Poniedziałek 29 Kwietnia 2024r. - 120 dz. roku,  Imieniny: Hugona, Piotra, Roberty

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 06.04.24 - 20:28     Czytano: [178]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polskie Wilno 1919-1939

Wydawnictwa książkowe i Polskie Radio


Wydawnictwa książkowe

Pierwsza polska drukarnia została uruchomiona w Wilnie w 1576 roku przez znanego drukarza polskiego Daniela z Łęczycy. Spod prasy tej drukarni wyszedł pierwszy w Wilnie druk w języku polskim - "O miłościwym lecie" (1576) Jakuba Uchańskiego (1501-1581), arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski. Od tej chwili i do 1939 roku Wilno odgrywało dużą rolę w dziejach polskiego drukarstwa i polskiej książki. Np. działająca w Wilnie w latach 1592-1804 Drukarnia Akademicka do 1804 roku wydała 2549 tytułów, z których 1080 było wydanych po polsku, 1354 po łacinie (w tym ponad połowa autorów polskich) oraz zaledwie 84 druki litewskie oraz 30 po niemiecku, francusku, łotewsku, włosku i grecku. W XVI w. ukazało się 40 tytułów polskich, 87 po łacinie i 1 po litewsku; w XVII w. 297 po polsku, 554 po łacinie i 27 po litewsku; w XVIII w. (do 1773 r.) 743 tytuły po polsku, 713 po łacinie i tylko 56 po litewsku. Według historyka polskiej książki Tadeusza Turkowskiego (Wilno w dziejach książki polskiej Wilno 1928) w latach 1804-1833 wyszło spod pras drukarskich w Wilnie 2156 druków (książek i broszur) polskich, co stawia Wilno na drugim po Warszawie (4527 druków) miejscu wśród miast polskich. W następnym trzydziestoleciu (1834-1863) wydano w Wilnie 1836 tytułów książek polskich, a, dla przykładu, w Warszawie 6680, Krakowie 2668, Lwowie 2587 i Poznaniu 1434 tytułów. W roku 1852, tj. po dwudziestu latach od chwili zamknięcia przez Rosjan polskiego Uniwersytetu Wileńskiego i po 20 latach silnej rusyfikacji Kresów, w Wilnie wydrukowanych zostało 79 tytułów książek w języku polskim i tylko 3 w języku rosyjskim, 2 w litewskim, 8 po hebrajsku, 4 po łacinie i 1 w języku niemieckim. Do Powstania Styczniowego 1863 w Wilnie można było jeszcze drukować książki polskie i miasto należało do czołowych polskich ośrodków drukarskich - wydawnictwa firm Zawadzki i Teofila Gluecksberga. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym władze carskie zabroniły wydawanie książek polskich. Ukaz ten został cofnięty dopiero w 1906 roku. Wilno stało się ponownie znaczącym polskim ośrodkiem wydawniczym. W latach 1879-82 znana powieściopisarka polska Eliza Orzeszkowa była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawniczej w Wilnie - "E. Orzeszkowa i S-ka" publikującej książki (wydała 22 książki polskie), kalendarze i pismo humorystyczne. Wydawnictwo wydała jej dwa utwory: Widma (1881) i Sylwek Cmentarnik (1881). Władzom carskim nie podobała się ta działalność - wydawanie polskich książek. W 1882 roku wydawnictwo zamknięto, a pisarkę skazano na przymusowe osiedlenie w Grodnie, które trwało pięć lat. Bodajże największą rolę w dziejach drukarstwa polskiego w Wilnie odegrała księgarnia i drukarnia Józefa Zawadzkiego (1781-1838 Wilno) założona w 1804 roku i następnie prowadzona przez jego synów: Adama (zm. 1875) i Feliksa (zm. 1891) oraz jego wnuka Feliksa do 1939 roku. Józef Zawadzki miał tytuł typografa i księgarza Uniwersytetu Wileńskiego, wydawał m.in. dzieła Lelewela, Śniadeckich Poezje Adama Mickiewicza (t. 1-2 1822-23). Po zakazie druku książek polskich po Powstaniu Styczniowym 1863-64 firma prowadziła działalność głównie księgarską - była największą księgarnią w mieście. Zaczęła ponownie drukować książki polskie od 1906 roku.
Do największych księgarń nakładowych w Wilnie w okresie międzywojennym (1919-39) należały: Oficyna Zawadzkich (Księgarnia Wydawnicza "J.Zawadzki", którą prowadził do 1940 roku Adam Zawadzki /1891-1975 Gliwice/ - ostatni kontynuator dzieła wydawniczego, które prowadzone przez 136 lat zapisało się chlubnie w historii kultury polskiej), która teraz ponownie specjalizowała się w wydawaniu podręczników uniwersyteckich oraz dziełach dotyczących Wilna, historii i krajoznawstwa Wileńszczyzny oraz nowoczesna Polska Drukarnia Nakładowa "Lux", którą założył w 1919/20 Ludwik Chomiński, działacz ruchu ludowego i bibliofil. Tylko w latach 1922-31 wydała ona około 80 pozycji literatury pięknej (Wydawnictwo L. Chomiński) i w jej drukarni drukowane były czasopisma polskie: tygodnik "Unia", "Gazeta Krajowa", "Gazeta Ludowa", "Gazeta Wileńska" "Alma Mater Vilnensis" (1924-35). Drukarnia/wydawnictwo "Lux" wprowadziło w Wilnie nowoczesną estetykę druku i książki, a spod jej pras drukarskich wyszło m.in. takie dzieło jak Cztery wieki drukarstwa w Wilnie 1525-1925 Ludwika Abramowicza oraz prace Czesława Jankowskiego, Heleny Romer-Ochenkowskiej, Wandy Niedziałkowskiej-Dobaczewskiej, Ludwika Janowskiego, Wacława Studnickiego, Tadeusza Łopalewskiego, Eugenii Kobylińskiej-Masiejewskiej, a nawet Stanisława Przybyszewskiego, Edwarda Słońskiego i Benedykta Hertza.

Do grupy innych największych wydawnictw wileńskich należały także: Księgarnia Wileńskiego Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego, Wydawnictwo "Pogoń", Wydawnictwo M. Latoura, Księgarnia Kazimierza Rutskiego i Księgarnia Św. Wojciecha, które, obok mniejszych wydawców (jak np. Polska Drukarnia Artystyczna "Grafika" Gracjana Archem-Archemowicza, wydawnictwo STO, drukarnia katolicka), rokrocznie wypuszczały na polski rynek księgarski 200-250 tytułów książek i broszur w języku polskim. Księgarnie te mają w swoim dorobku m.in. kilkadziesiąt tomów książek naukowych i publikacji o wysokiej i nieprzemijającej wartości, jak np. prof. Mariana Zdziechowskiego, prof. Stanisława Cywińskiego (np. 3-tomowe wydanie pism Władysława Syrokomli), Tadeusza Wróblewskiego i prof. Alfonsa Parczewskiego. Jeszcze wydana w Warszawie w latach 1963-60, a więc długi czas po wojnie, w dwunastu tomach Wielka Encyklopedia PWN, pomimo cenzury komunistycznej, która pilnowała tego, aby przemilczać odebrane nam przez Związek Sowiecki Kresy i ich rolę w życiu Polski i narodu polskiego, wymienia w bibliografii szeregu haseł następujące książki i prace wydane w polskim Wilnie w latach międzywojennych, które nie utraciły wartości naukowo-informacyjnej po dziś dzień: J. Gołąbek W. Dunin-Marcinkiewicz, poeta polsko-białoruski (1932), S. Pogoń Głosy sprzed wieku. Szkice z dziejów procesu filareckiego (1924), J. Frank Pamiętniki (t. 1-3, 1921), A. Szantyr Działalność naukowa Gotfryda Ernesta Groddka (1937), H. Łowmiański Studia nad początkami społeczeństwa i państwa litewskiego (t. 1-2, 1931-32), B. Wróblewski Penologia (1926), M. Morelowski Przewodnik po województwie wileńskim (1939), W. Wielhorski Litwa etnograficzna(1928), W. Kotwicz Jan hr. Potocki i jego podróż do Chin (1935), J. Putrament Struktura nowel Prusa (1936), E. Koschmieder Teoria i praktyka rosyjskiego śpiewu neumatycznego (1935), C. Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa Ze studiów nad obrzędami weselnymi ludu polskiego (1929), M. Łowmiańska Wilno przed najazdem moskiewskim 1655 r. (1929) i A. Witkiewicz-Wawrzyńczykowa Wilno i ziemia wileńska (t. 1-2, 1930-37).

W najnowszych dziejach polskiej książki złotymi zgłoskami zapisali się urodzeni w Wilnie Piotr Hniedziewicz (1890 1976 Warszawa) i Radosław Cybulski (1924-1999 Warszawa). Piotr Hniedziewicz był księgarzem, antykwariuszem, wydawcą, działaczem społecznym, 1912-29 pracownikiem firm Gebethner i Wolff w Warszawie oraz M. Arct w Wilnie, od 1936 roku ponownie w Warszawie zastępcą kierownika filii firmy Gebethner i Wolff przy Krakowskim Przedmieściu, 1939-41 w firmie M. Arcta - kierownikiem księgarni przy Nowym Świecie; podczas wojny prowadził kolportaż zakazanych książek, w latach 1945-53 był wspólnikiem księgarni i antykwariatu Oficyna Księgarska Piotra Hniedziewicza w Warszawie (pierwsza po wojnie aukcja antykwarska, pierwsze po wojnie wydanie poezji K.I. Gałczyńskiego); 1957-69 kierownikiem Księgarni Literackiej przy Rynku Starego Miasta, w której odbywały się znane i cenione "czwartki literackie" (ponad 400), 1938-39 przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Zawodowego Pracowników Księgarskich oraz członkiem Towarzystwa Przyjaciół Książki, po wojnie był założycielem Klubu Księgarza i wieloletnim członkiem władz naczelnych Stowarzyszenia Księgarzy, autorem Ze wspomnień księgarza 1939-45 (1970) i laureatem nagrody m.st. Warszawy. Radosław Cybulski był księgarzem, bibliotekarzem, bibliologiem, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, 1972-81 dyrektorem Instytutu Bibliograficznego Biblioteki Narodowej w Warszawie, badaczem historii księgarstwa, zagadnień bibliograficznych i bibliotecznych, teorii i typologii książki.

Polskie Radio Wilno

Państwowa spółka Polskie Radio (PR) z siedzibą w Warszawie, której celem działalności było i jest wypełnianie zadań radiofonii publicznej w Polsce, w 1927 roku postanowiła otworzyć regionalną rozgłośnię Polskiego Radia w Wilnie. W tym celu na wileńskim Zwierzyńcu wynajęto budynek dla rozgłośni, a na wzgórzu Lipówki wzniesiono dwa maszty 45-metrowe , na których rozpięto antenę. Próbne programy nadano 28 listopada i 4 grudnia 1927 roku. Pierwszym dyrektorem programowym rozgłośni został w grudniu 1927 roku Witold Hulewicz (1895-1941), znany poeta, krytyk literacki, tłumacz i wydawca, a dyrektorem technicznym stacji Roman Pikiel. Oficjalne otwarcie radiostacji wileńskiej (czwartej w Polsce) nastąpiło 15 stycznia 1928 roku. Uroczystości rozpoczęły się od transmisji mszy z Bazyliki Wileńskiej. Poświęcenie stacji nastąpiło o 17 00. Okolicznościowe przemówienia wygłosili: dyrektor Polskiego Radia Zygmunt Chamiec, wojewoda wileński Władysław Raczkiewicz, generał Bolesław Popowicz i przedstawiciel Związku Słuchaczy Miasta Wilna Alfred Kopeć. Po odegraniu Mazurka Dąbrowskiego przed mikrofonem wystąpił chór "Echo" a "Sonety Krymskie" Adama Mickiewicza recytował Juliusz Osterwa.

Format stacji był informacyjno-muzyczny.

Modernizację radiostacji przeprowadzono w dwóch etapach: w 1935 roku rozgłośnia wileńska otrzymała nowy budynek przy ul. Mickiewicza 22, a jesienią 1936 roku podwyższono moc nadajnika z 16 kW do 50 kW i anteny podniesiono do 70 m. Budowniczym radiostacji wileńskiej był inż. Antoni Dygat. W 1939 roku budowano nową stację nadawczą w Krzyżówce , którą przerwał wybuch wojny. Witold Hulewicz był dyrektorem Polskiego Radia w Wilnie do 1935 roku, po nim funkcję tę objął Juliusz Petry (1935-37), następnie Janusz Żuławski (1.8. - 28.11.1937), a po nim Wanda Pełczyńska (1937-39).

Mieszkający w Wilnie od 1925 roku Witold Hulewicz odgrywał dużą rolę w życiu Wilna i Polskiego Radia Wilno - ożywił tamtejsze środowisko artystyczne. W 1925 roku namówił Juliusza Osterwę do przeniesienia z Warszawy do Wilna jego głośnego i zasłużonego teatru-laboratorium "Reduta". W klasztorze pobazyliańskim w Wilnie odkrył pomieszczenie, w którym władze carskie więziły filomatów, w tym młodego Adama Mickiewicza i urządzał tam "Literackie Środy". Był współzałożycielem z Czesławem Jankowskim i Władysławem Zahorskim i sekretarzem wileńskiego oddziału Związku Zawodowego Literatów Polskich. Witold Hulewicz bardzo rozpropagował radio. Zapraszał do Rozgłośni Wileńskiej, nie tylko artystów, ale też naukowców, dziennikarzy. Urządzał tzw. środy literackie, na które zapraszał pisarzy. Zachowała się jego rozmowa radiowa przeprowadzona w 1932 roku z pochodzącym z Wileńszczyzny pilotem, por. Franciszkiem Żwirko, po jego zwycięstwie w rajdzie europejskim (zdobył w 1932 w zawodach "Challenge" pierwsze miejsce i puchar międzynarodowy dla Polski). Mówił:
- "W tej chwili stanął przed naszym mikrofonem ten, którego nazwano najzupełniej słusznie najlepszym lotnikiem Europy, por. Franciszek Żwirko. Na dźwięk tego nazwiska pręży się z dumą pierś każdego Polaka. Nazwisko to z entuzjazmem powtarza dziś każde dziecko polskie, a na całym świecie wymawiane jest z szacunkiem, niekiedy nawet z zazdrością". Hulewicz jest autorem pierwszego polskiego dramatu napisanego specjalnie dla teatru radiowego: Pogrzeb Kiejstuta, a owocem jego pracy w radiu wileńskim było opracowanie teoretyczne na temat tej formy radiowej pt. Teatr wyobraźni (1935). W 1937 roku otrzymał nagrodę literacką miasta Wilna im. Filomatów za całokształt twórczości literackiej oraz zasługi dla rozwoju życia kulturalnego i artystycznego Wilna.

17 maja 1928 roku był w historii nie tylko Polskiego Radia w Wilnie, ale w ogóle Polskiego Radia dniem szczególnym. Rozgłośnia wileńska nadała wtedy pierwsze słuchowisko oryginalne, napisane specjalnie dla Polskiego Radia zatytułowane Pogrzeb Kiejstuta autorstwa Witolda Hulewicza i w jego reżyserii. Akcja słuchowiska osnuta została na legendach litewskich. Aktorzy grali w plenerze, rzeka, którą mogli usłyszeć słuchacze to był autentyczny plener wileński. Było to przedsięwzięcie pionierskie - śmiałe zamierzenie artystyczne i technologiczne. Pogrzeb Kiejstuta zapoczątkował w Polsce rozwój teatru radiowego. W roku 1929 dwukrotnie powtórzyła słuchowisko rozgłośnia PR w Wilnie i w roku 1935 miało ono swą premierę na antenie rozgłośni PR w Warszawie.

Obok Hulewicza pionierem teatru radiowego w Wilnie i w ogóle w Polsce był Tadeusz Byrski (1906-1987 Warszawa), aktor i reżyser teatralny, występujący do 1929 na scenach teatrów warszawskich, z tym, że w sezonie 1925/1926 był aktorem wileńskiego teatru Reduta Juliusza Osterwy. Od 1929 roku był pracownikiem Rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie, gdzie był m.in. sekretarzem programu i kierownikiem programu, a także współtwórcą teatru radiowego i do 1937 roku głównym reżyserem. Również była aktorka wileńskiej Reduty (1925-28) Halina Hohendlinger po 1928 roku reżyserowała w wileńskim teatrze Polskiego Radia wiele słuchowisk, czasem brała w nich także udział. W teatrze tym pracowali także m.in. znani i popularni aktorzy wileńscy Wanda Hendrich (1928-39), Władysław Hermanowicz (1934-39), Wacław Malinowski i ulubieniec publiczności wileńskiej Karol Wyrwicz-Wichrowski.

W latach 1933-36 współpracował z rozgłośnią wileńską Konstanty Ildefons Gałczyński, głośny poeta i satyryk; pisał wówczas satyry, wiersze okolicznościowe i piosenki dla Hanki Ordonówny. Natomiast w latach 1936-37 w rozgłośni pracował Czesław Miłosz. Z kolei Tadeusz Łopalewski był od 1928 roku autorem, redaktorem i reżyserem, a na koniec kierownikiem programowym rozgłośni. Jeszcze jako student Uniwersytetu Stefana Batorego Wiktor Trościanko, późniejszy pisarz i długoletni publicysta polskiej sekcji Radia Wolna Europa (Monachium), podjął współpracę z rozgłośnią wileńską, w której od 1931 roku prowadził audycję dla studentów "Kwadrans akademicki", a po ukończeniu studiów był do 1937 roku stałym pracownikiem Polskiego Radia. Opracowywał m.in. słuchowiska literackie oraz szopki radiowe. Obok nich w radiu wileńskim pracowało czterech innych literatów, z których dwóch ostatnich stało się znanymi już po wojnie: poetka i publicystka Wanda Dobaczewska, poeta, satyryk, krytyk literacki Teodor Bujnicki (występował razem z Gałczyńskim w satyrycznej audycji "Kukułka wileńska"), powieściopisarz Eugeniusz Paukszta i przede wszystkim Leon Lech Beynar, znany powszechnie jako Paweł Jasienica, pisarz historyczny, autor głośnego cyklu esejów historycznych "Polska Piastów" (1960), "Polska Jagiellonów" (1963) i "Rzeczpospolita Obojga Narodów" (1967-72). Autorem licznych audycji radiowych z dziedziny prawa i sztuki był znany w Wilnie prawnik i miłośnik sztuki Witold Jodko, a z zakresu etnografii i etnologii wileńskiej i Wileńszczyzny Maria Znamierowska-Prüfferowa. Helena Sztukowska-Falewicz poruszała sprawy prawne i dotyczące kobiet. Stałym współpracownikiem Radia był także Stefan Srebrny, filolog klasyczny i znawca dramatu antycznego, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Dyrygentem orkiestry radia był Władysław Szczepański. Referentem muzycznym był znany wileński muzyk i kompozytor Stanisław Węsławski. Innym muzykiem często współpracującym z Polskim Radiem Wilno (liczne koncerty) był Władysław Kalinowski, długoletni dyrygent Związku Chórów w Wilnie i chóru "Echo" oraz organista bazyliki wileńskiej, a także bardzo popularny w Wilnie zespół mandolinistów "Kaskada" Edwarda Ciukszy jak również bardzo często w latach 1928-39 bardzo popularna wileńska śpiewaczka operowa Wanda Hendrich oraz także śpiewaczka operowa Maria Skowrońska. Referentem sportowym i turystycznym był dziennikarz i zasłużony działacz sportowy Jarosław Nieciecki. W radiu występował słynny gawędziarz wileński - aptekarz z zawodu Leon Wołłejko (jego niezrównane radiowe "pogaduszki oszmiańskie"), a bardzo często w niedzielę o godzinie 10 rano występowała "ciotka/ciótka Albinowa" (Aleksandrowiczowa), która także zabawiała słuchaczy wileńskim akcentem. I tej jej bardzo popularne pogaduszki utrwaliły w pamięci ludzkiej - po dziś dzień (!) radiostację wileńską - są kopiowane Tak w Wilnie jak i Polsce bez tego kochanego polskiego miasta. W latach 1928-39 rozgłośnia codziennie transmitowała mszę z kaplicy w Ostrej Bramie w Wilnie. W 1928 roku Hulewicz zatrudnił w radiu byłą śpiewaczkę opery wieleńskiej i aktorkę wileńskiego Teatru "Reduta" Juliusza Osterwy oraz literatkę Halinę Hohendlingerówną (1894-1962 Gdańsk), która wraz z zebraną przez siebie grupą aktorów wileńskich i stworzyła Teatr Dramatyczny Rozgłośni Wileńskiej. W radiu podejmowała również ważne tematy społeczne, głównie dotyczące kobiet. Niezwykłą popularność zdobyła sobie jednak jako autorka słuchowisk dla dzieci - znana była pod przydomkiem "Ciocia Hala". Jedno z jej słuchowisk dostało nagrodę w Poznaniu. W 1938 roku została odznaczona Krzyżem Zasługi za działalność na polu pracy zawodowej i społecznej.

Polskie Radio Wilno nadawało na częstotliwości 536 kHz. W 1938 roku w Wilnie było 80, a w 1939 roku ok. 90-95 abonentów na 1000 mieszkańców, czyli w mieście - wciąż jeszcze pionierskim okresie radiofonii było ok. 20 000 radioodbiorników. Słuchacze Polskiego Radia Wilno założyli Radiowy Klub Optymistów, który w latach 1936-39 wydawał pismo "Optymista" oraz Klub Radioamatorów, który wydawał pismo "Fala 244. Pismo Radioamatorów" (1929-34) i klub radioamatorów Fala Wileńska, wydający pisemka "Fala 581", (1931), "Fala 565" (1932), "Fala Wileńska" (1933-34). Działał także Klub Krótkofalowców w Wilnie, który wydawał pismo "Ostpewwk" (1935). Polskie Radio Wilno działało do 16 września 1939 roku: tego dnia zostało zbombardowane przez lotnictwo niemieckie.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt