Czwartek 25 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Jarosława, Marka, Wiki

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 16.04.22 - 14:23     Czytano: [791]

Dział: FAKTY CIEKAWE LECZ MAŁO ZNANE - Marian Kałuski

Polacy w Wielkiej Brytanii

Wielka Brytania, Zjednoczone Królestwo (ang. United Kingdom), Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej jest unitarnym państwem wyspiarskim w Europie Zachodniej nad Atlantykiem i Morzem Północnym. W skład Wielkiej Brytanii wchodzą Anglia, Walia i Szkocja położone na wyspie Wielka Brytania oraz Irlandia Północna leżąca w północnej części wyspy Irlandia. Wielka Brytania ma 244 820 km kw. i 67 mln ludności. Stolicą jest Londyn.

Kto wie, że dzieje Polaków w Anglii rozpoczęły się 1000 lat temu. Bowiem Sygryda Storrada (szw. Sigrid, z przydomkiem Storrada, "Dumna"), utożsamiana przez część historyków z Gunhildą (Gunhild), znaną w polskiej historiografii pod zrekonstruowanym imieniem Świętosława (ur. między 960 a 972, zm. po 1016) była królową szwedzką, duńską, norweską i angielską, żoną Swena Widłobrodego i Eryka Zwycięskiego oraz matka królów Haralda Svenssona i Kanuta Wielkiego. Według jednych źródeł historycznych była córką szwedzkiego wodza Skagula Tostea, według innych córka księcia polskiego Mieszka I i siostra Bolesława Chrobrego. Protestancka Anglia od XVI w. nie przyciągała Polaków-katolików. Do końca XVIII w. mieszkali tu prawie sami nieliczni polscy protestanci, z których najbardziej znani to: Jan Łaski, znany jako John a Lasco (1599-1560), bratanek prymasa Polski Jana Łaskiego (Starszego), jedyny polski działacz reformacji o znaczeniu europejskim, który mieszkał w Londynie w Latach 1547-53 i był przełożonym kongregacji protestantów cudzoziemców oraz przybyły do Anglii w 1628 roku Samuel Hartlib (zm. 1670), zasłużony pedagog, który reformował szkolnictwo angielskie (wprowadził do Anglii dzieła działającego w Polsce Comeniusa), a także zapoczątkował reformę angielskiego rolnictwa oraz pochodzący spod Wadowic Wiktoryn Bythner (ok. 1605-1670), hebraista, który był profesorem uniwersytetów w Oxfordzie (1635-43), następnie przez kilka lat w Cambridge i ponownie w Oxfordzie w latach 1651-64. Polski wybitny uczony z Gdańska Heweliusz dlatego, że był protestantem mógł zostać w 1664 roku członkiem Królewskiego Towarzystwa Naukowego w Londynie. Córka królewicza polskiego Jakuba Sobieskiego - Maria Klementyna Sobieska (1701-1735), której ojcem chrzestnym był papież Klemens XI, 28/29 kwietnia 1719 roku wyszła za mąż za księcia Jakuba Franciszka Edwarda Stuarta (1688-1766), pretendenta do tronu Szkocji i Anglii z ramienia jakobitów jako Jakub III (w Anglii) i VIII (w Szkocji) i tym samym została tytularną królową Wielkiej Brytanii. Maria Klementyna Sobieska jest pochowana w Bazylice św. Piotra w Watykanie (piękny grobowiec). W żyłach męża obecnie panującej królowej brytyjskiej Elżbiety II - księcia Filipa (1921-2021) płynęła także polska krew. Był on potomkiem Ludwika, urodzonego w 1854 roku syna Julii Hauke, córki Maurycego i Zofii Hauke. Para miała 11 dzieci, a wśród nich Julię, która trafiła na carski dwór po śmierci swoich rodziców. Tatę zamordowali powstańcy listopadowi w 1830 roku. Julia zakochała się w bracie księżnej Marii (księżniczki heskiej, żony przyszłego cara Aleksandra II), Aleksandrze. Jego brat nadał jej tytuł Battenberg, który podczas I wojny światowej rodzina zmieniła na Mountbatten. Julia i Aleksander mieli pięcioro dzieci, w tym syna Ludwika, który ożenił się z wnuczką królowej Wiktorii, jej imienniczką Wiktorią. Ich córka Alicja była matką księcia Filipa. Członkowie rodziny Hauke wciąż żyją w Polsce. Jedna z sióstr Julii wróciła do Warszawy, gdzie wyszła za mąż za kuzyna Aleksandra Hauke. Ich potomkowie żyją do dzisiaj. Polski dominikanin, o. Aleksander Hauke-Ligowski (ur. 1936) był najbliższym polskim krewnym księcia Filipa. Łączyło ich pokrewieństwo czwartego stopnia.

Koniec XVIII w. zapoczątkował większy napływ Polaków do Wielkiej Brytanii, szczególnie po Powstaniu Listopadowym 1830-31. Stała się ona wówczas i była do 1918 roku jednym z centrów polskiej emigracji niepodległościowej. Najbardziej znanym i szanowanym Polakiem w XIX wieku w Anglii był Paweł Edmund Strzelecki (1797-1873), podróżnik, geolog, geograf, odkrywca i jeden z największych badaczy Australii, mieszkający w Londynie od 1843 roku. Za swe dzieło naukowe Fizyczny opis Nowej Południowej Walii i Ziemi van Diemena Strzelecki otrzymał w 1847 roku Złoty Medal Odkrywców od Royal Geographical Society, a w 1853 roku został członkiem The Royal Society of London. Najwięcej się zasłużył swoją pracą charytatywną podczas Wielkiego Głodu w Irlandii, ratując życie setek tysięcy Irlandczyków. Strzelecki został uhonorowany wysokimi odznaczeniami oraz medalami angielskimi: w 1849 roku został uhonorowany, jako jeden z pierwszych cywili, Orderem Łaźni, w 1860 roku Uniwersytet Oksfordzki przyznał mu honorowy doktorat prawa cywilnego, w 1869 roku Królowa Wiktoria nadała mu tytuł Rycerza Komandora Orderu św. Michała i św. Jerzego oraz tytułem "Sir". Jednym z największych pisarzy Anglii był Polak Józef Konrad Korzeniowski znany w języku angielskim jako Joseph Conrad (1857-1924). W 1921 roku mieszkało w Wielkiej Brytanii - głównie w Anglii 3000 Polaków. Podczas II wojny światowej Londyn był siedzibą polskiego rządu (uznawanego przez cały wolny świat) i naczelnego wodza. W Wielkiej Brytanii były formowane wielkie jednostki wojska polskiego, które następnie brały udział w walkach z hitlerowskimi Niemcami. W wyniku II wojny światowej - oderwania Kresów Wschodnich (Lwów, Wilno) od Polski i zajęcia kraju przez Związek Sowiecki, w Wielkiej Brytanii osiedliło się na stałe około 250 tys. Polaków. W połowie lat 50. XX wieku w Wielkiej Brytanii pracowało w swoim zawodzie 2000 polskich techników i inżynierów, 30 profesorów i wykładowców wyższych uczelni brytyjskich, 600 lekarzy, 80 dentystów, 100 aptekarzy, 36 prawników, 9 brokerów finansowych. Było 2300 polskich firm (60% w Londynie) i ponad 300 polskich farm (gospodarstw rolnych: 260 w Anglii i 40 w Szkocji). Polacy już wtedy byli właścicielami 6000 domów (4000 w Londynie). Pracę duszpasterską prowadziło 100 polskich księży katolickich (było 30 kościołów polskich). Społeczność polska była dobrze zorganizowana - było kilkaset różnych polskich organizacji, stowarzyszeń, klubów (także sportowych), kilkadziesiąt Domów Polskich oraz ukazywało się kilkadziesiąt czasopism polskich, w tym "Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" (20 tys. nakładu). W 2003 roku w Wielkiej Brytanii do polskości przyznawało się 220 tys. ludzi. Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku w Wielkiej Brytanii osiedliło się około 600 tys. Polaków.
...
LONDYN jest stolicą Wielkiej Brytanii i Anglii. Do 1831 roku niewielu Polaków przebywało czy mieszkało w protestanckiej - antykatolickiej Anglii. Z bardziej znanych Polaków byli tu: uczeni Jan Śniadecki (1787) i Paweł Edmund Strzelecki (pierwszy raz 1828-34 i ponownie od 1843) - zasłużony badacz Australii, która wówczas należała do Wielkiej Brytanii. Był to najbardziej uhonorowany przez Brytyjczyków Polak (Order Łaźni, Order św. Michała i św. Jerzego oraz tytuł "sir"). Polski inżynier Andrzej Przewodowski (1806-1882) był budowniczym pierwszego tunelu nad Tamizą w Londynie (przed 1839). - Po 1831 roku do końca I wojny światowej w 1918 roku ośrodek polskiej emigracji niepodległościowej. Pierwsze polskie pismo w Londynie ukazywało się w 1837 roku - czasopismo "Republikanin", założone i redagowane przez A.N. Dybowskiego; było ono związane z niepodległościową grupą młodopolską Ogółu Londyńskiego, a przejściowo pod koniec XIX w. było tu wydawane polskie pismo socjalistyczne "Przedświt". 1872-77 działała w Londynie niepodległościowa organizacja o charakterze utopijno-socjalistycznym Związek Ludu Polskiego (główni działacze: L. Oborski, W. Wróblewski). Od maja do sierpnia 1896 roku Piłsudski przebywał w Londynie jako przedstawiciel CKR PPS na IV Kongresie II Międzynarodówki Socjalistycznej. - W okresie I wojny światowej 1914-18 sprawa polska stała się aktualna w polityce europejskiej. Także w Wielkiej Brytanii. Sprawą pilną stało się więc zorganizowanie studiów polskich w tym kraju. W 1915 roku na Uniwersytecie Londyńskim (London School of Slavonic and East European Studies) powstał pierwszy w Anglii lektorat języka polskiego (potem ogólne studia polskie). Pierwszym lektorem tej pierwszej polskiej placówki kulturalno-naukowej w Wielkiej Brytanii został August Zaleski (do 1917 r.). Następni polscy lektorzy to: Roman Dyboski 1924-25, Julian Krzyżanowski 1927-31, Wacław Borowy 1931-35 W.J. Rose (Kanadyjczyk, ale wychowanek Uniwersytetu Jagiellońskiego) 1935-50, Jerzy Pietrkiewicz 1950-79, a po nim slawiści angielscy. W maju 2004 roku kamień węgielny pod nowy budynek London School of Slavonic and East European Studies położyli: prezydent Aleksander Kwaśniewski, księżniczka Anna i rektor Uniwersytetu Londyńskiego. - Po napadzie Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 250 najcenniejszych polskich skarbów narodowych z Wawelu (w tym bezcenne arrasy - 136 sztuk, zakupionych przez króla Zygmunta Augusta, najcenniejsza pamiątka narodowa - miecz koronacyjny królów polskich "Szczerbiec", koronacyjny miecz i łańcuch króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, chorągwie oręża polskiego, zbroje husarskie, hetmańskie buławy, insygnia królewskie, drogocenne eksponaty złotnicze; w sumie 21 skrzyń z dziełami sztuki, 7 rulonów z arrasami i 1 rulon z chorągwiami), jak również najcenniejsze zabytki polskiego piśmiennictwa z Biblioteki Narodowej w Warszawie (36 oryginalnych dzieł Chopina, Psałterz Floriański, Kazania Świętokrzyskie, Objawienia św. Brygidy, Rocznik Świętokrzyski, modlitewnik królowej Bony, szachy króla Zygmunta III Wazy i osiemnaście innych bezcennych, najstarszych polskich rękopisów oraz Biblia Gutenberga z Pelplina) zostały ewakuowane przez Rumunię do Francji, gdzie były przechowywane w Aubusson, w centralnej Francji. Po napadzie Niemiec na Francję 10 maja 1940 roku postanowiono ewakuować ten bezcenny dla Polaków skarb do Anglii. W porcie francuskim Bordeaux załadowano ten skarb na polski statek handlowy M/S "Chorzów", skąd 17 czerwca 1940 roku wypłynął do Anglii. Statek eskortujący "Chorzów" został trafiony bombą (a mógł to być także "Chorzów" i naród polski straciłby ten skarb). "Chorzów" jednak szczęśliwie bez ochrony dopłynął do Falmouth i skarb został przetransportowany do Londynu, którym zaopiekował się rząd polski przebywający w stolicy Wielkiej Brytanii. Tymczasem samej Anglii groziła niemiecka inwazja. Trzeba było ponownie ratować polskie skarby narodowe. Tym razem ze szkockiego portu Greenlock 5 lipca 1940 roku skarby polskie popłynęły do całkowicie bezpiecznej Kanady (Halifax). - Podczas II wojny światowej, w 1944 roku, gdy Niemcy bombardowali Londyn pociskami V-1; piloci polskich dywizjonów lotniczych stacjonujących w Anglii, strącili 190 tych pocisków, tj. 30-35% liczby pocisków zestrzelonych przez brytyjskie lotnictwo. - Po upadku Polski we wrześniu 1939 roku, a następnie Francji w czerwcu 1940 roku, do Londynu została przeniesiona siedziba prezydenta i rządu polskiego na obczyźnie; po wojnie główny ośrodek polskiej emigracji niepodległościowej i życia naukowo-kulturalnego (uniwersytet, instytucje naukowe, kulturalne, wydawnictwa, liczna prasa). 1940-45 działała w Londynie Rada Narodowa, która jako namiastka Sejmu RP była organem doradczym i opiniodawczym rządu i prezydenta RP na emigracji; odtworzono w 1949 roku jako parlament polskiej emigracji niepodległościowej (działała do 1990 r.). - Od tamtego czasu działał w Londynie uniwersytet polski pod nazwą Polish University College. W 1942 roku została założona przez rząd polski tu Biblioteka Polska (Polish Library), która stała się jednym z najważniejszych emigracyjnych ośrodków nauki i kultury polskiej. Od 1946 roku działa tu Polskie Towarzystwo Historyczne na Obczyźnie, którego założycielem i pierwszym prezesem (do 1973 r.) był wybitny historyk, gen. Marian Kukiel. Towarzystwo wydaje od 1947 roku "Teki Historyczne". W 1947 roku został założony w Londynie Instytut Józefa Piłsudskiego w celu badania najnowszej historii Polski (gł. 1918-39); wydawał rocznik "Niepodległość". W 1945 roku powstał w Londynie Związek Pisarzy Polskich na Obczyźnie, grupujący pisarzy polskich na emigracji; wydaje "Pamiętnik Literacki" (od 1976 r.); przewodniczący: S. Stroński, A. Bogusławski, T. Terlecki, W. Wohnout, Z. Szyszko-Bohusz, T. Lisiewicz, K. Sowiński, J. Garliński. W 1964 roku powstał w Londynie, z połączenia Instytutu Historycznego im. gen. Sikorskiego (zał. 1945 r.) i Polskiego Ośrodka Naukowego, Instytut Polski i Muzeum gen. Sikorskiego, jedna z czołowych instytucji historyczno-muzealnych Polonii zagranicznej. - Po wojnie zamieszkało na stałe w Londynie ponad 40 tys. Polaków (emigracja polityczna, przeciwna władzy komunistycznej w Polsce. Powstało w mieście bardzo dużo różnych organizacji, klubów, Domów Polskich, szkół i kościołów polskich (siedziba Polskiej Misji Katolickiej w Wielkiej Brytanii). W 1947 roku powstało w Londynie Zjednoczenie Polskie w Wielkiej Brytanii jako centralna organizacja polonijna, zrzeszająca 66 samodzielnych organizacji. Dzisiaj w Londynie mieszka prawdopodobnie 10 razy więcej Polaków. Od 1940 roku Londyn jest dużym ośrodkiem wydawniczym czasopism polskich. Wydawane tu były lub są następujące czasopisma; 1940-41 "Jestem Polakiem" - tygodnik narodowców; od 1944 roku "Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" - codzienne i najważniejsze pismo informacyjne polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii (najwyższy nakład 20 000); od 1944 roku "Jutro Polski" - organ PSL na emigracji; od 1949 roku "Gazeta Niedzielna" - tygodnik katolicki (w redakcji m.in. J. Bielatowicz, J. Kisielewski, T. Borowicz); 1940-49 "Polska Walcząca", organ Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie (w redakcji m.in. T. Terlecki, L. Rubel, K. Zbyszewski); 1940-49 miesięcznik polityczny "Przegląd Polski" pod redakcją J. Kisielewskiego; od 1968 "Przegląd Powszechny" - miesięcznik katolicki dla inteligencji; 1949-70 "Przegląd Zachodni" - organ Związku Polskich Ziem Zachodnich" (red. m.in. P. Hęciak, F. Bajorek); od 1950 roku "Robotnik" - organ polskich socjalistów na emigracji; 1957-91 "Rzeczpospolita Polska" - organ rządz RP na uchodźstwie; 1950-58 "Alma Mater Vilensis" - periodyk naukowy, podejmujący tradycje badawcze wileńskiego środowiska uniwersyteckiego; 1962-70 tygodnik "Kronika" (red. B. Świderski, M. Czuchnowski), 1940-44 i 1946-81 "Wiadomości" - tygodnik kulturalno-literacki emigracji polskiej, który był kontynuację przedwojennych "Wiadomości Literackich" wydawanych w Warszawie (red. M. Grydzewski do 1967 roku, M. Chmielowiec i S. Kossowska); od 1940 roku "Bellona" - czasopismo wojskowe wydawane do 1945 roku przez sztab Naczelnego Wodza, następnie przez Instytut Historyczny im. gen. W. Sikorskiego; od 1976 "Pamiętnik Literacki" - organ Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie. - W tutejszej sławnej operze Covent Garden występowało i występuje wielu znanych polskich artystów operowych, m.in.: rodzeństwo wielkich śpiewaków Józefina, Edward i Jan Reszke (podczas ich koncertu w marcu 1884 r. publiczność zachwycona ich śpiewem wznosiła okrzyki: Niech żyje Polska!), Teresa Zylis-Gara, Ewa Podleś, Piotr Beczała, Mariusz Kwiecień, Aleksandra Kurzak. W 1975 roku odsłonięto w Londynie pomnik Fryderyka Chopina. W Muzeum Brytyjskim jest trochę poloników. - W zorganizowanym tu w 1920 roku międzynarodowym zlocie skautowym - Jamboree brała udział delegacja harcerstwa polskiego. Na XIV Igrzyskach Olimpijskich w Londynie w 1948 roku drużyna polska zdobyła 1 złoty i 1 brązowy medal. Natomiast podczas XXX Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku polscy sportowcy zdobyli 3 złote, 2 srebrne i 6 brązowych medali. Z kolei podczas 16. Mistrzostw Świata w Lekkoatletyce w Londynie w 2017 roku Polacy zdobyli 2 złote, 2 srebrne i 4 brązowe medale. - Londyn tonie w polonikach. Wspomnę tu tylko cztery, niestety mało znane Polakom. Otóż w Victoria and Albert Museum, obok wielu innych poloników, jest cykl rysunków "Warszawa II" (1862) Artura Grottgera, obrazujących dramatyczne wypadki warszawskie 1861 roku. W westybulu budynku Królewskiego Towarzystwa Geograficznego, niedaleko Albert Hall, jest tablica z nazwiskami wszystkich honorowych członków tego Towarzystwa, w tym naszego wielkiego podróżnika i badacza Australii Pawła Edmunda Strzeleckiego (1797-1873). Zwiedzając na piechotę Londyn przechodziliśmy koło okazałego, w starym stylu budynku Hotelu "Rubens", na którym zauważyłem wmurowaną tablicę, informującą w języku angielskim o tym, że w czasie II wojny światowej mieściło się w tym budynku polskie ministerstwo spraw wojskowych i siedziba naczelnego wodza Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (żona zrobiła mi zdjęcie na tle budynku). W jednej z kaplic londyńskiej katedry katolickiej zauważyłem tablicę Matki Boskiej Ostrobramskiej, którą, zgodnie z podanym napisem po angielsku, ufundowali w 1944 roku polscy lotnicy pochodzący z Wilna.

BITWA O ANGLIĘ lub bitwa o Wielką Brytanię (ang. Battle of Britain, niem. Luftschlacht um England) - kampania powietrzna głównie nad południową i centralną Anglią, toczona między niemieckim lotnictwem Luftwaffe a brytyjskim RAF-em w czasie II wojny światowej, w okresie od 10 lipca do 31 października 1940 roku. Była to pierwsza kampania toczona wyłącznie za pomocą lotnictwa. Po podbici Francji w czerwcu 1940 roku Hitler postanowił dokonać inwazji Wielkiej Brytanii. Wielu historyków uważa jednak, że celem Hitlera był nie tyle podbój Wielkiej Brytanii, co zmuszenie Londynu do wycofania się z wojny. Warunkiem koniecznym do realizacji tego planu było osiągnięcie przewagi w powietrzu poprzez zniszczenie brytyjskiego lotnictwa w powietrzu i na ziemi, co stało się głównym celem niemieckim bitwy o Anglię. Niemiecki plan się nie powiódł. W Bitwie o Anglię Niemcy stracili 1733 samoloty, a ok. 650 zostało uszkodzonych - było to 52% stanu Luftwaffe z lipca 1940 roku, straty ludzkie to 2500 poległych i wziętych do niewoli oraz 1000 rannych lotników. Brytyjczycy stracili 1087 samolotów, a ok. 450 zostało uszkodzonych - wynosiło to ok. 135% stanu z lipca 1940. Śmierć poniosło 544 pilotów, a 500 zostało rannych. Jednostki Luftwaffe zostały pozbawione setek doświadczonych pilotów, nawigatorów i bombardierów. Dla niemieckiego lotnictwa były to straty nie do odrobienia, a tym samym utrudniały dalsze podboje Hitlera. Była to pierwsza kampania toczona wyłącznie za pomocą lotnictwa. W bitwie o Anglię najpierw w składzie, a potem u boku RAF-u walczyły 4 polskie dywizjony: 2 bombowe (300 i 301) i 2 myśliwskie (302 i 303) oraz 81 polskich pilotów w dywizjonach brytyjskich, w sumie 145 polskich pilotów (poległo 30), co stanowiło 5% ogółu pilotów RAF biorących udział w bitwie. Polacy zgłosili zestrzelenie około 170 i uszkodzenie 36 samolotów niemieckich, co stanowić miało około 12%. Dywizjon 303 był najlepszą jednostką lotniczą, biorącą udział w bitwie o Anglię - zgłosił zestrzelenie 126 maszyn Luftwaffe. Jednak według polskiego historyka Jacka Kutznera Dywizjon 303. Zestrzelił na pewno 50-52 samoloty, a według zachodnich historyków 50-58. Mimo to, Dywizjon 303. był jednym z najlepszych dywizjonów biorących udział w bitwie o Anglię. W Bitwie o Anglię Brytyjczycy wykorzystali doświadczenia Polaków w łamaniu wiadomości szyfrowanych przez Enigmę, co podczas Bitwy o Anglię pozwoliło na poznanie wielu niemieckich tajnych planów. Naczelny dowódca RAF podczas Bitwy o Anglię Hugh Downing napisał o wkładzie lotników polskich w tej bitwie: "Had it not been for the magnificent material contributed by the Polish squadrons and their unsurpassed gallantry, I hesitate to say that the outcome of the Battle would have been the same." Polish War Memorial - pomnik usytuowany w Londynie, wzniesiony by uczcić pamięć lotników polskich pomagających aliantom podczas II wojny światowej. Wzniesiony z inicjatywy polskiego stowarzyszenia Polish Air Force Association, a odsłonięty w 1948 r. koło bazy RAF Northolt. W brytyjskim filmie wojennym z 1969 roku w reżyserii Guya Hamiltona "Battle of Britain" (Bitwa o Anglię), w którym grają m.in. tacy znani aktorzy brytyjscy jak: Laurence Olivier, Trevor Howard, Curd Jürgens (niemiecki), Christopher Plummer, Susannah York i Michael Caine, uwzględniono też udział pilotów Polskich Sił Powietrznych w tej bitwie.

BLENHAIN PALACE, posiadłość wiejska położona w Blenheim w hrabstwie Oxfordshire w Anglii. Jest tu okazały i ładny barokowy pałac z początku XVIII wieku, który był podarunkiem dla podarunek dla Johna Churchilla, 1. księcia Marlborough od wdzięcznego narodu za zwycięstwa w czasie wojny o sukcesję hiszpańską z Francją i Bawarią, zwłaszcza w bitwie pod Blenheim. W pałacu urodził się były premier brytyjski Winston Churchill (1874-1965). Zwiedzając pałac w 2002 roku przewodnik powiedział nam (grupie turystów) o dwóch ciekawych polonikach, znajdujących się w tym pałacu: ciekawym i wielkim zamku w głównych drzwiach, skopiowanego z zamku znajdującego się w głównych drzwiach Zamku Królewskiego w Warszawie i o serwisie porcelanowym, sprezentowanym Spencerom przez króla polskiego Augusta II (zm. 1733).

BLETCHLEY PARK, posiadłość w Anglii, w hrabstwie Buckinghamshire, w rejonie South East England, koło miasta Bletchley. Podczas II wojny światowej była siedzibą zespołu brytyjskich kryptologów, należących do Rządowej Szkoły Kodów i Szyfrów (Government Code and Cypher School). Niemcy wymyślili i wojsko niemieckie używało przenośną, elektromechaniczną maszynę szyfrującą pod nazwą Enigma. Po raz pierwszy szyfrogramy zakodowane przy pomocy Enigmy udało się rozszyfrować polskim kryptologom w 1932 roku. Prace Polaków, głównie Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego pozwoliły na dalsze prace nad dekodowaniem szyfrów stale unowocześnianych maszyn Enigma najpierw w Polsce, a po wybuchu wojny we Francji i Wielkiej Brytanii. Bowiem strona polska postanowiła przekazać po jednym egzemplarzu polskiej Enigmy wraz z dokumentacją agencjom wywiadu Wielkiej Brytanii i Francji (26.7.1939). Dar Polaków dla aliantów zachodnich w postaci sposobu rozkodowania Enigmy został przekazany w samą porę - zaledwie na miesiąc przed wybuchem II wojny światowej. Wiedza, że szyfr Enigmy można złamać, znacznie podniosła morale zachodnich kryptologów. W Wielkiej Brytanii rozpoczęto prace nad dekryptażem szyfrogramów Enigmy. Bez polskiej pomocy prawdopodobieństwo odczytania szyfru Enigmy przez Brytyjczyków było bardzo niskie. Były kryptolog z brytyjskiego ośrodka dekryptażu w Bletchley Park, Gordon Welchman stwierdził, że pracownicy sekcji Hut 6 zajmujący się łamaniem kodu Enigmy Wehrmachtu i Luftwaffe nigdy nie ruszyliby z miejsca, jeżeli by nie uzyskali od Polaków, w ostatnim możliwym momencie, szczegółów wojskowej wersji Enigmy, oraz sposobu jej obsługi. Zdaniem angielskiego historyka Sir Harry Hinsley, który pracował w Bletchley Park, złamanie szyfru Enigmy zaoszczędziło światu co najmniej dwóch lat wojny, a prawdopodobnie nawet cztery. W 2002 roku w Bletchley Park odsłonięto pamiątkową tablicę. Po prawej stronie napis po polsku: Tablica ta upamiętnia pracę Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego - matematyków polskiego wywiadu, którzy pierwsi złamali kod Enigmy. Ich praca ogromnie pomogła kryptologom w Bletchley Park i przyczyniła się do zwycięstwa aliantów w II wojnie światowej. To był największy wkład Polski/Polaków do zwycięstwa nad hitlerowską III Rzeszą w II wojnie światowej.

CAMBRIDGE, miasto w Wielkiej Brytanii, we Wschodniej Anglii, stolica hrabstwa Cambridgeshire. Jest siedzibą drugiego po Oksfordzie najstarszego uniwersytetu w Anglii, który został założony w 1209 roku. Studiowało i studiuje na nim szereg Polaków; jego absolwentami polskimi byli m.in.: Józef Krasiński, właśc. Józef Andrzej Stanisław Korwin-Krasiński (1914- 1998), inżynier, lotnik i hrabia. Lotnik wojskowy, podczas II wojny światowej pilot 301 dywizjonu bombowego odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari, inżynier lotnictwa, wykładowca na uniwersytetach w Argentynie i Kanadzie, Karol Józef Krótki (1922-2007), podporucznik pilot Polskich Sił Powietrznych na Zachodzie, lotnik RAF, 1968-91 wykładowca i profesor Uniwersytetu Alberty w Edmonton (Kanada) - w latach 1949-1958 pracował w Sudanie m.in. kierując pierwszym ogólnokrajowym spisem ludności, po powrocie otrzymał doktorat z demografii na Uniwersytecie Princeton (1960), w latach 1960-64 pracował w Pakistanie jako doradca przy Radzie do spraw demograficznych, Stanisław Adam Sośnicki (1896-1962), kapitan saperów Wojska Polskiego, urzędnik konsularny, dyplomata, w młodości lekkoatleta, olimpijczyk, Helen Czerski (ur. 1978 w Manchesterze), brytyjska fizyczka, oceanograf i prezenterka telewizyjna polskiego pochodzenia, pracownik naukowy Wydziału Inżynierii Mechanicznej na University College London, wcześniej pracowała w Instytucie Badań nad Dźwiękiem i Wibracjami (Institute of Sound and Vibration Research) przy University of Southampton. Na Uniwersytecie w Cambridge od 2014 roku jest Katedry Studiów Polskich, którą prowadzi dr Stanley Bill. Absolwent Politechniki Gliwickiej, który uzyskał doktorat na tutejszym Uniwersytecie Krzysztof Kozioł rozpracowuje grafen na tymże Uniwersytecie, wraz ze swoim zespołem na tym uniwersytecie wypracował nową metodę masowej produkcji grafenu. Działają tu: Dom "Polonia", Polska Szkoła, Klub "Gazety Polskiej", Klub Polonia, Oddział Polski Niepodległej, Polska Misja Katolicka Najświętszej Marii Panny Królowej Polski, Stowarzyszenie Polskich Psychologów - Filia.

DULWICH - w południowym Londynie. Jest tu słynny i ekskluzywny Dulwich College, w którym jest m.in. cenna galeria obrazów. Była ona pierwszą publiczną galerią obrazów w Anglii. Wśród 350 obrazów są tu prace tak znanych mistrzów jak: Rembrandt, Van Dyck, Murillo, Poussin, Watteau, Rubens, Tiepolo, Canaletto, Gainsborough. Wszystkie te prace mogły być własnością narodu polskiego. Otóż agent królewski Noel Desenfans i sir Francis Bourgeois zebrali na polecenie króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego w latach 1790-92 około 380 obrazów dla warszawskiej galerii, która to kolekcja miała być godna Królestwu Polskiemu. Niestety, wskutek rozbiorów Polski obrazy nie trafiły do Warszawy i w 1811 roku sir Francis Bourgeois ofiarował większość obrazów Dulwich College.

DUNS, miasto w Scottish Borders - w jednostke administracyjnej (council area) w południowo-wschodniej Szkocji, przy granicy z Anglią. Tutaj i w okolicznych miejscowościach Biggar, Blairgowrie i Douglas w lutym 1942 roku została sformowana sformowana na podstawie rozkazu Naczelnego Wodza, gen. broni Władysława Sikorskiego wydanego w dniu 25 lutego 1942 roku, na bazie jednostek wydzielonych ze składu I Korpusu Polskiego w Wielkiej Brytanii, 1 Dywizja Pancerna - wielka jednostka pancerna Polskich Sił Zbrojnych w czasie II wojny światowej (1942-1947), której stan liczebny wynosił: 885 oficerów, 15210 podoficerów i żołnierzy (najwyższy stan - 18 tys.), 381 czołgów, 473 działa i 5060 pojazdów mechanicznych różnego przeznaczenia. Jej dowódcami byli generał brygady Stanisław Maczek (25 II 1942 - 20 V 1945) i generał brygady Klemens Rudnicki (20 V 1945 - 10 VI 1947). W latach 1944-45 toczyła boje na terenie Francji (bitwa pod Falaise, która zakończyła bitwę o Normandię decydującą porażką Niemiec), Belgii, Holandii i Niemiec, wyzwalając m.in. północną część Gandawy i Ypres w Belgii, Bredę - stolicę Brabancji w Holandii, zdobyła niemiecką bazę morską nad Morzem Północnym Wilhemshaven - biorąc do niewoli 2 admirałów, 1 generała, 1900 oficerów i 32000 żołnierzy, poza tym zdobyto 3 krążowniki, 18 okrętów podwodnych, 205 innych jednostek, 94 działa forteczne, 159 dział polowych, 560 ciężkich karabinów maszynowych, 40 000 karabinów, 280 000 pocisków artyleryjskich, 64 miliony sztuk amunicji strzeleckiej, składy min i torped oraz zapasy żywności dla 50 tysięcy ludzi na 3 miesiące oraz oswobodziła obóz kobiet-żołnierzy Armii Krajowej w Oberlangen.

EDYNBURG - Edinburgh, miasto w Wielkiej Brytanii, stolica Szkocji. Małe grupki Polaków lub pojedyncze osoby zaczęły się tu osiedlać od czasu upadku Powstania Listopadowego 1830-31. Mieszkał tu m.in. Józef Rymkiewicz, były prezes sądu w Wilnie, historyk reformacji Walerian Krasiński, doktor praw i nauk medycznych Andrzej Gregorowich czy znany skrzypek Feliks Janiewicz, biorący udział w życiu muzycznym miasta. 4 października 1848 roku koncertował w Edynburgu Fryderyk Chopin, który zamieszkał u tutejszego lekarza polskiego Adama Łyszczyńskiego. Upadek Polski we wrześniu 1939 roku spowodował wielki napływ Polaków do Wielkiej Brytanii, głównie wojskowych. - W latach 1941-49 na Uniwersytecie Edynburskim działał Polski Wydział Lekarski kształcący kadry medyczne dla potrzeb Polskich Sił zbrojnych w Wielkiej Brytanii. Wydział powołany został na mocy porozumienia rządu polskiego z Senatem Uniwersytetu w Edynburgu. W skład kadry naukowo-dydaktycznej PWL weszło 7 nauczycieli akademickich z Uniwersytetu Jagiellońskiego, 7 z Uniwersytetu Poznańskiego, po 6 z Uniwersytetu Lwowskiego i Warszawskiego, 1 z Uniwersytetu Wileńskiego, 10 nie było związanych z działalnością uniwersytecką przed wojną. Dziekanami Wydziału byli profesorowie: Antoni Jurasz 1941-45, Tadeusz Rogalski 1945-46 i Jakub Rostowski 1946-49. W trakcie 8-letniej działalności immatrykulowano 341 studentów, studia ukończyło 236 osób, dyplom lekarski uzyskało 227 absolwentów, dyplom doktora nauk medycznych uzyskało 19 lekarzy. Lekarze PWL ogłosili drukiem 121 prac naukowych. Praktykę medyczną absolwenci Wydziału zdobywali początkowo w szpitalach Edynburga, a od października 1941 roku w polskim Szpitalu im. Ignacego Jana Paderewskiego, utworzonym dzięki życzliwości władz miasta Edynburga. Zamknięcie PWL nastąpiło 30 marca 1949 roku. 15 listopada 1949 roku dziekan prof. Jakub Rostowski odsłonił tablicę pamiątkową na dziedzińcu Wydziału Medycznego Uniwersytetu w Edynburgu, na Teviot Place. Na tablicy wyryto napis w dwóch językach: "Jako wyraz wdzięczności dla Uniwersytetu Edynburskiego za utworzenie polskiej placówki naukowej w Edynburgu płytę tę ofiarowali studenci, wykładowcy i profesorowie Polskiego Wydziału lekarskiego 1941-1949". Po wojnie większość absolwentów PWL, bo aż 209 osób, nie chcąc wracać do komunistycznej Polski zdecydowało się na pozostanie na obczyźnie, z których 128 osiedliło się w Wielkiej Brytanii (do kraju wróciło tylko 20 absolwentów). - Po wojnie w Edynburgu osiedliło się 1200 Polaków (1951), powstało tu 10 różnych organizacji polskich skupionych w Radzie Stowarzyszeń Polskich w Edynburgu. W 1948 roku otwarto Dom Kombatanta, a w 1957 roku Dom Inwalidy (do 1990), w 1948 roku powstała polska szkoła sobotnia (1951 r. - 51 uczniów, w 1957 r. - 73, w 1972 r. - 47 i w 1999 r. - 10 uczniów), działa Scottish-Polish Cultural Association. Od 1942 roku jest tu czynny kościół polski, a Edynburg jest od 1948 roku siedzibą Polskiej Misji Katolickiej w Szkocji. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku setki tysięcy Polaków zamieszkało w Wielkiej Brytanii, w tym także w Szkocji. W Edynburgu i najbliższej okolicy mieszka od 20 do 40 tys. Polaków. Dzielnicą o największym zagęszczeniu Polonii jest Leith. Działa w niej wiele polskich sklepów oraz biura udzielające pomocy prawnej. Edynburska Polonia coraz bardziej wtapia się w wielonarodowe miasto stając się ważnym elementem lokalnej społeczności. Sprawami polskimi zajmuje się znajdujący się tutaj Konsulat Generalny RP. - 7 listopada 2015 roku w Edynburgu - w samym sercu miasta, w parku przy Princes Street w cieniu edynburskiego zamku odsłonięto pomnik jednej z najbardziej niezwykłych postaci drugiej wojny światowej - niedźwiedzia Wojtka. Malutkim brunatnym misiem znaleziony w 1942 roku około miejscowości Hamadan w Iranie, zaopiekowali się żołnierze z 2 Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa. Został adoptowany przez żołnierzy 22 Kompanii Zaopatrywania Artylerii. Nauczyli go nosić amunicję artyleryjską, a także pić piwo i palić papierosy. By móc zabrać go ze sobą Polacy nadali mu imię i stopień, w ten sposób czyniąc z niego formalnie żołnierza. Niedźwiedź brał m.in. udział w bitwie pod Monte Cassino (nosił ciężkie skrzynie z amunicją artyleryjską i nigdy nie zdarzyło mu się żadnej upuścić!). Odwiedzali go alianccy generałowie. Po wojnie wraz z wojskiem znalazł się w Szkocji. Po demobilizacji polskich oddziałów w 1947 roku został przekazany ogrodowi zoologicznemu w Edynburgu, gdzie zmarł 2 grudnia 1963 roku. Stał się maskotką mieszkańców miasta. Odwiedzany przez Polaków od razu rozpoznawał mowę polską. Jako jedyny żołnierz II wojny światowej, który nie był człowiekiem, stał się znany w szeregu krajach jako prawdziwa ciekawostka. Brązowy pomnik naturalnej wielkości dłuta Alana Herriota przedstawiający kaprala Wojtka wraz z polskim żołnierzem (Piotr Prendys), stanął dzięki staraniom organizacji Wojtek Memorial Trust. W uroczystości wziął udział także polski weteran prof. Wojciech Narębski, który razem z Wojtkiem służył w tej samej jednostce wojskowej. Jak tłumaczył w czasie uroczystości burmistrz Edynburga Donald Wilson, odsłonięcie pomnika "pozwala użyć tej fascynującej historii do tego, by wydobyć na światło dzienne wkład polskich żołnierzy w wysiłek wojenny". - To też kolejna nić łącząca nasze miasto z żyjącymi tu emigrantami znad Wisły - dodaje. - Po wypłynięciu z portu Leith (Edynburg), podczas sztormu zatonął 10 stycznia 1965 roku na Morzu Północnym polski statek handlowy - zbiornikowiec "Nysa"; zginęło 18 marynarzy.

FAWLEY COURT, posiadłość w Anglii, w hrabstwie Buckinghamshire, w rejonie South East England, koło miasteczka Fawley. Była polska "wyspa" (25 ha wraz z parkiem) w Anglii - Fawley Court, historyczny ośrodek angielskiej Polonii, pomimo ostrych protestów ze strony tamtejszej Polonii, została na początku stycznia 2009 roku sprzedana przez polskie Zgromadzenie Ojców Marianów za 16,5 mln funtów. Ten piękny pałac z XVII w. o długości 600 m - dzieło Christophera Wrena, architekta londyńskiej katedry św. Pawła, w którym bawili kiedyś członkowie rodziny królewskiej, kupili marianie (ks. Józef Jarzębowski) w 1953 i od 1954 do 1986 roku prowadzili tu polską szkołę średnią dla chłopców (150 uczniów w wieku 9-19 lat; wychowankiem szkoły był m.in. Waldemar Januszczak, znany brytyjski krytyk artystyczny); od 1986 roku marianie zamienili pałac na ośrodek konferencyjny i rekolekcyjny. W pałacu miało również swoją siedzibę jedno z najważniejszych muzeów polskiej emigracji. Znajdował się tu m.in. "Statut Łaskiego" z 1506 r., polska Biblia z 1574 r., egzemplarz pierwszego paryskiego wydania "Pana Tadeusza" A. Mickiewicza, spore zbiory pamiątek po Powstaniu Styczniowym 1863-64, w tym przedmioty należące do Romualda Traugutta, zbiór militariów oraz obrazy, grafiki i książki. Zbiory te już w 2006 roku przewieziono do Polski - do sanktuarium marianów w Licheniu. Na początku lat 70. pożar zniszczył dużą część pałacu, który odbudowała Polonia. Kościół szkolny ufundował książę Stanisław Albrecht Radziwiłł (1914 Szpanów -1976 Londyn), żonaty z Lee - młodszą siostrą Jacqueline Kennedy, żoną prezydenta Stanów Zjednoczonych Johna F. Kennedy ego.

NEWARK - Newark-on-Trent, miasto w Anglii, w regionie East Midlands, w hrabstwie Nottinghamshire. Podczas II wojny światowej w rejonie tym znajdowały się bazy lotnicze brytyjskiego Royal Air Force, w których stacjonowały także polskie dywizjony lotnicze. Na tutejszym cmentarzu chowano poległych, zabitych w wypadkach i zmarłych lotników brytyjskich i wszystkich polskich. Na cmentarzu polskim pochowanych jest 397 lotników polskich. Są tu także groby premiera i naczelnego wodza Wojska Polskiego, gen. Władysława Sikorskiego (1943, w 1993 roku jego ciało przeniesiono na Wawel, pozostaje grób pusty, zaznaczony dużym krzyżem) oraz prezydenta RP Władysława Raczkiewicza z okresu wojny, zmarłego w 1947. Prezydent Raczkiewicz odsłonił tu w 1941 Pomnik Lotników Polskich. Sandomierz jest miastem partnerskim Newark.

OKSFORD - Oxford, miasto w południowej Anglii nad rzeką Tamizą, stolica hrabstwa Oxfordshire. Znane jest przede wszystkim jako siedziba Uniwersytetu Oksfordzkiego (University of Oxford), najstarszego anglojęzycznego uniwersytetu świata. Studiowało tu m.in. 46 laureatów Nagrody Nobla i 25 premierów Wielkiej Brytanii. Studiowało na nim i studiuje również szereg Polaków. Do polskich absolwentów Oksfordu należą m.in.: Maria Antonina Czaplicka - etnografka, Urszula Gacek - poseł do Parlamentu Europejskiego, Maciej Giertych - dendrolog, poseł do Parlamentu Europejskiego, Radosław Sikorski - polityk, Adam Zamoyski - hrabia, historyk, prezes zarządu Fundacji Książąt Czartoryskich. Wykładowcą Oxfordu była Maria Antonina Czaplicka (1886-1921), polska etnografka i geografka, a profesorem filozofii politycznej Zbigniew Pełczyński (1925-2021). Wykładowcami byli także ekonomista prof. Włodzimierz Brus oraz polski filozof Leszek Kołakowski. Profesor Pełczyński poza pracą dydaktyczną, organizował stypendia w Oksfordzie dla naukowców i studentów z Europy Środkowej i Wschodniej. W ramach samego tylko Oxford Colleges Hospitality Scheme od roku akademickiego 1982/1983 z gościny oksfordzkich college ów skorzystało 140 Polaków. W 2011 roku łącznie z kadrą naukową w Uniwersytecie Oksfordzkim uczyło się i pracowało około 200 Polaków. Studiujący na Uniwersytecie nie są bowiem jedynymi mieszkającymi i uczącymi się Polakami, których można spotkać w Oksfordzie. Są tam także uczniowie z collegów przygotowujący się w systemie Sixth Form do egzaminu A-Level, czy uczący się w City of Oxford College. All Souls College, Kolegium Wszystkich Zmarłych to jedyne kolegium w Oksfordzie niezajmujące się kształceniem studentów, a jedynie zrzeszające fellows, czyli profesorów uniwersytetu. Przynależność do All Souls College uważana jest za najwyższe wyróżnienie w brytyjskim świecie naukowym. Do All Souls College należał Polak, profesor Leszek Kołakowski. - W bibliotece uniwersyteckiej (Biblioteka Bodlejańska) w Oksfordzie znajdują się polonika, m.in. napisana po łacinie książka polskiego autora, który dotarł do Mekki w XVI w., a więc jeszcze w średniowieczu oraz pierwodruk "Roxolanek, to jest ruskich panien, na wesele B. Z. z K. D. ... R. P. 1629 dnia 28 lutego we Lwowie wprowadzonych, a teraz światu świeżo pokazanych" (Kraków 1654) Szymona Zimorowica (1608-1629) - znanego polskiego poety epoki baroku. - Jest tu duża kolonia polska, posiadająca własny Dom Polski i polski ośrodek duszpasterski. - Oksford jest (obok Cambridge) jednym z najpopularniejszych wśród turystów miast południowej Anglii, odwiedzanym tłumnie m.in. przez Polaków. - Na oxfordzkim cmentarzu Wolvercote pochowany jest Adam Ignacy Koc (1891-1969), uczestnik walk o niepodległość Polski w I wojnie światowej i wojnie polsko-bolszewickiej, pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, polityk, poseł na Sejm RP, w 1939 roku minister w Rządzie Polskim na Obczyźnie (we Francji). - Miastem partnerskim Oxfordu jest Wrocław.

STRATFORD-UPON-AVON, miasto w Anglii, w hrabstwie Warwickshire, nad rzeką Avon. Urodził się tu William Shakespeare/William Szekspir (1564-1616), powszechnie uważany za jednego z najwybitniejszych pisarzy angielskich - autor nieśmiertelnych sztuk teatralnych granych w teatrach całego świata oraz reformator teatru. W czterech jego sztukach: Komedii omyłek, Hamlecie, Opowieści zimowej i w Miarce za miarkę występują polonica. W Komedii omyłek Szekspir wspomina srogie polskie zimy, w Opowieści zimowej nawiązuje do zasłyszanej dramatycznej historii księcia mazowieckiego Siemowita III i jego niewiernej żony Ludmiły z 1366 roku, a w Miarce za miarkę Książę tłumaczy swoje opuszczenie Wiednia wyjazdem do Polski. Natomiast w Hamlecie poloniki występują w kilku miejscach: autor pisze o wyimaginowanych przez siebie wojnach duńsko-polskich i norwesko-polskich; natomiast imię królewskiego doradcy Poloniusza nasuwa podejrzenia, że postać ta jest portretem ówczesnego polskiego polityka lub że sam Poloniusz był z pochodzenia Polakiem. Polski pisarz i poeta Maciej Słomczyński jest jedyną osobą na świecie, która przetłumaczyła na jakikolwiek język (tutaj chodzi o język polski) wszystkie dzieła Szekspira.

WYSPA ŚWIĘTEJ HELENY - Saint Helena, Ascension and Tristan da Cunha, jedna z trzech wysp na południowym Oceanie Atlantyckim, stanowiących brytyjskie terytorium zamorskie. 1815-21 wyspa była miejscem zesłania i śmierci cesarza Napoleona I Bonaparte. Od 20 grudnia 1815 do 16 października 1816 roku w gronie wiernych towarzyszy Napoleona na zesłaniu był Polak, Karol Piątkowski, były członek Gwardii Napoleońskiej na wyspie Elbie, a następnie żołnierz sławnych polskich szwoleżerów Jerzmanowskiego. - Podczas swej pierwszej podróży dookoła świata trwającej od 16 września 1934 do 3 września 1935 roku zawinął do tutejszego portu polski żaglowiec szkolny "Dar Pomorza". - W 2006 roku wyspę odwiedził znany podróżnik polski Wojciech Dąbrowski.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt