Piątek 29 Marca 2024r. - 89 dz. roku,  Imieniny: Marka, Wiktoryny, Zenona

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 30.04.22 - 12:55     Czytano: [480]

Polacy w Estonii


Polacy w Estonii: w Tallinnie i Tartu (Dorpacie)

Estonia to państwo w północnej Europie, leżące nad Bałtykiem i graniczące od wschodu z Rosją, od południa z Łotwą, a przez Morze Bałtyckie - Zatokę Fińską z Finlandią. Ma obszar 45 339 km kw. i 1 300 000 ludności. Od XIII w. panowali tu Duńczycy i niemiecki Zakon Kawalerów Mieczowych. Wobec śmiertelnego zagrożenia ze strony Moskwy, w 1561 roku mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych zrzekł się na korzyść Polski ziem Zakonu - w tym ziem estońskich. Szwedzi zajęli wówczas północną Estonię wraz z Tallinem, z czym nie godziła się Polska. 1598 - W polskiej części Estonii, czyli w północnej Liwonii (dzisiejszej południowej Estonii) w 1598 roku powstały województwa parnawskie i dorpackie. Ziemie tych województw należały do erygowanej z inicjatywy króla polskiego Stefa Batorego 1 maja 1583 roku przez papieża Grzegorza XIII diecezji inflanckiej, włączonej w 1621 roku do metropolii gnieźnieńskiej. Przyłączenie całej Estonii do Polski było głównym warunkiem stawianym w Zygmuntowi III przy jego obiorze na króla polskiego w 1587 roku. W 1599 roku Zygmunt III został jednocześnie królem Szwecji. Gdy jego stryj, Książę Karol Sudermański, zaczął dążyć do tronu szwedzkiego przez odebranie go Zygmuntowi III, ten w 1600 roku ogłosił wcielenie Estonii północnej Estonii do Polski. Wybuchła wojna polsko-szwedzka. wybuch wojny polsko-szwedzkiej. Na terenie dzisiejszej Estonii Polacy odnosili liczne zwycięstwa: pod Karksi (29.10.1600, oddział polski złożony z 1 200 ludzi, rozbił półtora tysięczne wojsko szwedzkie, połowa Szwedów poległa), Fellinem (zajęcie silnej twierdzy przez wojsko hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego po oblężeniu i szturmach od 25 marca - 17 maja 1602), Rewlem (kilka chorągwi pod wodzą hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego rozbiło tu 30.6.1602 wojska szwedzkie, które poszły w rozsypkę), pod Białym Kamieniem (dwukrotnie: 30.9.1602 wojska polskie pod dowództwem hetmana Jana Zamoyskiego na przedpolach zamku odniosły zdecydowane zwycięstwo nad przeważającymi liczebnie wojskami szwedzkimi, a następnie zdobyły zamek i 25.9.1604 zwycięstwo wojsk polskich pod dowództwem Jana Karola Chodkiewicza nad wojskami szwedzkimi), Rakvere (5.3.1603: hetman Jan Karol Chodkiewicz rozbił tu straż przednią armii szwedzkiej liczącą 1000 żołnierzy; zwycięstwo to przyspieszyło kapitulację szwedzkiej załogi Dorpatu 13 kwietnia 1603) i Parnawą (28.2 - 2.3.1609 liczący 2000 żołnierzy oddział hetmana Jana Karola Chodkiewicza zdobył brinione przez Szwedów miasto). Pomimo tych zwycięstw, Szwedzi opanowali i oderwali na trwałe od Polski całą Estonię w 1629 roku. W wyniku wojny północnej (Szwecji z Rosją) w latach 1721 - 1918 Estonię okupowała Rosja. Państwo estońskie powstało 24 lutego 1918 roku, 1940-41 wcielona do Związku Sowieckiego, 1941-44 pod okupacją niemiecką, 1944-91 ponownie w granicach Związku Sowieckiego, od 20 sierpnia 1991roku ponownie niepodległym państwem. Stolicą Estonii jest Tallin, a miastem o starych tradycjach uniwersyteckich Tartu, dawniej nazywane przez Polaków Dorpatem. Te dwa miasta najbardziej zaznaczyły się w dziejach Polaków w tym kraju roku. W okresie carskim większa grupa Polaków znalazła się Estonii w drugiej połowie XIX wieku i była związana z budową kolei. Następne grupki przybyłych z Kresów Wschodnich Polaków, głównie rzemieślników i robotników osiedliły się głównie w Tallinie. W latach 1937-39 w Estonii pracowało sezonowo do 5 tysięcy robotników sezonowych, głównie z województwa wileńskiego i nowogrodzkiego, zatrudnionych w rolnictwie i górnictwie (w Kivioli). Część pozostała na stałe. 22 listopada 1938 roku podpisano Układ między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Estońską w sprawie polskich robotników. W 1939 roku w Estonii mieszkało na stałe około 2000 Polaków, najwięcej w Tallinie, Tartu (Dorpacie), Narwie i Kivioli. W miejscowościach tych działały organizacje polskie ze Związkiem Narodowym Polaków w Estonii na czele. W Tallinie była szkoła polska. Przybyli wówczas pierwsi duszpasterze polscy: o. Feliks Wierciński SJ (1924 - 38) - pracował w Pärnu i Rakvere; o. Tadeusz Kraus OFM Cap. (1931 - 64) - pracował w Valga, Narwie, Tartu; ks. Wincenty Dejnis (1934) - pracował w Tallinie; o. Lucjan Ruszala OFM Cap. (1935 - 45) - pracował w Petseri; ks. Aleksander Luniewski TChr. (1938) - pracował w Kivoli; ks. Stanisław Rut TChr. (1938 - 45) - pracował w Rakvere. Przebywali też bracia zakonni: Stanisław Cieśla TChr. (1938 - 40) w Kivoli i Kazimierz Kański SJ (1937) w Esna. W sowieckiej Estonii (1940-41 i 1944-91) także tutejsi Polacy byli prześladowani - w 1940-41 i w okresie stalinowskich wielu zostało deportowanych na Sybir, po 1945 roku część repatriowała się do Polski. Pozostali w liczbie poniżej 1000 byli systematycznie sowietyzowani, co spowodowało utratę tradycji narodowych i świadomości pochodzenia etnicznego u wielu osób. Nowa fala emigracji polskiej dotarła do Estonii na przełomie lat 40-tych i 50-tych. Byli to członkowie AK powracający z łagrów oraz Polacy z tzw. werbunku, pochodzący głównie z ziem włączonych po wojnie do Litwy i Białorusi. Obecnie mieszka w Estonii ok. 3000 Polaków (w 1996 r.), głównie w Tallinie, Tartu, Kohtla-Järve, Narwie, Valdze, Ahtme i Parnawie. Po odrodzeniu się państwa estońskiego w 1991 roku odradza się polskie życie narodowe.

TALLINN: Niektóre źródła historyczne mówią, że to legendarny polski majster o imieniu Klemens budował okazałą basztę zwaną Grubą Małgorzatę (1518-29), cenny zabytek architektoniczny w dzisiejszym Tallinnie. Zgodnie z unią między Polską a Inflantami (Zakon Kawalerów Mieczowych) zawartą w Wilnie 28 listopada 1561 roku Tallinn wraz z całą Estonią miał należeć do Polski. Jeszcze przed unią, a w porozumieniu z Zakonem Kawalerów Mieczowych, już w styczniu 1561 tutejszy zamek obsadziła załoga polska; jednak już w czerwcu, po jego obronie 16 maja - 4 czerwca, została zmuszona do oddania go Szwedom, którzy pozostali tu już 1721 roku. Podczas wojny północnej 1563-70 pod Tallinn docierały okręty kaprów polskich. 30 czerwca 1602 roku hetman polny Stanisław Żółkiewski odniósł tu zwycięstwo nad siłami szwedzkiego generała Reinholda Arnepa, w sierpniu 1603 roku wojska szwedzkie pobiły tu wojska hetmana Karola Chodkiewicza. - Przed I wojną światową polski inżynier Tadeusz Wenda nadzorował przebudowę portu w Tallinnie, który wówczas należał do Rosji.

W 1799 roku przybyli do wówczas rosyjskiego Tallinna polscy dominikanie, którzy tu pracowali do 1860 roku. Parafia katolicka, w której znaczny odsetek wiernych stanowili Polacy, powstała w 1842 roku; przed wojną pracował tu ks. Wincenty Dejnis, a od 1933 roku polskie zakonnice Misjonarki Świętej Rodziny. W okresie carskim Polacy z Kresów Wschodnich zaczęli osiedlać się w Tallinie od drugiej połowy XIX wieku. Byli to głównie rzemieślnicy i robotnicy, zatrudnieni w rozbudowującym się przemyśle stoczniowym. 1933-45 pracowały w Tallinnie 4 polskie Misjonarki Św. Rodziny. 1918-40 Estonia była niepodległym państwem ze stolicą w Tallinnie. Było tu poselstwo polskie 1919-39. W Tallinnie mieszkało kilkuset Polaków, 1930-40 działał tu Związek Narodowy Polaków w Estonii (340 członków) i od 1930 roku był Dom Polski, zamknięty przez okupanta sowieckiego w 1940 roku; w 1934 roku utworzono polską drużynę harcerską. W 2011 roku mieszkało w Tallinnie 768 Polaków. W 1988 roku powstało Tow. Kultury Polskiej "Polonia", a od 1995 roku działa Związek Polaków w Estonii i Dom Polski od 1999 roku oraz Towarzystwo Estonia-Polska. Wychodzi gazetka "Polonia Estońska". W katedrze katolickiej św. Piotra i Pawła oraz u dominikanów przy ulicy Muurivahe sprawowane są msze w języku polskim. W Tallinnie swe klasztory mają polskie siostry Matki Teresy oraz Brygidki. "Polski" papież Jan Paweł II odbył podróż apostolską do Tallinna 10 września 1993 roku, pozdrawiając po polsku zebranych na placu Ratuszowym Polaków. Na wydziale filologii słowiańskiej Tallińskiego Uniwersytetu Pedagogicznego jest lektorat języka polskiego. W Tallinnie urodził się Włodzimierz Kajetan Szawernowski (1872-1944), inżynier polski, budowniczy portów w Rosji (Kronsztad) i Polsce (Hel, Westerplatte). W 1938 roku teatr w Tallinnie wystawił operę Halka Moniuszki w reżyserii Franciszka Freszela z Warszawy. Występowała tu gościnnie bardzo dobra polska śpiewaczka operowa (mezzosopran, sopran), primadonna przedwojennego Teatru Wielkiego w Warszawie, która zdobyła tu taką popularność, że została odznaczona estońskim Krzyżem Pro Patria. W 1950 roku władze sowieckie zniszczyły cmentarz polski w Tallinnie przy ulicy Staadioni; część jego przekształcono w park, który jest powszechnie nazywany Poolamägi (Polska Górka). Stare Miasto w Tallinnie, którego piękna dostrzegają wszyscy turyści odwiedzający miasta, a które przed 1978 roku było strasznie zaniedbane, zawdzięcza swój obecny wygląd Polakom, którzy je odbudowywali w latach 1978-90. Do tego gigantycznego przedsięwzięcia zaangażowano polskie firmy "Budpol" i "Budimex" oraz konserwatorów; łącznie przez te wszystkie lata pracowało tam 10 tys. polskich przedstawicieli takich profesji, jak: architekci, rzeźbiarze, snycerze, księgowi, historycy sztuki, ekonomiści czy konserwatorzy. Odbudowali oni 37 obiektów o historycznej i architektonicznej wartości, m.in.: Baszta Gruba Margareta przy ul. Pikk, Dom Klubu Czarnogłowych przy ul. Pikk, Muzeum Morskie, Pałac Orłowa wraz z otaczającymi go budynkami w dzielnicy Piria, mury obronne przy ul. Väike Rannavärava oraz mury obronne Müürivahe, a kamienice miejskie odrestaurował w 1980 roku znany gdański konserwator zabytków Kazimierz Macur. Gotycka kamienica tuż przed Ratuszem, przy ul. Viru 2 otrzymała absolutnie nietypowe dla Tallinna, a bardzo powszechne dla Gdańska drzwi z tłoczeniem, nawiązującym do polskiego baroku. W ten sposób zaistniały polskie drzwi w sercu Tallinna. Na pamiątkę tej owocnej pracy polskich konserwatorów obecna władza w kilku miejscach współczesnego Starego Miasta ufundowała tablice pamiątkowe. Podczas 21. Mistrzostw Europy juniorów w lekkoatletyce, które odbyły się w Tallinie w lipcu 2011 roku polscy zawodnicy zdobyli 1 złoty, 5 srebrnych i 2 brązowe medale. Duży sukces odniosła polska reprezentacja podczas Młodzieżowych Mistrzostw Europy, które odbyły się w Tallinie w 2015 roku, zdobywając wiele medali. W Tallinnie odbyło się kilka wystaw sztuki polskiej, m.in. w 1975 roku i w 2016 roku wystawa książek i ilustracji, ukazującej wybitne osiągnięcia polskich artystów w tej dziedzinie sztuki. W lutym 2018 roku polski wiceminister kultury Jarosław Sellin wziął udział w otwarciu wystawy "Stosunki polsko-estońskie 1918-1939 w świetle estońskich archiwaliów" w oddziale Filmu Muzeum Historii Estonii.

Rzeczpospolita Polska uznała de iure Republikę Estońską 27 stycznia 1921 roku, a stosunki dyplomatyczne zostały nawiązane między obu państwami w kwietniu/maju 1921 roku. Po upadku Związku Sowieckiego i odzyskaniu przez Estonię niepodległości stosunki dyplomatyczne między Polską a Estonią zostały odnowione 9 września 1991 roku. 2 lipca 1992 roku podpisano w Tallinnie "Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Estońską o przyjaznej współpracy i bałtyckim dobrosąsiedztwie". Stosunki polsko-estońskie zawsze były i są bardzo dobre. W 2015 roku z wizytą w Estonii-Tallinie był prezydent Polski Andrzej Duda.

Po napadzie Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku polski okręt podwodny "Orzeł" pełnił służbę dozorową w pobliżu Helu. 15 września wszedł do portu w Tallinnie, stolicy neutralnej Estonii, by wysadzić na ląd chorego dowódcę. Niestety, okręt został podstępnie internowany, częściowo rozbrojony, pozbawiony map i innego wyposażenia. Jednak 18 września, pod dowództwem kpt. mar. J. Grudzińskiego, udało mu się ujść z Tallinna. Bez map, po kilkutygodniowym krążeniu po Bałtyku przedarł się przez Sund (Dania) na Morze Północne i 14 października dotarł do sprzymierzonej Anglii. Dwie tablice upamiętniają to wydarzenie: przy Muzeum Morskim i w porcie wojskowym, obok nabrzeża, przy którym cumował "Orzeł". Najstarszy polonik w mieście: na froncie renesansowego Domu Klubu Czarnogłowych przy ul. Pikk 26 widnieje wizerunek króla polskiego Zygmunta III Wazy i jego żony Anny. Na Placu Wolności (Vabaduse väljak) jest Pomnik "Solidarności" oraz ławka Fryderyka Chopina, ufundowana w 2010 roku w związku z obchodzonym Rokiem Chopinowskim. W Muzeum Wojny (baszta Gruba Małgorzata) znajduje się tablica poświęcona marsz. Józefowi Piłsudskiemu jako Przyjacielowi Estonii i Narodu estońskiego. Przy muzeum Johana Laidonera na ulicy Moisa tee 1 w Viimsi (przedmieścia Tallinna) znajduje się tablica poświęcona Marii Kruszewskiej z następującym tekstem: Tu w l. 1923-1940 mieszkała nasza rodaczka Maria z d. Skarbek-Kruszewska, małżonka generała Johana Laidonera, dowódcy Wojsk Estonii w Wojnie Wyzwoleńczej (1918-1920), męża stanu i dyplomaty. Jej pamięci tablicę tę poświęcają Polacy z Kraju. W samym Muzeum jest ekspozycja polska.

DORPAT obecnie Tartu, duże, uniwersyteckie miasto w Estonii. Po pokoju z Rosją w Jamie Zapolskim Dorpat w latach 1582-1625 Dorpat należał do Polski. Król Stefan Batory konstytucją z 1582 roku utworzył w Dorpacie prezydium, które w 1598 przekształcone zostało w województwo dorpackie; formalnie zlikwidowane po pokoju oliwskim w 1660. Król Stefan Batory nadał miastu także flagę w polskich barwach narodowych, aktualną do dziś. Właścicielem Dorpatu był wielki kanclerz i hetman polski Jan Zamoyski. - Szwecja chciała odebrać Inflanty Polsce i m. in. Dorpat był terenem walk podczas wojny polsko-szwedzkiej: na przełomie 1600 i 1601 szwedzka armia obległa miasto, zajmując je za drugim razem, a hetman Jan Karol Chodkiewicz w walce dwukrotnie odbierał im miasto - 16 listopada 1602 i 13 kwietnia 1603 roku. Szwedzi oderwali Dorpat od Polski w 1625 roku.

Od 1583 roku było tu kolegium polskich jezuitów - Gymnasium Dorpatense (gimnazjum i seminarium), którego organizatorem był Piotr Skarga. W jego budynku nowy władca Dorpatu - Gustaw II Adolf w 1632 roku założył uniwersytet, który istniał prawie do końca XVII w.; odrodzony w 1802 jako Cesarski Uniwersytet Dorpacki z językiem wykładowym niemieckim (od 1893 niemiecko-rosyjski). Po likwidacji przez Rosję polskich uniwersytetów w Warszawie i Wilnie w 1831 roku, na uniwersytecie dorpackim (od 1704 r. Dorpat należał do Rosji) studiowało ponad 2300 Polaków: 1100 w tzw. okresie niemieckim (1802-1889), co stanowiło niemal 8% wszystkich studentów i 1200 podczas okresu rosyjskiego (do 1914 r.), co stanowiło ok. 11% ogółu studentów. W dwudziestoleciu międzywojennym studiowało tu tylko ok. 55 Polaków, gdyż językiem wykładowym stał się język estoński. Na uczelni wykładało kilku polskich wykładowców oraz nadano dziewięciu Polakom tytuł doktora honoris causa, m.in. w 1939 roku prezydentowi RP Ignacemu Mościckiemu. W połowie XIX w. Polacy zdobywali najwięcej w stosunku do swej liczebności złotych medali za prace naukowe. Wielu z tych studentów zostało później wielkimi lub znanymi uczonymi polskimi oraz zasłużonymi osobami (m.in. Władysław Raczkiewicz prezydent RP, Benedykt Dybowski, Aleksander Czekanowski, Józef Siemiradzki, Bolesław Hryniewiecki, Tytus Chałubiński, Tadeusz Dembowski, Wincenty Lutosławski, Bolesław Limanowski, Józef Weyssenhoff, Władysław Sołtan, Antoni Natanson, Konstanty Skirmunt, Ryszard Manteuffel, Edward Żeligowski, Jodko-Narkiewicz, Józef Brudziński, Stanisław Thugutt). Tutaj studiowali teologię polscy duchowni ewangeliccy z zaboru rosyjskiego. Profesorem był tu wybitny językoznawca, twórca szkoły kazańskiej, Jan Niecisław Ignacy Baudouin de Curtenay - w 1922 roku kandydat na prezydenta II Rzeczpospolitej. W 1828 roku polscy studenci uniwersytetu, niedobitki wileńskiego Związku Filaretów, założyli tu pierwszą polską korporację studencką "Polonia". Na uniwersytecie był 1933-39 lektorat języka polskiego (finansowany przez Polskę) i jest on obecnie. Polska biblioteka na uniwersytecie posiada ponad 1000 tomów. Znane określenie "dorpatczyk" nie tylko oznaczało absolwenta uniwersytetu, ale przede wszystkim oznaczało człowieka o wysokich kwalifikacjach zawodowych, wszechstronnie wykształconego, o wysokiej kulturze osobistej. "Dorpatczyk" w Polsce do 1939 roku cieszył się wielkim poważaniem i szacunkiem. Na ścianie głównego gmachu Uniwersytetu w Tartu jest tablica pamiątkowa poświęcona Stefanowi Batoremu z następującym tekstem: "Stefanowi Batoremu, Królowi Polski i Wielkiemu Księciu Litewskiemu, który po zwycięskiej wojnie z Moskwą o Inflanty (1579 - 1582) obdarzył Tartu w roku 1583 przywilejami oraz nadał mu prawo używania biało-czerwonych barw. Ufundowane przez króla Stefana Batorego Kolegium Jezuickie zapoczątkowało uniwersytecką świetność miasta. W latach 1802 - 1918, będąc siedzibą Alma Mater Dorpatensis, było miejscem studiów i pracy naukowej ponad 2300 Polaków. Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Tallinie Tartu, 3 maja 2005 r." Natomiast w budynku Wydziału Prawa Uniwersytetu w Tartu jest tablica pamiątkowa poświęcona pamięci Władysława Raczkiewicza z następującym tekstem: "Władysław Raczkiewicz - 1939 - 1947 Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej - 1909 - 1911 Student prawa Uniwersytetu w Tartu."

Założona tu w 1899 roku parafia katolicka Niepokalanego Poczęcia NMP (1080 wiernych) miała w dużym stopniu charakter polski. Po wojnie, do 1964 roku duszpasterzem Polaków w Dorpacie był kapucyn polski, o. Tadeusz Kraus, a po odzyskaniu przez Estonię niepodległości w 1991 roku kapelanem został ks. Zbigniew Piłat. - W Dorpacie powstała w 1929 roku pierwsza organizacja polonijna w Estonii - Związek Narodowy Polaków "Jutrzenka". Był tu Dom Polski, zamknięty przez okupanta sowieckiego w 1940 roku. Obecnie działa oddział Związku Polaków w Estonii oraz PRO POLONIA - Stowarzyszenie na rzecz promocji Polski w Estonii. - Polscy konserwatorzy (m.in. Ryszard Mirowski) odnowili w Dorpacie wieżę klasycystycznego ratusza oraz wnętrze kościoła św. Jana. - Na cmentarzu "Vana Jaani" w Tartu jest "Kwatera Polska" - miejsce pochówku Polaków, zmarłych w XVIII i XIX wieku w trakcie odbywania studiów na Uniwersytecie Dorpackim. - W Dorpacie urodziło się szereg znanych Polaków, m.in.: Gabriel Korbut (1862-1936), autor Literatury polskiej; Cezaria Baudouin de Courtenay Ehrenkreutz Jędrzejewiczowa (1885-1967), etnolog, profesor Uniwersytetu Wileńskiego i Uniwersytetu Warszawskiego, założycielka Muzeum Etnograficznego w Warszawie; Bronisław Wojciech Linke (1906-1962), znany malarz polski; Jerzy Hryniewiecki (1908-1989), architekt, profesor Politechniki Warszawskiej; Jerzy Jan Higier (1917-1989), pułkownik WP, ginekolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

Pod tym artykułem nie ma jeszcze komentarzy... Dodaj własny!

29 Marca 1837 roku
Urodził się Władysław Sabowski, polski poeta, pisarz, dramatopisarz, dziennikarz i tłumacz (zm. 1888)


29 Marca 1943 roku
Oddział Jędrusiów wspólnie z grupą AK rozbił więzienie niemieckie w Mielcu i uwolnił 126 więźniów


Zobacz więcej