i dzięki staraniom Hausvatera i grupy osĂłb go wspierających takĹźe w Polsce, władze sowieckiego Lwowa w 1959 roku zapewniły mu stałe lokum w Obwodowym Domu Nauczyciela (dawny pałac Bielskich) przy ul. Kopernika 42, ktĂłry jest jego siedzibą po dzień dzisiejszy. W grudniu 1961 roku, ponownie dzięki wytrwałym staraniom Hausvatera i osĂłb go wspierających, Republikańska Rada ZwiązkĂłw Zawodowych nadała oficjalnie polskiemu zespołowi teatralnemu tytuł Teatru Ludowego, co zapewniało regularne występy, publikacje reklamowe oraz etaty dla kierownictwa artystyczno- administracyjnego oraz dotacje na wyjazdy z przedstawieniami poza obręb Lwowa. WkrĂłtce, takĹźe przy aprobacie miejscowych władz, na afiszach zaczęto dodawać do jego nazwy przymiotnik „Polski” – Polski Teatr Ludowy.

Po śmierci Piotra Hausvatera w 1966 roku Polski Teatr Ludowy prowadził Zbigniew Chrzanowski, urodzony we Lwowie w 1935 roku. Po 10 latach istnienia Polski Teatr Ludowy miał juĹź na swoim koncie 25 premier i ponad 150 przedstawień, gościnne występy w pobliskich Mościskach i Samborze, a takĹźe na kilku duĹźych scenach Wilna dla tamtejszych PolakĂłw. Kolejne dziesięciolecie przyniosło 11 nowych premier i ponad 200 występĂłw, w tym dwukrotne gościnne występy w Moskwie. Po trzydziestu pięciu latach swego istnienia i pracy Polski Teatr Ludowy we Lwowie miał w dorobku 50 premier i ponad 600 występĂłw. Okres Solidarności w Polsce, a szczegĂłlnie po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego w grudniu 1981 roku, zapoczątkował okres tzw. reakcji breĹźniewowskiej wobec PolakĂłw w Związku Sowieckim, trwającej do 1986 roku; jak za Stalina kaĹźdy Polak był osobą podejrzaną, uwaĹźaną za wroga Związku Sowieckiego (co na pewno było prawdą!). Teatr przeĹźywał wĂłwczas duĹźe kłopoty. Pozwolono na jego dalsze istnienie pod warunkiem, Ĺźe ze swej nazwy usunie wyraz „Polski” i stanie się teatrem internacjonalistycznym. Wyrzucono na bruk (dosłownie) jego kierownika i reĹźysera Zbigniewa Chrzanowskiego, ktĂłry pozbawiony moĹźliwości jakiegokolwiek zarobkowania we Lwowie, został zmuszony do wyjazdu do Polski. Chrzanowskiego zastąpił w 1985 roku Rosjanin Walery Bortiakow (zm. 2007), ktĂłry okazał się być jednak przyzwoitym człowiekiem, dbał o Teatr i znał dobrze język polski, ktĂłrym posługiwał się w Teatrze. Kochał język polski i polski teatr. MĂłwił o sobie Ĺźartobliwie: „Jestem Rosjaninem, ktĂłrego w okrutny sposĂłb spolonizowali Polacy we Lwowie”.

Pierestrojka zapoczątkowana w Związku Sowieckim przez Michaiła Gorbaczowa (1985-91), a następnie upadek Związku Sowieckiego w 1991 roku zapoczątkowały nowy okres w dziejach Polskiego Teatru Ludowego we Lwowie. Teatr mĂłgł nareszcie działać bez większych skrępowań. W 1988 roku powrĂłcił do pracy w Teatrze Zbigniew Chrzanowski, a 1993 roku przywrĂłcono Teatrowi pełną nazwę – Polski Teatr Ludowy. Teatr skupia grono amatorĂłw i profesjonalistĂłw: głównie PolakĂłw, ale takĹźe przyjacielsko nastawionych do polskiej kultury UkraińcĂłw i Rosjan zamieszkałych we Lwowie, oraz zawodowych twĂłrcĂłw kultury – kompozytorĂłw, plastykĂłw i choreografĂłw. Teatr ma w swoim dotychczasowym dorobku ponad 70 premier (m.in.: „Odprawa posłów greckich” J. Kochanowskiego, „Balladyna”, „Fantazy”, „Sen nocy letniej” J. Słowackiego, „Zemsta” A. Fredry, „Wesele” S. Wyspiańskiego, „Panna Maliczewska” G. Zapolskiej, „Przed sklepem Jubilera” Karola Wojtyły, „Dawny spĂłr” M. Hemara, „Stara kobieta wysiaduje” S. Róşewicza, „Serenada” i „Na pełnym morzu” MroĹźka, „Milion” J. Jesionowskiego, „Jubileusz” A. Czechowa, „Antygona” J. Anouilhea A. Gelmana „My, niĹźej podpisani” - dwie wersje językowe: polska i rosyjska, A. Petrenki „Czerwoni siewcy” - w języku ukraińskim) i prawie 1000 występĂłw, rĂłwnieĹź w wielu miastach Polski (m.in. w 1993 r. na Zamku KrĂłlewskim w Warszawie), a takĹźe w Anglii i Szwecji oraz w wielu miastach na Kresach byłej Rzeczypospolitej, krzewiąc tam polską kulturę. W 2008, z okazji jubileuszu 50-lecia działalności artystycznej, Polski Teatr Ludowy we Lwowie został odznaczony Srebrnym Medalem „ZasłuĹźony Kulturze Gloria Artis”; to samo odznaczenie otrzymał dyrektor artystyczny Zbigniew Chrzanowski, a aktorzy: Irena Asmołowa, Andrzej Bowszyk, Krystyna Grzegocka, Bogusław Kleban, Kazimierz Kosydor, Wiktor Lafarowicz, Anatol Lewak, Kazimierz Miciński, Roksolana Sadowska, Natalia Stupko, Krzysztof Szymański i Wadim Wasiutyński otrzymali honorowe odznaki „ZasłuĹźony dla Kultury Polskiej”.

Ukraińsko-austriackie próby depolonizacji historii Lwowa

Tylko przysłowiowym psim swędem, a konkretnie przez imperializm rosyjsko-sowiecki Józefa Stalina, Lwów, Małopolska Wschodnia i Wołyń należą dziś do Ukrainy. Poza w pewnym sensie prawami etnicznymi, gdyż były to tereny mieszane ludnościowo, Ukraina i Ukraińcy nie mieli do tych ziem do 1945 roku żadnych innych praw, które mogły być prawdziwym wyzwaniem dla strony polskiej, czyli ani historycznych, ani kulturalnych, ani gospodarczych itd. Najwięcej boli nacjonalistów ukraińskich historia Lwowa, która jest chyba w 90% historią polską, czego najlepszym dowodem jest niedawna ich sugestia, aby rozebrać piękny neorenesansowy pałac Potockich we Lwowie, chociaż jest on dzisiaj rezydencją prezydenta Ukrainy w tym mieście, gdyż jest polską pamiątką. Przystąpili więc do wręcz bezwstydnego fałszowania historii Małopolski Wschodniej i Wołynia, a przede wszystkim Lwowa. M.in. wykorzystują do tego wszystko co w historii Lwowa było antypolskie albo dotyczące cudzoziemców w mieście, chociaż działalność tych cudzoziemców we Lwowie była zazwyczaj związana z Polakami. W latach 1772-1918 Austria okupowała Lwów i Małopolskę Wschodnią (ówczesną tzw. Wschodnią Galicję). W podzięce za to we Lwowie budowany czy jest już zbudowany pomnik austriackiego cesarza Franciszka Józefa I (panował 1848-1916), który rzekomo tyle dobrego zrobił dla Ukraińców (Wirtualna Polska 10.4.2009). Nie chcą brać pod uwagę tego, że to co rzekomo zrobił dla nich cesarz, to tak naprawdę zasługa Polaków, gdyż po uzyskaniu autonomii przez Galicję w 1867 roku jej panami byli wyłącznie Polacy i więcej od ich, a nie cesarza dobrej woli, zależał rozwój społeczeństwa rusko-ukraińskiego w Galicji. Wcześniej nacjonalistyczne władze dzisiejszego Lwowa zaproponowały Austriakom utworzenie w mieście Centrum Historii Miejskiej Europy Środkowowschodniej, z czego chętnie skorzystali Austriacy, tak jak korzystają z każdej okazji, aby wybielić swoje zbrodnie popełnione dla Hitlera podczas II wojny światowej. Znakomicie wyposażone w sale wykładowe, bibliotekę i pokoje gościnne gloryfikuje panowanie austriackie we Lwowie i jednocześnie wspólnie z Ukraińcami usuwa w cień polski charakter miasta w tym okresie, na czym właśnie bardzo zależy nacjonalistom ukraińskim. Tym bardziej, że jest to robione obcymi rękoma.

Polskie kapele w Małopolsce Wschodniej przed 1772 rokiem

Według autorĂłw Słownika muzykĂłw polskich (KrakĂłw 1964) następujące kapele, ktĂłre odegrały dużą rolę w rozwoju polskiej kultury muzycznej, działały w Małopolsce Wschodniej (Ăłwczesne wojewĂłdztwo ruskie-lwowskie): Jazłowieckich w Jazłowcu (ok. 1506-1609), ktĂłrej dyrygentem był m.in. Michał Gomółka (1564-1609), syn Mikołaja Gomółki – wielkiego kompozytora polskiego okresu Renesansu; arcybiskupa Jana Dymitra Solikowskiego (1539-1603) we Lwowie; JĂłzefa Otwinowskiego w Szczercu k. Lwowa (ok. 1738); Potockich w Krystynopolu k. Sokala (XVIII w.); Wacława Rzewuskiego (1706-1779), ktĂłry utrzymywał kapele w Podhorcach, Rozdole i we Lwowie, gdzie wystawiał opery; Jana Sobieskiego (1624-1696, późniejszego krĂłla), ktĂłry utrzymywał prywatną kapelę w Żółkwi złoĹźoną ze skrzypkĂłw, muzykĂłw grających na instrumentach dętych i organach; we Lwowie kapela katedralna; kapela klasztorne: dominikanĂłw we Lwowie (od XVI w.) i Podkamieniu (powstała w XVII w., w 1719 r. zorganizowano przy niej bursę muzyczną, a w jej repertuarze były takĹźe kompozycje świeckie); kapele klasztorne jezuitĂłw we Lwowie (ok. 1748, jej dyrygentem był kompozytor Jan P. Hanerman) i Stanisławowie (XVIII w.); kapela klasztorna karmelitĂłw we Lwowie; kapele szkolne jezuitĂłw we Lwowie (XVII-XVIII w.) i w Stanisławowie (1722-43), ktĂłrą załoĹźył hetman JĂłzef Potocki; kapela szkolna teatynĂłw we Lwowie (XVII-XVIII w.); kapele miejskie we Lwowie (istniał tu co najmniej od 1414 r. cech muzyczny a przy nim kapela) i Przemyślu (załoĹźona przed 1470 r.).

Samuel Twardowski w Zarubińcach koło Zbaraża

Samuel Twardowski (ok. 1600 – 1661) to znany poeta-epik XVII wieku rodem z Wielkopolski. Po oĹźenieniu się przez kilka lat do 1649 roku mieszkał w Zarubińcach koło ZbaraĹźa (do 1945 r. woj. tarnopolskie, obecnie Ukraina), ktĂłre dzierĹźawił od księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. Podczas znanego z historii i powieści Ogniem i mieczem Henryka Sienkiewicza oblężenia ZbaraĹźa przez 100 tys. KozakĂłw Bohdana Chmielnickiego i TatarĂłw od 10 lipca do 25 sierpnia 1649 roku, Kozacy spalili siedzibę poety, ktĂłry ledwo zdołał ujść z Ĺźyciem, ratując przy tym swoje rękopisy. O tym wydarzeniu pisze w swym szczytowym i najrozleglejszym tematycznie dziele epickim Wojna domowa (1651-60), obejmującym burzliwe czasy wojen kozackich i szwedzkich.

Ekonomia samborska

Ekonomiami nazywano w Polsce przedrozbiorowej dobra stołowe czyli dobra domeny państwowej, zwane takĹźe krĂłlewszczynami, ktĂłre w XVII i XVIII wieku przeznaczane była na potrzeby polskiego dworu krĂłlewskiego. W Ăłwczesnym wojewĂłdztwie ruskim –lwowskim (późniejsza Małopolska Wschodnia) była tylko jedna ekonomia – samborska (Sambor, woj. lwowskie, od 1945 r. Ukraina). W skład jej wchodziły 3 miasta i 100 wsi. Przynosiła ona największy dochĂłd z wszystkich ekonomii krĂłlewskich (z liczby 14), zamykający się w 1730 roku sumą 157 894 tymfĂłw i 200 000 złotych polskich. Największy procentowo dochĂłd przynosiły Ĺźupy solne.

Antoni Andrzejowski i twórczość Adama Mickiewicza pod strzechami Wołynia

Pochodzący z Warkowicz koło Dubna (woj. wołyńskie, po 1945 r. Ukraina) Antoni Andrzejowski (1785 – 1868), wybitny polski botanik – znawca roślin z rodziny krzyĹźowych (opisał nowy rodzaj rośliny i nadał jej nazwę Czackia (chciał tym uczcić swego wielce zasłuĹźonego krajana z Wołynia Tadeusza Czackiego), wychowanek polskiego uniwersytetu w Wilnie (uczeń Jędrzeja Śniadeckiego), pracownik słynnego Liceum Krzemienieckiego, a potem uniwersytetu w Kijowie i liceum w NieĹźynie, autor m.in. Rysu botanicznego krain (...) między Bohem a Dniestrem (1823, wydanie uzupełnione 1830) i Flora Ukrainy (1869), jest dzisiaj znany głównie jako literat i pamiętnikarz. W historii literatury polskiej najbardziej znany i ceniony jest jego gawędziarki i często zbeletryzowany pamiętnik Ramoty Starego Detiuka o Wołyniu (t. 1-4 1861-62), ktĂłry jest znakomitą lekturą i bogatym ĹşrĂłdłem zwłaszcza do poznania Ĺźycia ziemiaństwa i senatorskich dworĂłw wołyńskich i Krzemieńca. Dowiadujemy się z niego m.in. tego, Ĺźe na Wołyniu „w kaĹźdym domu ujrzałeś pierwsze tomy jego (Adama Mickiewicza – m.k.) poezji, nie tylko czytane, ale i wyuczone na pamięć”.

Wołyń w malarstwie polskim

Piękno Wołynia przeniosło na płótno wielu znanych malarzy polskich. W XIX wieku pejzaĹźe z Wołynia malowali m.in. J. Cegliński (m.in. „Krzemieniec”, „Liceum Krzemienieckie” czy „Kościół bernardynĂłw w Łucku przed zmianą na sobĂłr”), Rudolf Sobkiewicz (m.in. „Pałac SanguszkĂłw w Sławucie”), E. Deschamps (m.in. „Zamek w Tajkurach na Wołyniu”, „Hubin w gubernii wołyńskiej”, „DwĂłr Urbanowskich w Horodcu”, „GrĂłdek w gubernii wołyńskiej”), JĂłzef Ignacy Kraszewski (m.in. „Wieś na Wołyniu”, „Krajobraz wołyński 1860 olej), Adelhauser-Zundt „m.in. „Wnętrze kościoła w Poczajowie”) czy znany rysownik Napoleon Orda (rysunki wołyńskie zamieszczone w „Albumie widokĂłw Polski”).

TakĹźe w okresie międzywojennym Wołyń przyciągał wielu malarzy polskich. Nauczycielami rysunku w słynnym Liceum Krzemienieckim był m.in. znany malarz Jan Cybis (1937-39). W ogĂłle w okresie międzywojennym Krzemieniec był kolonią artystyczną. Jego rola była wtedy podobna do wyjątkowej dziś w polskim świecie artystycznym pozycji Kazimierza Dolnego. Do Krzemieńca ciągnęli więc chętnie artyści wabieni pięknem tamtejszego krajobrazu i zabytkami, wschodnią aurą miasta. Powstały wĂłwczas liczne pejzaĹźe miasta i Liceum Krzemienieckiego, z ktĂłrych najbardziej znane są obrazy Marcina Samlickiego (zm. 1945), ktĂłry mieszkał w Krzemieńcu w latach 1937-39, Michaliny KrzyĹźanowskiej, Aleksandra Jędrzejewskiego i innych oraz znana teka rysunkĂłw „Krzemieniec” Leokadii Bielskiej-Tworkowskej z 1936 roku. PejzaĹźe z innych stron Wołynia malowali m.in.: Michalina KrzyĹźanowska, Aleksander Jędrzejewski (m.in. „OstrĂłg”, liczne pejzaĹźe Łucka) i Zygmunt Haupt („Włodzimierz Wołyński”). Natomiast obrazy nawiązujące do historii Wołynia malowali m.in.: Piotr Michałowski „Bitwa pod Beresteczkiem”, Stanisław Masłowski „Duma Jaremy”, Michał Bylina „Bitwa pod KostiuchnĂłwką” i „Bitwa pod Młynowem koło Dubna” oraz Stanisław Rzecki-Szreniawa „Bitwa pod KostiuchnĂłwką”.

Międzywojenna popularność Krzemieńca wśrĂłd polskich malarzy odradza się ostatnio. Np. 27 stycznia 2006 roku w Muzeum Etnografii i Rzemiosła Artystycznego we Lwowie odbyło się otwarcie poplenerowej wystawy malarstwa pod nazwą ”Krzemieniec”, na ktĂłrej zaprezentowane zostały prace polskich artystĂłw plastykĂłw: Jana Wołka, Jerzego Gnatowskiego i Andrzeja Kasperka. Po zakończeniu wystawy we Lwowie prace prezentowane były w gmachu Sejmu RP w Warszawie.

ŚwiteĹş – jedno z najbardziej znanych polskich i dziś niepolskich jezior.

W granicach przedwojennego powiatu nowogrĂłdzkiego w woj. nowogrĂłdzkim, 20 km na południowy wschĂłd od NowogrĂłdka, przy drodze NowogrĂłdek-Baranowicze leĹźało cudownie piękne, szczegĂłlnie o wieczornej porze, o kształcie koła (wymiary 1,7 x 1,6 km) jezioro krasowe ŚwiteĹş. Nie jest ono duĹźe – ma zaledwie 224 ha (2,4 km kw.) i nie jest głębokie – średnia głębokość 3 m, największa 15 m, a brzegi ma piaszczyste. OprĂłcz piękna jezioro ŚwiteĹş znane jest z tego, Ĺźe jest prawdziwą osobliwością botaniczną. Zdaniem naukowcĂłw flora jeziora tworzy zespół wyjątkowy, jeśli nie jedyny taki w Europie, to bardzo unikatowy. W jeziorze są ciekawe zespoły roślinne: poryblin jeziorny albo inaczej lobelia jeziorna (Isoetes lacustris) przypominający z wyglądu kępki sitowia, należący jednak do paprotnikĂłw, ktĂłry nie występuje w Ĺźadnym innym jeziorze Wileńszczyzny (jest to gatunek typowy dla tzw. jezior lobeliowych związanych z obszarem atlantyckim, ktĂłry w Polsce występuje jedynie w niektĂłrych jeziorach pomorskich, tak więc ŚwiteĹş leĹźy poza jej zwartym zasięgiem); występuje tu rĂłwnieĹź bardzo rzadka poza Skandynawią stroiczka wodna (Lobelia dortmana) oraz brzeĹźyca jeziorna (Litorella lacustris) i jezierzyca giętka (Najas flexsilis) . Kwiatostany lobelii jeziornej w czasie kwitnienia, wystają ponad powierzchnię wody. To właśnie lobelia jeziorna była owym „car-zielem” występującym w Mickiewiczowskiej balladzie ŚwiteĹş. Przed wojną, a więc za polskich czasĂłw, jezioro ŚwiteĹş wraz z lasem porastającym jego brzegi zostało wydzielone jako Park Natury im. Adama Mickiewicza. Po wojnie pełne tępakĂłw i półgłówkĂłw władze sowieckie przez długi czas nie uwaĹźały, Ĺźe jezioro i otaczający je teren powinny podlegać ochronie. Zmieniły zdanie dopiero w 1970 roku, tworząc tam ponownie park natury o obszarze 1 077 hektarĂłw.

Chociaż dzisiaj, od 1945 roku, Świteź leży na terytorium Białorusi z woli największego złodzieja obcych ziem w XX w. Józefa Stalina, jezioro należy do najbardziej znanych przez Polaków jezior polskich. Bo polskim po wsze czasy uczyniła ze Świtezi polska historia związana z tym jeziorem. Historię, którą stworzyli polscy poeci z Adamem Mickiewiczem na czele, polscy malarze i kompozytorzy oraz dzieje Świtezi w międzywojennej Polsce, kiedy jezioro nawet w świetle prawa międzynarodowego było polskie.

Polakiem, ktĂłry unieśmiertelnił jezioro ŚwiteĹş w polskiej świadomości był nasz wieszcz narodowy Adam Mickiewicz (1798-1855). Uczynił to w balladach ŚwiteĹş i Świtezianka. Mickiewicz urodził się w niedaleko połoĹźonej od jeziora wsi Zaosie, w ktĂłrej folwark naleĹźał do MickiewiczĂłw. Poeta często bywał nad Świtezią i zachwycał się jej pięknem. W głowie poety zrodziły się dwie ballady poświęcone jezioru ŚwiteĹş i Świtezianka, należące do wczesnej twĂłrczości wieszcza, a oparte na podaniach ludowych. Jednak gwoli prawdy trzeba stwierdzić, Ĺźe pierwszym poetą, ktĂłry napisał wiersz o Świtezi nie był Mickiewicz a tylko jego przyjaciel od lat szkolnych i takĹźe poeta rodem z NowogrĂłdczyzny Jan Czeczot (1796-1847). Wiersz Jezioro ŚwiteĹş napisał takĹźe, ale juĹź po Mickiewiczu, jego drugi kolega - kolega z lat studiĂłw na polskim Uniwersytecie Wileńskim i współzałoĹźyciel studenckiego Towarzystwa FilomatĂłw oraz tak jak Mickiewicz poeta Tomasz Zan (1796 – 1855), pochodzący z Miasoty koło Mołodeczna. Mickiewicz unieśmiertelnił Tomasza Zana w III części DziadĂłw.

W Mickiewiczowskiej balladzie ŚwiteĹş, nawiązującej do ludowej legendy o zatopionym mieście, jezioro o tej samej nazwie, choć niezwykle piękne o wieczornej porze, rzadko jest podziwiane, gdyĹź co noc staje się miejscem straszliwych wydarzeń, gdzie szatan wyprawia harce. Słychać wtedy gwar, dĹşwięk dzwonĂłw, krzyki niewiast a potem juĹź tylko Ĺźałosne modły, ciche pacierze i gwar milknie. Jak mĂłwi legenda, rozwikłać tą zagadkę sprĂłbował dziedzic na PłuĹźynach, do ktĂłrego naleĹźało takĹźe jezioro. Zbudował statki, czółna i wielką sieć, a przed wyruszeniem ekspedycji na jezioro, poprosił księdza aby poświęcił statki – „bo dobrze kto z Bogiem poczyna”. W trakcie przeszukiwania jeziora w sieci znaleziono piękną kobietę. Kiedy wyszła na brzeg ludzie rzucili się w panice do ucieczki ale ona przemĂłwiła do dziedzica, Ĺźe dotąd Ĺźaden człowiek nie wyszedł cało z wyprawy na jezioro ale jemu wyjawi tajemnicę tę oto tajemnicę dotyczącą tego jeziora: otóş przed wiekami carscy Ĺźołnierze zaatakowali bezbronne miasto piękne jak marzenie podczas nieobecności w nim wszystkich mężczyzn i młodzieńcĂłw, ktĂłrzy wyruszyli na bĂłj. Kiedy najeĹşdĹşcy znaleĹşli się pod bramą, a świtezianki gotowe juĹź były umrzeć w płomieniach, aby tylko nie poddać się – nie paść w ręce wrogĂłw, wydarzył się cud. Ziemia rozstąpiła się i miasto zostało zatopione, gdyĹź tylko taki ratunek mĂłgł zesłać los przeraĹźonym przed pohańbieniem kobietom i ich cĂłrkom. Tak powstało jezioro ŚwiteĹş, na ktĂłrego przejrzystej powierzchni pojawiły się nieznane nigdzie indziej kwiaty, w ktĂłre zostały zamienione mieszkanki Świtezi. Zguba czekała jednak takĹźe najeĹşdĹşcĂłw - kaĹźdego ruskiego Ĺźołnierza, ktĂłry prĂłbował zerwać piękny kwiat, ktĂłremu lud miejscowy nadał nazwę cary, gdyĹź zasłuĹźonej kary nikt nie uniknie.

Natomiast w balladzie Świtezianka, której tłem jest także jezioro Świteź, a źródłem także ludowa legenda, Mickiewicz pokazuje nam nimfę wodną mieszkającą w jeziorze. Wychodzi ona na brzeg w postaci pięknej dziewczyny i spotyka się z człowiekiem, strzelcem z pobliskiego boru. Spotykają się oni potem co wieczór nad brzegiem jeziora. Świtezianka jest podstępna i okrutna, gdyż po podstępie, gdy okazało się, że strzelec nie był jej wierny, wymierza mu okrutną karę przemieniając go w modrzew stojący nad brzegiem Świtezi. I tutaj główną myśl utworu stanowi wiara w nieuchronność kary, która należy się wszystkim za złamanie danego słowa . W utworze ważną rolę odgrywa przyroda, która stanowi tło przedstawianych wydarzeń.

W pobliżu jeziora znajduje się kamień, na którym wypisano fragment ballady Świteź:
Ktokolwiek będzisz w nowogródzkiej stronie,
Do Płużyn ciemnego boru
Wjechawszy, pomnij zatrzymać twe konie,
Byś się przypatrzył jezioru.
A. Mickiewicz

Piękno Świtezi oczarowało szereg malarzy polskich, m.in. malarza Wileńszczyzny i NowogrĂłdczyzny Wincentego Dmochowskiego (1807 – 1862), ktĂłry zostawił nam obraz „Jezioro ŚwiteĹş” (1850), Juliana Fałata „ŚwiteĹş” (1888, Muzeum Narodowe w Warszawie) czy JĂłzefa Chełmońskiego „ZachĂłd słońca. Jezioro ŚwiteĹş” (1898, Muzeum Okręgowe w Tarnowie).

Nie brak także wątku Mickiewiczowskich ballad związanych z jeziorem Świteź także i w muzyce polskiej. Jeśli wierzyć Schumannowi, to podczas spotkania w Lipsku (12 IX 1836) Chopin wyznał mu, iż jego ballady fortepianowe zainspirowane zostały balladami Mickiewicza. Na ogół, wobec dominującego u Chopina nastawienia na muzykę czystą, nie uwikłaną w treści programowe, przyjmuje się, że z ballad Mickiewicza przejął on jedynie charakter narracyjny i ton balladowy swoich czterech ballad fortepianowych. Istnieje jednak równocześnie tendencja do interpretowania ich, jako dźwiękowych konkretyzacji konkretnych ballad poety (J. Huneker, Z. Jachimecki i in.). W grę weszły: Świteź (Ballada F-dur), Świtezianka (przez jednych łączona z tą samą Balladą, przez innych z Balladą As-dur), Trzech Budrysów (Ballada F-dur) oraz balladyzowany poemat Konrad Wallenrod (Ballada g-moll). Ostatnio ta druga tendencja nasiliła się, wraz ze wzrostem aktywności badań intersemiotycznych (por.: Mickiewicz na fortepian) .

Legenda Świtezi ciągle inspiruje PolakĂłw mieszkających w dzisiejszej Polsce bez tego jeziora. I tak w 2011 roku zrealizowany został piękny, wyjątkowo artystycznie zrobiony film anonimowy na podstawie ballady ŚwiteĹş Adama Mickiewicza, ktĂłrego reĹźyserem i autorem scenariusza jest Kamil Polak. W swojej produkcji Kamil Polak przeniĂłsł elementy malarstwa olejnego i temperowego w trĂłjwymiarową przestrzeń, łącząc środki wyrazu klasycznej animacji z efektami i animacją komputerową, a wszystko to zostało podporządkowane specjalnie na potrzeby filmu, muzyce na orkiestrę symfoniczną i chĂłr. Całość tworzy niezwykle ekspresyjny i unikatowy efekt. Akcja filmu rozgrywa się w dwĂłch planach czasowych: epoce współczesnej Mickiewiczowi i w średniowieczu, gdy według legendy miasto ŚwiteĹş zostało zatopione. Film ten zdobył nagrodę na Międzynarodowym Festiwalu FilmĂłw KrĂłtkometraĹźowych w Palm Springs w USA, ktĂłry jest najbardziej znacząca impreza poświęcona filmom animowanym (PAP 28.6.2011). Z kolei w 2013 roku polonistka i dziennikarka Agnieszka KaĹşmierczyk, rĂłwnieĹź zainspirowana balladą Mickiewicza, wydała w 2013 roku książkę pt. Księżyc nad. Świtezią. Jest to opowieść o mieszkańcach jeziora ŚwiteĹş – dwĂłch nastolatkach, ktĂłrych nie oszczędził los. Wojtek po śmierci matki wyjeĹźdĹźa z ojcem na dzisiejszą Białoruś. Poznaje tam Svetlanę, ktĂłra okazuje się być kimś więcej niĹź tylko piękną sąsiadką. Nowa znajomość ze staruszką Olgą przewraca Ĺźycie chłopaka do gĂłry nogami, wprowadzając go w świat słowiańskich demonĂłw. Jednym z nich okazuje się Svetlana – mieszkanka jeziora ŚwiteĹş. Nastolatkowie będą musieli zmierzyć się z odwrĂłceniem zaklęcia, poszukiwaniem prawdziwej rodziny i własnej toĹźsamości, a takĹźe szkolnymi problemami.

Polskie Muzeum Przyrodnicze w Grodnie

Muzeum Przyrodnicze w Grodnie zostało założone w okresie międzywojennym przez Żywnę, grodnianina-Polaka, reemigranta z Brazylii (powrócił do odrodzonej w 1918 roku Polski), który zgromadzone przez siebie w Brazylii bogate zbiory przyrodnicze (kilka tysięcy eksponatów) ofiarował miastu Grodnu. Władze miasta założyły Muzeum Przyrodnicze do którego włączono dodatkowe dary, związane głównie z Grodzieńszczyzną. Na jego zbiory składała się znaczna ilość okazów fauny egzotycznej i krajowej, zbiór entomologiczny, ornitologiczny oraz zbiór minerałów. Grodno zostało oderwane od Polski w 1945 roku i Muzeum Przyrodnicze w Grodnie założone przez Polaków, posiadające zbiory zgromadzone przez Polaków i które było utrzymywane wysiłkiem społeczeństwa polskiego zostało zawłaszczone przez Białorusinów. Dzisiaj eksponaty doskonale zachowanego przedwojennego Muzeum Przyrodniczego są eksponowane w Nowym Zamku w Grodnie.

Jacht „Poleszuk”

23 lipca 1938 roku z portu w Gdyni wyruszył w rejs dookoła świata polski jacht „Poleszuk”. Załogę stanowili harcerze 39 warszawskiej Ĺźeglarskiej druĹźyny harcerskiej: Mścisław WrĂłblewski i Ludwik Walasik oraz śląski Ĺźeglarz Fryderyk Tomczyk i Julian Ramotowski. Ciekawostką i rzeczą niebywałą w Ĺźeglarstwie było to, Ĺźe jacht nie miał kapitana tylko komendanta organizacyjnego wyprawy. Funkcję „kapitana” pełnili kolejno członkowie wyprawy, a waĹźniejsze decyzje zapadały większością głosĂłw. I wszystko grało jak naleĹźy – bo to byli harcerze, harcerze wspaniałego pod kaĹźdym względem przedwojennego harcerstwa polskiego. „Poleszuk”, po zaliczeniu portĂłw Europy - na Bałtyku, Morzu Północnym i Atlantyku, popłynął do Casablanki (Maroko), a następnie do Mogadoru, Las Palmas, Dakaru i Conakry w Afryce Zachodniej, a stamtąd trasa wiodła przez Atlantyk do Georgetown w Gujanie Brytyjskiej i kolejno przez Barbados, San Domingo, Hawanę (Kuba) do Miami na Florydzie (USA) i wreszcie do Nowego Yorku, do ktĂłrego przypłynął 21 lipca 1939 roku. Niestety, nie było dane załodze „Poleszuka” popłynięcie dalej do Australii i zaliczyć okrążenie kuli ziemskiej. W powietrzu czuć było nadchodzącą wojnę w Europie. Konsulat Polski w Nowym Jorku w celach propagandowych – w celu uzyskania sympatii i ew. pomocy amerykańskiej, szczegĂłlnie ze strony Polonii amerykańskiej, przed grożącym Polsce faszyzmem niemieckim, postanowił wykorzystać przybycie „Poleszuka” do Ameryki. Po wystawieniu jachtu na odbywającej się właśnie w Nowym Jorku Światowej Wystawie, postanowiono wysłać „Poleszuka” w rejs (Atlantykiem, a potem Wielkimi Jeziorami) do największego polonijnego skupiska w Ameryce - Chicago. Wybuch wojny 1 września 1939 roku zastał jacht w Clevelend, a do Chicago dopłynął 18 września. Tomczyk pozostaje tu dla pilnowania jachtu, a pozostali podejmują swĂłj patriotyczny obowiązek i zgłaszają się do wojska. Na szczęście wszyscy wojnę przeĹźyli. Natomiast „Poleszuk” został przekazany do muzeum morskiego.

Skąd się wziął jacht „Poleszuk” i dlaczego otrzymał taką nazwę? Otóş w maju 1930 roku z inicjatywy poleskiego okręgu Ligi Morskiej i Rzecznej powołano komitet zakupu jachtu, ktĂłry miał być przeznaczony do szkolenia młodzieĹźy, a następnie przekazany Marynarce Wojennej. Kapitał początkowy wynosił 5 tys. zł, wyasygnowanych przez Zarząd Ligi Morskiej i Kolonialnej w stolicy Polesia – wojewĂłdztwa poleskiego Brześciu nad Bugiem. Do 1936 roku zebrano blisko 8787 złotych, ktĂłre ostatecznie przekazano na rzecz Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej. W sierpniu 1937 roku nabyto w Pucku motorĂłwkę „Cerra Marena”, ktĂłrą harcerze postanowili przebudować na kecz o wyporności 29 ton i 100 m2 Ĺźagli. Na cześć ofiarodawcĂłw poleskich nazwano jacht „Poleszuk”.

Przyłączenie arcypolskiego Wilna do Polski 19 kwietnia 1919 roku

Po 123 latach niewoli w 1918 roku odrodziło się państwo polskie i jednocześnie z niemiecką pomocą powstała niepodległa, nacjonalistyczna i antypolska Litwa, ktĂłra tym aktem zrywała trwającą od 1385 roku unię polsko-litewską i ogłosiła arcypolskie Wilno swoją stolicą. Między obu państwami rozpoczął się spĂłr o Wilno. To prawda, Ĺźe Wilno zostało załoĹźone w XIV wieku na ziemi etnicznie litewskiej i do 1791 roku było stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, chociaĹź miasto nigdy w swych dziejach nie było etnicznie litewskie; Litwini zawsze stanowili mały odsetek mieszkańcĂłw miasta, a z biegiem lat w mieście mieszkało coraz więcej PolakĂłw. Na początku XX w. tak w Wilnie jak i na Ziemi Wileńskiej większość mieszkańcĂłw przyznawała się do narodowości polskiej i chciała Ĺźyć w granicach państwa polskiego (w Wilnie mieszkało zaledwie 2219 LitwinĂłw obok 74 466 PolakĂłw według niemieckiego spisu ludności z 1916 r.!). Poza tym Wilno stało się miastem arcypolskim pod kaĹźdym względem – odgrywało wielką rolę w Ĺźyciu narodu polskiego. Litwa tych faktĂłw nie akceptowała i z wielką determinacją odrzucała zgodę na to, aby ludność Wilna i Wileńszczyzny zadecydowała w wolnych wyborach czy plebiscycie o własnym losie. Zaraz po odrodzeniu się Polski bolszewicka Rosja przystąpiła do agresji na dawne ziemie Rzeczypospolitej, ktĂłra pod koniec kwietnia 1919 zakończyła się klęską bolszewickiej armii, zadaną jej przez wojsko polskie. 19 kwietnia 1919 roku wojsko polskie zajęło Wilno. Na murach miasta rozplakatowano odezwę podpisaną przez dowĂłdcę grupy Wojsk Polskich podpułkownika Władysława Belinę-PraĹźmowskiego, w ktĂłrej m.in. donosił o „wyzwoleniu miasta spod rosyjskiego bolszewickiego despotyzmu”, powoływał się na „Wielkie idee demokracji Zachodu”, zapowiadał obronę obywateli Wilna przed zakusami uczynienia z tej ziemi kolonii niemiecko-litewskiej i ktĂłrą zakończył następująco: „My, Ĺźołnierze wolnej, niepodległej Rzeczypospolitej Polskiej Ludowej, przychodzimy do was ze starym, w sercach naszych Ĺźywym i nie skaĹźonym hasłem: Wolni z wolnymi, rĂłwni z rĂłwnymi. Za waszą i naszą wolność”.

Ludność miasta z wielką radością witała wkraczające do miasta oddziały polskie. Zaraz po zajęciu miasta zorganizowano stosowne ceremonie, w tym defiladę wojsk i uroczyste dziękczynienie w Ostrej Bramie, ktĂłre tak opisał naoczny świadek, Tadeusz Święcicki: Wielki szloch tego tłumu, klęczącego na ulicy. Spojrzałem na Komendanta (JĂłzefa Piłsudskiego – M.K.). Stał twarzą zwrĂłcony do obrazu, oparty na szabli, nasroĹźony i... spod nasroĹźonych brwi ciężka łza spływała mu na wąsy. Śmigły (Edward Rydz-Śmigły – M.K.) za nim miał jakiś nerwowy tick na twarzy. Twarz drgała i teĹź łzy ciekły mu po twarzy. A Belina (Władysław Belina-PraĹźmowski – M.K.) beczał po prostu jak smarkacz... Z kolei Naczelnik Państwa Polskiego JĂłzef Piłsudski zapisał w swoim dzienniku: Do Ĺźadnego miasta zdobytego przeze mnie nie wjeĹźdĹźałem z takim uczuciem, jak do Wilna – swego rodzinnego miasta. Natomiast zajęcie Wilna przez Wojsko Polskie tak skomentował dziennik krakowski „Czas”: Po 120 latach przerwy powraca Wilno znowu do łączności z Koroną - a wraz z nim, miejmy nadzieję, cała Litwa. [...] Wprawdzie bowiem na drodze ku odzyskaniu dawnej historycznej granicy na wschodzie jest zajęcie Wilna dopiero pierwszym krokiem, ale mamy wszyscy świadomość, Ĺźe poprzestać na nim nie moĹźna.

Rozpowszechnianie się języka polskiego w Wielkim Księstwie Litewskim

Przed unią Polski z Litwą w 1385 roku język litewski był językiem bardzo prymitywnym, uĹźywanym wyłącznie przez chłopĂłw na ziemiach etnicznej Litwy, a poza nią nikt się nim nie posługiwał, nawet książęta pochodzenia litewskiego sprawujący władzę w księstewkach na ziemiach białoruskich. Językami oficjalnymi kancelarii wielkoksiążęcej były więc język ruski i łacina. Po unii Litwy z Polską otworzyła się brama przed językiem polskim i kulturą polską w całym Wielkim Księstwie Litewskim. Ośrodkiem promieniującym kulturą i mową polską stał się dwĂłr wielkoksiążęcy w Wilnie, a w ślad za nim dwory książęce, a po nich dworki szlacheckie i domy wielu mieszczan. Z biegiem lat język polski zaczął rozpowszechniać się w kościołach katolickich i szkołach. Litwini i Rusini studiujący w Akademii Krakowskiej, jedynej wĂłwczas wyĹźszej uczelni w całym kraju polsko-litewsko-ruskim, ulegali wpływom polszczyzny oraz niepolscy przedstawiciele małżeństw mieszanych. Wynalezienie druku i co za tym poszło rozwĂłj drukarstwa na ziemiach polsko-litewskich oraz reformacja, ktĂłra wprowadzała do zborĂłw języki narodowe, co na tych ziemiach oznaczało głównie język polski, przyczyniły się do niebywałego rozpowszechnienia się znajomości i uĹźywania języka polskiego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Na teren Księstwa nie tylko sprowadzano książki drukowane na ziemiach polskich, ale takĹźe powstały tu drukarnie, ktĂłre drukowały rĂłwnieĹź książki polskie. W Brześciu na dworze protestanta Mikołaja Radziwiłła Czarnego, na ktĂłrym gromadzili się wybitni uczeni i literaci, krĂłlował język polski, a załoĹźona w mieście w 1553 roku oficyna wydawnicza Murmeliusa, potem Cypriana Bazylika, wydawała książki polskie, czytane powszechnie. W oficynie tej wydano drukiem znakomity protestancki przekład polski Biblii (tzw. brzeskiej) oraz szereg innych książek w języku polskim. Książki polskie tłoczono takĹźe w innych miastach białoruskich Księstwa – w NieświeĹźu, Łosku i Knyszynie no i oczywiście w Wilnie. W XVI w. wydrukowano w Wilnie 92 pozycje łacińskie (728,5 arkuszy) i 68 pozycji polskich (1930 arkuszy), w Łosku 2 pozycje łacińskie (98,5 arkuszy) i 7 polskich (245 arkuszy), w Brześciu 100% książek było wydrukowanych po polsku, a w NieświeĹźu co najmniej 50%.

Drukowanie książek w języku polskim w Brześciu nie podobało się pierwszemu nuncjuszowi papieskiemu w Polsce Alojzemu (Luigi) Lippomano (1555-58). Starał się ukrĂłcić działalność brzeskiej drukarni pisząc w tej sprawie list interwencyjny do wojewody wileńskiego Michała Radziwiłła. Radziwiłł odpowiedział mu, Ĺźe drukowanie książek polskich jest jak najbardziej usprawiedliwione: „Albowiem co jest sprośniejszego, jedno słuchać tego, czego kto nie rozumie, gdyĹź łacińskim albo greckim językiem bywają one święte sprawy sprawowane”.

Już w 1534 roku szlachta podlaska domagała się wprowadzenia języka polskiego do sądownictwa, na co wyraził zgodę w 1543 roku król Zygmunt I. W tymże czasie Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego postanawia, że pozew do sądu biskupiego w Wilnie ma być pisany po polsku. W 1551 roku ukazał się w Wilnie zatwierdzony przez króla Zygmunta Augusta wilkierz jako pierwsza znana ustawa tamtejsza w języku polskim. W urzędach Księstwa rośnie używanie języka polskiego. Dlatego szlachta podlaska w 1565 i 1568 roku pisała do króla Zygmunta Augusta listy z prośbą, by listy kancelarii wielkoksiążęcej były pisane po polsku, albo po łacinie, a nie po rusku, bo tego języka nie rozumie. Król, wywodzący się z rodu litewskiego i zapewne wierny tradycji Wielkiego księstwa Litewskiego, nie chciał się zgodzić na wprowadzenie języka polskiego, ale zgodził się na to aby wszystkie dokumenty wystawiane po rusku były tłumaczone na język łaciński. W XVII w. język polski bez przymusu administracyjnego, w sposób zupełnie naturalny zatriumfuje we wszystkich dziedzinach życia na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od tej pory (od końca XVII w.) wszystkie dokumenty oficjalne (Metryka Litewska) był pisane po polsku, a w 1737 roku zaprzestano głosić kazania w języku litewskim w ostatnim kościele katolickim w Wilnie, gdyż nie było chętnych do ich słuchania.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt