Czwartek 25 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Jarosława, Marka, Wiki

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 01.01.22 - 19:47     Czytano: [619]

Dział: FAKTY CIEKAWE LECZ MAŁO ZNANE - Marian Kałuski

Polacy w Moskwie

MOSKWA jest największym miastem w Rosji. Jest też jej stolicą, poza latami 1712-1918, kiedy tytuł ten przypadał Petersburgowi. Moskwa położona jest w Centralnym Okręgu Federalnym nad rzeką Moskwą (dopływ Oki), w europejskiej części tego kraju. Odległość w linii prostej pomiędzy Warszawą a Moskwą wynosi 1152 km, długość trasy samochodowej to ok. 1250 km.

Chociaż Moskwa zaistniała w historii polskiej w XVII wieku, to stosunki polsko-moskiewskie są znacznie dłuższe.

Są duże poszlaki na to, że Polacy założyli Moskwę. I szereg faktów na to wskazuje!

Tereny, na których dzisiaj leży Moskwa do początków XII zamieszkiwała ludność ugrofińska. Wtedy to zastąpiło ich tu słowiańskie plemię Wiatyczów. Z tym właśnie czasie, a dokładnie w 1113 roku mnich kijowskiego klasztoru pieczerskiego Nestor (także Nestor Kronikarz, ur. ok. 1050, zm. ok. 1114) pisał jeden z najstarszych ruskich latopisów - Powieść minionych lat, w którym opisał historię Rusi od IX do XII wieku. Latopis ten zawiera także wiele wiadomości o początkach innych państw, m.in. Polski, które wskazują na to, że w sprawach polskich był dobrze obeznany. Pisząc o plemionach, które zasiedliły ziemie ruskie wspomina między innymi o plemieniu Wiatyczów: "Byli zaś Radymicze i Wiatycze z rodu Lachów. (...) Było bowiem dwóch braci Lachów: Radym, a drugi Wiatko. I przyszedłszy, siedli: Radym nad rzeką Sożą i od niego przezwali się Radymicze, a Wiatko siadł z rodem swoim nad Oką i od niego przezwali się Wiatycze". (Wiatko to zrusyfikowana forma staropolskiego imienia Wiącek, czasem przybierającego formę Więcek). Niektórzy rosyjscy historycy starają się bagatelizować powyższe informacje, pisząc, że Nestor pod słowem "Lachy" (Lechici) rozumiał Słowian z zachodniej Rusi. Zaprzecza temu ahistorycznemu twierdzeniu sam Nestor, który w swym latopisie dokładnie określa, kim są Lachowie: "Słowianie (...) siedli nad Wisłą i przezwali się Lachami, a od tych Lachów przezwali się jedni Polanami, drudzy Lachowie - Lutyczami, inni Mazowszanami, inni Pomorzanam". Lutycze - czyli Lędzianie. Stąd Ostrów Lednicki, Lednica. Również dla wielu naszych sąsiadów Lachy to Polacy. Polska po litewsku to Lenkija, po węgiersku to Lengyelorszag, czyt. Lendzierosag, czyli kraj Lędzian, a po persku i w starotureckim to Lachistan - czyli kraj Lachów. Rusini też nazywali nas Lachami, a już na pewno Ukraińcy z ich hasłem: "Lachy za San!). I każdy z nas zna powiedzenie: "Strachy na Lachy". Przymiotnik od słowa "Lach" to "lacki", stąd np. nazwa miejscowości Kosów Lacki. Stąd i nazwa naszego narodu: Polacy, czyli Po-Lachy. Nazwa rejonu Podlasie też nie oznacza, że leży on "pod lasem" - tylko że jest już "pod Lachami" - bo wcześniej wpływy w tym regionie miała Ruś - stąd tyle cerkwi tutaj. Nasz największy kronikarz średniowieczny Jan Długosz (zm. 1480) umiejscawia pierwotne siedziby Wiatyczów na Mazowszu. O tym, że Wiatycze pochodzą z terenów wschodniego Mazowsza i Podlasia, pisze też słynny polski antropolog Jan Czekanowski. Porównał on klaster M458 z haplogrupy R1a1, świadczący o spokrewnieniu dawnych Moskwiczan z Mazowszanami. Co więcej, wykopaliska na Kremlu potwierdziły, że najstarsze fortyfikacje w tym miejscu budowane były przez Wiatyczów właśnie - i oni uznawani są za twórców tego miasta. Mają one charakter analogiczny do tych z Gniezna czy Poznania (tzw. konstrukcje hakowe), zupełnie nieznane na Rusi. Pierwsze grodzisko zostało otoczone wałem z fosą, były też brama i most - zgodnie ze zwyczajem Lachów/Lechitów (Czy to Polacy założyli Moskwę? Ciekawostki historyczne.pl 9.4.2021). Oczywiście, z biegiem lat lechiccy Wiatycze przez przyjęcie prawosławia ulegli rutenizacji/rusyfikacji.

W 1263 roku powstało Wielkie Księstwo Moskiewskie. Istniało ono formalnie do 1547 roku, kiedy to wielki książę moskiewski Iwan IV Groźny przyjął tytuł cara wszystkiej Rusi. Jednak już 1478 roku jego poprzednik - Iwan III jako pierwszy władca przyjął oficjalnie tytuł zarówno wielkiego księcia jak i cara Wszechrusi. Z kolei od roku 1319, to jest od czasu przyłączenia do Wielkiego Księstwa Moskiewskiego Wielkiego Księstwa Włodzimierskiego książęta moskiewscy uważali, że z tego tytułu przysługiwała im zwierzchność nad pozostałymi książętami ruskimi. Tymczasem w XIII i XIV wieku kilka księstw ruskich zostało zbrojnie przyłączonych do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zapowiadało to konflikty zbrojne między Wielkim Księstwem Moskiewskim a Wielkim Księstwem Litewskim, które od 1385 roku było w unii z Polską (Królestwem Polskim). I rzeczywiście, w 1499 roku doszło do pierwszego konfliktu wojennego litewsko-rosyjskiego, w których siłą rzeczy uczestniczyła - wówczas jeszcze tylko pośrednio także Polska. Litwa poniosła w tej wojnie klęskę militarną i nie dawała sobie rady w kolejnych konfliktach (1507-08, 1512-22, 1534-37, 1558, 1564). Główny ciężar kolejnych wojen z Moskwą spadł więc na Polskę (zwycięskie wyprawy króla Stefana Batorego przeciw Rosji w 1579, 1580, 1581). Rosja tymczasem rosła w siłę, co spowodowało w XVIII wieku rozbiory Polski.

Dwa i pół wieku mongolskiego zwierzchnictwa (1227-1480) przekształciło oblicze moskiewskiej Rusi. Państwo moskiewskie nabrało cech azjatyckich, ukształtowało swoją państwowość i cywilizację na modłę mongolską. Stanowiło sobą swoistą Euro-Azję; z Europy miało tylko chrześcijaństwo - prawosławie. Powstałe Wielkie Księstwo Moskiewskie na własne życzenie było w zasadzie odcięte od Europy - nie utrzymywało z nią bliższych kontaktów. Do Moskwy udawali się jedynie posłowie królów polskich, jak np.: kilka razy Iwan Sapieha (zm. 1517); Andrzej Tarnowski 1572; Teodor Tyszkiewicz 1577; Lew Sapieha 1600; Aleksander Gosiewski 1606, 1634; Filip Kazimierz Obuchowicz 1653; Jan Gniński 1679; kilka razy Samuel Węsławski (zm. 1690). Z braku kontaktów polsko-moskiewskich bardzo niewielu Polaków było w Moskwie do końca XVI wieku. Przez kilkaset lat jedynie handel łączył Polaków z Moskwą. Ze stolicy carów sprowadzano bardzo duże ilości futer i skór. Jako ciekawostkę można podać, że znany kartograf w służbie króla Stefana Batorego i hetmana Jana Zamoyskiego Maciej Strubicz opracował mapę Litwy, Inflant i Moskwy, która została ogłoszona drukiem w kolońskim wydaniu Polonii M. Kromera (1589). Dopiero początek wieku XVII zapoczątkował bezpośredni kontakt Polaków z Rosją i Moskwą.

Otóż po śmierci cara Iwana IV Groźnego w 1584 roku, nowym władcą Rosji został jego syn Fiodor I (żonaty z Iriną Fiodorowną Godunową), jednak faktyczną władzę sprawował Borys Godunow, który w 1598 roku na Soborze Ziemskim został obrany carem. Po jego śmierci w 1605 roku carem został jego syn jako Fiodor II Borysowicz. Panował przez dwa miesiące. Został zamordowany razem z rodziną Godunowych przez agentów podłego mistyfikatora Dymitra Samozwańca I, podającego się za cudownie ocalałego carewicza Dymitra, syna Iwana IV Groźnego, ponoć skrytobójczo zabitego na polecenie carskiego faworyta, Borysa Godunowa. W 1604 roku Samozwaniec przybył do Krakowa. Został przyjęty przez Zygmunta III Wazę. Przedstawił mu plan wyprawy na Moskwę w celu zdobycia tronu carskiego. Król nie zajął jednoznacznego stanowiska, natomiast wiele wpływowych osobistości z Janem Zamoyskim na czele uznało przedsięwzięcie za szkodliwe dla interesów Rzeczypospolitej. Samozwaniec uzyskał jednak poparcie polskich magnackich rodów Mniszchów i Wiśniowieckich spoglądających z zainteresowaniem na ten plan - wierząc w nabycie nowych ziem dla swoich domen i rozszerzenie wpływów. Tak samo jak rosyjskie rody bojarów: Szujskich, Bielskich, Romanowów, Mścisławskich - liczyli na przywileje podobne do tych, jakie mieli polscy magnaci. 26 maja 1604 roku Dymitr i Jerzy Mniszech spisali kontrakt, w którym polski magnat zapowiedział wydanie córki Maryny za Samozwańca, gdyby temu udało się zdobyć tron rosyjski. W zamian wojewoda sandomierski miał uzyskać milion złotych polskich oraz księstwa siewierskie i smoleńskie. Maryna natomiast po ślubie otrzymać miała liczne nadania ziemskie i księstwa pskowskie oraz nowogrodzkie. Pojawienie się Dymitra Samozwańca I w Rosji było możliwe również dzięki jego rzekomemu przejściu na katolicyzm i obietnicy katolizacji Rosji, przez co uzyskał wsparcie zakonu jezuitów i papieża, którzy zorganizowali jego wyprawę (2500 nadworne poczty polskich magnatów i 2000 Kozaków dońskich), zapewnili niezbędne środki i w znacznej mierze kierowali jego polityką. Po kilku zwycięstwach nad wojskami carskimi i nagłej śmierci Borysa Godunowa, Dymitr 20 czerwca 1605 roku zajął Moskwę. Uznany przez carycę Marfę (żonę Iwana Groźnego i matkę zabitego carewicza) za syna - Dymitra Iwanowicza. Dymitr został koronowany na nowego cara Moskwy 31 lipca 1605 roku. Zgodnie z umową Maryna wyruszyła do Rosji jako narzeczona cara. Przed wyjazdem otrzymała zgodę króla polskiego na małżeństwo i 27 listopada 1605 roku w Krakowie poślubiła przyszłego męża per procura. Ślubu w językach polskim i ruskim udzielił biskup krakowski, kardynał Bernard Maciejowski. W zastępstwie cara wystąpił poseł rosyjski, Afansij Własiew. Na uroczystości byli obecni m.in.: król Zygmunt III Waza, księżna Anna Wazówna, królewicz Władysław Waza i nuncjusz apostolski Klaudiusz Rangoni. Maryna Mniszchówna 12 maja 1606 roku uroczyście wjechała do Moskwy i 18 maja jako pierwsza w dziejach Rosji kobieta została koronowana na carycę. Ceremonii w Soborze Uspieńskim na Kremlu przewodniczył patriarcha moskiewski, Ignacy, który udzielił też Dymitrowi i Marynie ślubu w obrządku bizantyjskim. Polka została carową Rosji. W 1606, tuż przed śmiercią, poślubił Marynę Mniszchównę. W Moskwie był wtedy lwowski malarz Szymon Boguszowicz, aby ilustrować dzieje Dymitra Samozwańca i jego żony, Maryny Mniszchówny. Na Zamku Królewskim na Wawelu jest jego portret świeżo kreowanej carycy w stroju koronacyjnym (1606). Małżeństwo i panowanie pary carskiej w Moskwie zostało gwałtownie przerwane nad ranem 27 maja 1606 roku, gdy z inspiracji bojara Wasyla Szujskiego doszło w Moskwie do zamachu stanu. Zbuntowany tłum mieszczan wdarł się na Kreml i zabił Dymitra Samozwańca, a wraz z nim ok. 500 Polaków, którzy przybyli na jego wesele z Maryną Mniszchówną ("krwawa jutrznia"). Pozostawionych przy życiu Polaków internowano jako zakładników w różnych stronach państwa rosyjskiego. Maryna uniknęła losu męża. Najpierw udało jej się wykupić kosztownościami z rąk oprawców, a później uciec z pałacu pod spódnicą ochmistrzyni Barbary Kaza nowskiej. Została jednak schwytana podczas rzezi obozu polskiego i 2 czerwca 1606 roku uwięziona. Nowy car Wasyl IV Szujski potraktował ją jako zakładniczkę i zesłał wraz z ojcem do Jarosławia. Maryna ani do Moskwy, ani do Polski już nigdy nie powróciła. Synka jej, kiedy miał trzy latka powiedzono! W literaturze polskiej echa tych wydarzeń mamy w książkach - Jana Tadeusza Bułharyna Dymitr Samozwaniec (1830) i trylogii historycznej Stanisława Wyrzykowskiego Moskiewskie gody (1930). W Moskwie nie zapanował jednak spokój. W kraju wybuchło wielkie powstanie chłopskie i pojawił się nowy Dymitr Samozwaniec II, podający się za cudownie ocalonego Dymitra Samozwańca I. Jego zwolennicy zbrojnie wystąpili przeciwko carowi Szujskiemu. Zagrożony Szujski podpisał sojuszu ze Szwecją, która akurat była w wojnie z Polską o Inflanty. Ten fakt spowodował wypowiedzenie wojny Moskwie przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów w 1609 roku. 4 lipca 1610 roku w bitwie pod Kłuszynem na drodze między Smoleńskiem a Moskwą, wojska polsko-litewskie hetmana Stanisława Żółkiewskiego (7 tys. ludzi) rozbiły znacznie liczniejszą rosyjsko-szwedzką armię cara Szujskiego (35 tys. ludzi), który schroniwszy się w Moskwie został przez bojarów zdetronizowany. Było to jedno z największych zwycięstw oręża polskiego w jego całych dziejach. W Moskwie została powołana przez bojarów władza tymczasowa, tzw. siemibojarzczina. 14 lutego 1610 roku w obozie Zygmunta III pod Smoleńskiem stanął patriarcha moskiewski Filaret, który w imieniu bojarów zawarł układ o powołaniu królewicza Władysława Wazy na tron carski w zamian za zagwarantowanie wolności wyznawania religii prawosławnej. Hetman Żółkiewski zawarł w imieniu królewicza umowę z bojarami i zaprzysiągł warunki elekcji pod Moskwą w dniu 27/28 sierpnia 1610 roku. Tymczasem 30 sierpnia przyszła od króla Zygmunta instrukcja, wywracająca cały ten plan. Król sam chciał być carem i w tym kierunku kazał działać. Żółkiewski nie mógł tego przedstawić bojarom i zataił do czasu królewską wolę, licząc, że dalsze układy skłonią obie strony do ustępstw, do czego jednak nie doszło. 9 października 1610 roku na prośbę bojarów chorągwie polskie wkroczyły do Moskwy, a polska załoga obsadziła Kreml. Wkraczające do miasta wojska polskie witali bojarowie i moskiewskie możnowładztwo. Było to wydarzenie o wielkiej wadze historycznej. Polacy stali się tym pierwszym europejskim narodem w historii, który podbił stolicę przyszłej Rosji. Wcześniej udało się to jedynie chanowi Złotej Ordy Tochtamyszowi w 1382 roku, a później cesarzowi Napoleonowi Bonaparte w 1812 roku - przy sporym współudziale wojsk polskich, których u boku francuskiego wodza na Rosję ruszyło blisko 100 tysięcy. O ile Napoleon w Moskwie wytrzymał niecały miesiąc, to Polacy okupowali stolicę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego przez ponad dwa lata - w tym faktycznie czasie przestało istnieć suwerenne państwo Rosjan. Dowództwo nad polskim wojskiem w Moskwie hetman Żółkiewski oddał w ręce Aleksandra Gosiewskiego. Mennica moskiewska rozpoczęła bicie srebrnych kopiejek z imieniem nowego cara - urodzonego w podkrakowskim Łobzowie Władysława Zygmuntowicza. Mimo wcześniejszej detronizacji, 29 października 1611 roku były car Wasyl Szujski oraz jego bracia, Iwan i Dymitr byli nadal więzieni i zmuszeni do złożenia homagium, przysięgając na Zamku Królewskim w Warszawie przed królem Polski i wielkim księciem litewskim Zygmuntem III Wazą, posłuszeństwo i nienaruszalność granicy polsko-rosyjskiej oraz poddanie się po wsze czasy władzy polskiego króla. Wydarzenie to - jedno z najdonośniejszych w historii Polski i najczarniejszych w dziejach Rosji - uwiecznił Jan Matejko. Dwukrotnie. Namalowany w 1853 roku obraz pod tytułem "Carowie Szujscy przed Zygmuntem III" był pierwszym namalowanym przez początkującego wówczas artystę. 40 lat później powstał drugi obraz o tym samym tytule (42 × 63 cm, 1892), a nawiązujący do "Hołdu pruskiego" i stąd zwany również "Hołdem ruskim". Obraz ten znajduje się w zbiorach Domu Jana Matejki w Krakowie. Wydarzenia te spowodowały nasilenie się antypolskiego powstania w Rosji, a przede wszystkim w samej Moskwie. W sierpniu 1612 roku wybuchło powstanie mieszczan moskiewskich pod wodzą kupca Kuźmy Minina i kniazia Dymitra Pożarskiego skierowane przeciw Polakom, którzy zostali wyparci z miasta. Część załogi odeszła na zachód. Dowódcą pozostałych wojsk polskich na Kremlu został pułkownik Mikołaj Struś. Pospolite ruszenie pod dowództwem Pożarskiego i Dymitra Trubeckiego stoczyło w dniach 1 i 3 września 1612 bitwę pod Moskwą, nie dopuszczając oddziałów hetmana Jana Karola Chodkiewicza z odsieczą dla polskiej załogi Kremla. 1 września niepowodzeniem zakończył się również wypad oddziałów garnizonu Kremla na tyły wojsk moskiewskich. 3 września pod mury Kremla wzdłuż rzeki Moskwy przeniknęło 600 piechurów węgierskich, którym udało się zdobyć przyczółek mostowy, a w ich kierunku uderzyły główne siły polsko-litewskie. Tu ugrzęzły jednak w ciasnych uliczkach Zamoskworieczia, gdzie stały się łatwym celem kontrataków Rosjan. Po obu stronnych w tych dwudniowych walkach zginęło 1500 żołnierzy. W rezultacie czego polski garnizon na Kremlu, pozbawiony aprowizacji, skapitulował 7 listopada. Moskale nie dotrzymali warunków kapitulacji. Prawie cała piechota polska poszła pod nóż, Mikołaj Struś został wzięty do niewoli jako zakładnik. 8 grudnia 1612 roku idące z odsieczą oddziały hetmana Karola Chodkiewicza na wieść o poddaniu się oddziałów polsko-litewskich zawróciły z drogi, powracając do Polski. W marcu 1613 roku Sobór Ziemski Carstwa Rosyjskiego, złożony z mieszczan, bojarów ruskich, duchowieństwa i chłopów, wybrał na cara kniazia Michała Romanowa, kończąc tym samym okres "wielkiej smuty". Nie zakończyło to jednak konfliktu polsko-moskiewskiego. 1617-18 miała miejsce po niewczasie wyprawa królewicza Władysława (od 1632 r. króla Polski) na Moskwę po koronę carską. Wojska polskie, które m.in. w 1618 roku kompletnie rozbity oddział kniazia Dymitra Pożarskiego, nie zdołany opanować Moskwy. 11 października 1618 roku miał miejsce ostatni szturm na twierdzę kremlowską bez rezultatu. Szturm od strony Karwackiej i Bramy Twerskiej załamał się pod ogniem broniącej miasta piechoty. Hetman Karol Chodkiewicz odstąpił od murów miasta. 8 grudnia idący z kolejną odsieczą król Zygmunt III Waza na wieść o poddaniu się Moskwy zawrócił swoje wojska spod obleganego Wołokołamska. Po tych niepowodzeniach podjęto rokowanie pokojowe zakończone w 1619 roku rozejmem deulińskim (dywiliński), który oznaczał w praktyce wyrzeczenie się przez Polskę planu powiązania Moskwy z Rzeczpospolitą. Król Władysław IV zrzekł się tytułu cara Moskwy. Niechęć Zygmunta III wobec przyjęcia przez syna prawosławia - co było jednym z rosyjskich warunków do objęcia tronu carskiego, a następnie chęć zostania carem przez samego Zygmunta III - przekreśliła plany powstania tzw. "unii troistej", czyli polsko-litewsko-rosyjskiej. Tak więc nietolerancja króla Zygmunta III stanęła na przeszkodzie realizacji tego planu. Planu, który, jak gdyby został zrealizowany zmienił by losy tej części Europy. W ogóle, cała ta Dymitriada chluby polskiemu narodowi nie przyniosła.

W 1648 roku wybuchło powstanie Kozaków Zaporoskich powstanie Kozaków Zaporoskich i chłopstwa ruskiego pod przywództwem hetmana kozackiego Bohdana Chmielnickiego przeciwko Rzeczypospolitej, które trwało do 1654 roku. Chmielnicki nie mogąc wygrać z Polską, w styczniu 1654 roku w Perejasławiu zawarł umowę z wysłannikiem cara Rosji Aleksego, na mocy której hetman kozacki złożył przysięgę uległości, włączając Ukrainę do Rosji. Zaraz potem armia carska uderzyła całą swą siłą nie tylko na ziemie ukrainne Rzeczypospolitej, ale na całą wschodnią Polskę, zajmując nawet Wilno. Wojna trwała z przerwami do 1667 roku i pod koniec jej trwania Rosjanie zostali wyparci z większości terytorium polsko-litewskiego. Działania wojenne zakończyły się w 1667 roku rozejmem andruszowskim. W wyniku wojny Rzeczpospolita utraciła jednak Kijów i Ukrainę Zadnieprzańską i Smoleńsk. W Kijowie od 1632 roku istniała wyższa uczelnia prawosławna Akademia Mohylańska, zorganizowana według wzorów polskich kolegiów jezuickich. W Akademii Mohylańskiej kształciła się polityczna i duchowna elita ruska. Językami wykładowymi Akademii były: łacina, polski i ruski. Z Akademią byli związani wykładowcy i absolwenci, którzy posługiwali się językiem polskim na co dzień, pisali prace i utwory literackie po polsku. To była bardzo duża grupa ludzi, która tworzyła elitę umysłową ówczesnej Rusi, a po przyłączeniu Kijowa do Rosji, także tego państwa. To spowodowało, jak pisał prof. Marian Jakóbiec, że w 2. połowie XVII w. nastąpiła w dziejach kulturalnych i piśmienniczych Moskwy "era polska", przede wszystkim wskutek przyłączenia do Rusi Kijowa i napływu do zacofanej dotychczas pod względem cywilizacyjnych Moskwy ludzi wykształconych w kulturze polskiej. Ich udziałem było przyswojenie górnym warstwom tamtejszej ludności języka polskiego, sylabicznego systemu wersyfikacyjnego, opartych na wzorach polskich podręczników poetyki i retoryki, utworów m.in. J. Kochanowskiego, S. Twardowskiego. M.K. Sarbiewskiego, W. Kochowskiego, Sz. Szymonowica, S.F. Klonowica. Wybitni przedstawiciele piśmiennictwa staroruskiego wywodzący się z ziem polsko-litewskich często posługiwali się w swoich pismach językiem polskim. Po polsku pisali m.in. S. Połocki, Ł. Baranowicz, S. Jaworski, K. Sakowicz, P. Berynda, A. Rymsza. Pojawiały się przekłady z literatury polskiej poczynając od psalmów Kochanowskiego, poprzez prace historyczne M. Stryjkowskiego, A. Gwagnina, B. Paprockiego, aż po popularne romanse (Poncjan, Magiellona, Meluzyna), facecje, przykłady kaznodziejskie (Wielkie zwierciadło 1677). Język polski zdobył dużą popularność także w sferach dworskich, szczególnie na dworze carów Aleksego I Michajłowicza i jego syna-następcy Fiodora III (1876-82). Przyjmowano także polskie stroje i kulturę. Np. z Polski przejęła Ruś także pismo nutowe na liniach, tzw. znaki kijowskie, które wyrugowały dawne piso cerkiewnej muzyki, tzw. "krujki"; również z Polski dostał się na Ruś śpiew wielogłosowy - "partesnyj spiw". Na dworze carskim tańczono poloneza. Wpływ kultury polskiej został przeniesiony z Moskwy do Petersburga, gdzie zaznaczał się aż do końca XVIII w. Jednak był on obecny nadal w Moskwie. Wpływ kultury polskiej został przeniesiony z Moskwy do Petersburga, gdzie zaznaczał się aż do końca XVIII w. Jednak był on obecny nadal w Moskwie. Np. w 1784 roku wystawiono w Moskwie Małżeństwo z kalendarza Franciszka Bohomolca, przełożone w 1779 roku. Historyk teatru polskiego Stanisław Dąbrowski pisze, że w 1797 roku dyrektor teatru polskiego w Mińsku (dziś stolica Białorusi) Maciej Każyński występował z zespołem w Moskwie "gdzie dawszy siedem reprezentacji polskich odniósł wielkie korzyści (materialne)". A przecież wtedy w Moskwie było bardzo mało Polaków. Publiczność była więc rosyjska.

Stosunki polsko-moskiewskie tak bardzo uległy wówczas poprawie, że Aleksy I Michajłowicz był kandydatem do korony polskiej w czasie elekcji 1674 roku, popierany przez Michała i Krzysztofa Paców, marszałka wielkiego litewskiego Hilarego Połubińskiego, wojewodę trockiego Marcjana Ogińskiego i wojewodę witebskiego Antoniego Chrapowickiego. Car Aleksy był ojcem chrzestnym urodzonego w Moskwie w 1664 roku Teodora Andrzeja Potockiego, późniejszego polskiego duchownego katolickiego i w latach 1723-38 arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa Polski; ochrzcił go patriarcha Nikon. W Moskwie mieszkał wówczas jego ojciec Paweł Potocki, kasztelan kamieniecki, który był jeńcem wojennym i ożenił się z Eleonorą (Jeleną Pietrowną) Sałtykow, ciotką przyszłej żony cara Iwana V Praskowii. Z kolei syn cara Aleksego - Fiodor II pragnąc unormować pokojowo stosunki z Polską przedłużył w 1678 roku rozejm andruszowski z Polską i zadeklarował chęć zawarcia pokoju oraz ożenił się w 1680 roku z Agafią Gruszecką (1665 - 1681), córką polskiego szlachcica ze Smoleńszczyzny, która została kolejną carycą Rosji polskiego pochodzenia. W atmosferze znacznego zainteresowania kulturą polską Polakom w Rosji łatwiej było utrzymać odrębność narodową i utworzyć własną kolonię. Jej wpływy, ze względu na zainteresowanie kulturą polską w Moskwie były znaczne. We wzniesionym w końcu XVII w. kościele katolickim kazania odbywały się w językach polskim i niemieckim.

W Moskwie 6 maja 1686 roku został zawarty traktat pokojowy, znany jako Traktat Grzymułtowskiego między Rzeczpospolitą a Carstwem Rosyjskim. Traktat kończył prawnie wojnę polsko-rosyjską trwającą w latach 1654-67 i zakończoną rozejmem andruszowskim. Jednocześnie Rzeczpospolita zrzekała się: Ukrainy Lewobrzeżnej z Kijowem (miasto miało wrócić w ręce Polaków w 1669 roku, ale Rosja nigdy nie wycofała wojsk z Kijowa i nie zrzekła się władzy w tym mieście), ziem województwa smoleńskiego, ziem województwa czernihowskiego, za cenę pokoju i zobowiązania Rosji do przymierza z Polską przeciwko Imperium Osmańskiemu i Chanatowi Krymskiemu. W imieniu Rzeczypospolitej podpisali go wojewoda poznański Krzysztof Grzymułtowski i kanclerz wielki litewski Marcjan Aleksander Ogiński. Utrwalił on granicę polsko-rosyjską do I rozbioru Polski w 1772 roku.

Od XVI wieku Wielkie Księstwo Moskiewskie (od cara Piotra I zwane Rosją) starała się mieć dostęp do Morza Bałtyckiego, tocząc o to wojnę z Polską o Inflanty (dzisiejsza Estonia i Łotwa). Udało się to dopiero carowi Piotrowi I po zwycięstwie nad Szwecją (1701-21) i przyłączeniu do Rosji szwedzkich Inflant oraz części ziem fińskich (Ingria) położonych w delcie Newy nad Zatoką Fińską, zajętych już w 1702 roku. Teraz car postanowił zrealizować drugie swoje marzenie, którym było zbudowanie od podstaw miasta, które miało świadczyć o narodzinach potęgi państwa rosyjskiego. Prace budowlane, w których brali udział najwybitniejsi architekci ówczesnej Europy, rozpoczęły się już w 1703 roku na zdobytej rok wcześniej Wyspie Zajęczej (fin. Janissaari), położonej w Ingrii u ujścia Newy. To był początek dzisiejszego Petersburga, do którego Piotr I w 1712 roku przeniósł stolicę rosyjskich carów. Od tej pory Moskwa spełniała tytularną rolę drugiej stolicy Rosji. Całe życie Rosji przeniosło się do Petersburga. Także polityczne kontakty polsko-rosyjskie oraz życie Polaków przebywających w Rosji. Stąd dopiero 126 lat po zawarciu Traktat Grzymułtowskiego (1686) miało miejsce kolejne ważne polsko-moskiewskie wydarzenie polityczne. Otóż po rozbiorze Polski przez Rosję, Austrię i Prusy w 1795 roku Polacy pokładali nadzieję na odbudowanie państwa polskiego we władcy Francji - Napoleonie, który urządzał Europę według swoich imperialnych planów. Pomagały mu w tym polskie formacje zbrojne u walczące u boku armii francuskiej. Po wielu bitwach i zajęciu prawie całej zachodniej Europy, cesarz Francji 24 czerwca 1812 roku na czele 600-tysięcznej armii - w tym 98 tysięcy Polaków, ruszył na podbój Rosji. 14 września 1812 roku do opuszczonej Moskwy wszedł jako pierwszy polski 10 pułk huzarów (803 żołnierzy) płk. Jana Nepomucena Umińskiego. Po trzydniowym odpoczynku w Moskwie, 17 września oddziały polskie, pod wodzą ks. Poniatowskiego zostały wysłane na południe od Moskwy w celu ubezpieczenia wojsk napoleońskich w Moskwie. Następne tygodnie mijały Poniatowskiemu na licznych utarczkach i bitwach, w których ratował niekiedy oddziały francuskie z ciężkiej opresji. Nieraz też prowadził osobiście do natarcia swoją jazdę.

Kolejne polityczno-historyczne powiązania Polski z Moskwy nastąpiły dopiero po przeniesieniu stolicy Rosji z Petersburga do Moskwy przez władze sowieckie w 1918 roku.

Stosunki dyplomatyczne pomiędzy Polską a RFSRR ustanowiono na mocy zawartego w 1921 Traktatu Ryskiego. W Moskwie było poselstwo, a od 1932 roku ambasada. Po napadzie Związku Sowieckiego na Polskę w dniu 17 września 1939 roku władze ZSRR tego samego dnia cofnęły akredytację personelowi ambasady, który 9 października opuścił Moskwę. Po ataku niemieckim na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 roku doszło do zbliżenia polsko-sowieckiego i po zawarciu układu Sikorski-Majski w lipcu 1941 roku reaktywowano działalność ambasady w Moskwie (ze względów bezpieczeństwa została przeniesiona do Kujbyszewa); stosunki dyplomatyczne polsko-sowieckie zostały ponownie zerwane po odkryciu grobów polskich oficerów bestialsko zamordowanych przez sowieckie NKWD w Katyniu w 1940 roku. W 1944 roku została otwarta ambasada komunistycznej PRL. W latach 70. XX wieku zrealizowano projekt Jana Bogusławskiego, wraz z Waldemarem Hincem i Wojciechem Kowalczykiem, nowej siedziby polskiego przedstawicielstwa dyplomatycznego przy ul. Klimaszkina. Od 1989 roku jest on siedzibą ambasady wolnej Polski.

Niestety, sowiecka Moskwa odegrała ponurą rolę w dziejach Polski. I tak: zgodnie z zawartym 18 marca 1921 roku traktatem ryskim między Polską a Rosją Radziecką i Ukrainą została powołana Mieszana Polsko-Sowiecka Komisja Specjalna z siedzibą w Moskwie celem restytucji zwrot zrabowanych Polsce dóbr kultury i archiwaliów stron Traktatu. Niestety, Związek Sowiecki nie zwrócił Polsce wszystkich zbiorów sztuki i archiwum do czego był zobowiązany. Niepowetowaną zaś stratą w odzyskiwaniu wielu poloników był fakt ich sprzedaży przez Rosję Sowiecką i ZSRS (przedsiębiorstwo "Sowietskij Antikwariat") na aukcjach zagranicznych.

25 sierpnia 1932 roku zawarto w Moskwie Polsko-radziecki układ o nieagresji, który jednak został złamany przez Związek Sowiecki 17 września 1939, tj. po napadzie Moskwy na Polskę do spółki z Hitlerem.

W Moskwie 23 sierpnia 1939 roku III Rzesza Niemiecka i ZSRR zawarły pakt o nieagresji, zwany potocznie "paktem Ribbentrop-Mołotow" (faktycznymi jego negocjatorami byli Stalin i Hitler). Tajny Protokół dodatkowy, wytyczający "granice sfer i interesów Niemiec i ZSRR" w środkowo-wschodniej Europie, był de facto dokumentem tzw. czwartego rozbioru Polski; jego realizacja nastąpiła po napadzie na Polskę Niemiec 1 września i ZSRR 17 września 1939 roku; uzupełniony i skorygowany 28 września 1939 roku (nastąpił wówczas podział ziem polskich). Po upadku sowieckiej okupacji w Polsce w 1989 roku, Sejm i Senat RP podjęły uchwały uznające Pakt Ribbentrop-Mołotow za niezgodny z prawem międzynarodowym.

W dniach 19-30 października 1943 roku odbyła się w Moskwie konferencja moskiewska - konferencja aliancka, uważana za jedno z najważniejszych spotkań dyplomatycznych w czasie II wojny światowej. Wzięli w niej udział ministrowie spraw zagranicznych trzech koalicyjnych mocarstw: Cordell Hull (Stany Zjednoczone), Anthony Eden (Wielka Brytania) oraz Wiaczesław Mołotow (Związek Radziecki). Konferencja dotyczyła spraw politycznych związanych z prowadzoną II wojną światową. Na konferencji postanowiono m.in. omówić sprawę polską na mającej się wkrótce odbyć konferencji w Teheranie (28 listopada - 1 grudnia 1943 roku), z udziałem prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta, premiera Wielkiej Brytanii Winstona Churchilla i przywódcy ZSRS Józefa Stalina, na której, zgodnie z życzeniem Stalina ustalono nową granicę wschodnią Polski i ZSRS na tak zwanej linii Curzona (oderwanie Kresów od Polski).

W Moskwie w lipcu 1944 roku został opracowany przez władze sowieckie tzw. Manifest PKWN (tzw. Manifest Lipcowy) ustanowionego przez Stalina Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego do narodu polskiego. Odezwą tą podpisał i zatwierdził Józef Stalin w Moskwie 20 lipca 1944 roku, a następnie również tam ogłoszona na antenie Radia Moskwa. Pierwszą wersję drukowaną (Manifest "trzyszpaltowy") również wydrukowano w Moskwie. Tymczasem jako miejsce ogłoszenia Manifestu PKWN podano miasto Chełm na Lubelszczyźnie i kłamstwo to powtarzano przez cały okres istnienia komunistycznej Polski Ludowej. Manifest podpisali członkowie PKWN z przewodniczącym Edwardem Osóbką-Morawskim i wiceprzewodniczącymi Wandą Wasilewską i Andrzejem Witosem na czele. Stwierdzał on, że jedynym legalnym źródłem władzy w Polsce jest komunistyczna Krajowa Rada Narodowa. Tak więc Manifest PKWN nie miał nic wspólnego w Chełmem, który został zdobyty przez Armię Czerwoną 21 lipca 1944 roku, a do miasta przyjechał przedstawiciel nowych władz kpt. Kazimierz Sidor dopiero 24 lipca do Chełma, a kolejni członkowie PKWN przybywali do miasta w dniach 24 do 28 lipca.

21 kwietnia 1945 roku premier marionetkowego komunistycznego reżymu polskiego E. Osóbka-Morawski podpisał ze Stalinem na moskiewskim Kremlu Polsko-radziecki układ o przyjaźni, pomocy wzajemnej i współpracy powojennej, który podporządkowywał Polskę politycznie i gospodarczo Związkowi Radzieckiemu.

18-21 czerwca 1945 roku miał miejsce w Moskwie proces (tzw. proces szesnastu) wybitnych działaczy polskiego państwa podziemnego podległych w czasie wojny rządowi polskiemu na obczyźnie (w Londynie). 16 działaczy (gen. L. Okulicki, J. Jankowski, S. Jasiukowicz, A. Bień, K. Pużak, K. Bagiński, A. Zwierzyński, S. Mierzwa, J. Chaciński, F. Urbański, E. Czarnowski, Z. Stypułkowski, K. Kobylański, S. Michałowski, J. Stemler-Dąbski) zostało podstępnie aresztowanych w marcu 1945 roku przez NKWD w Pruszkowie pod Warszawą, dokąd przybyli na zaproszenie przedstawiciela gen. I. Sierowa (gwarantowano im bezpieczeństwo osobiste) w celu odbycia rozmów politycznych i uprowadzonych do Moskwy, gdzie ich oskarżono m.in. o przygotowywanie i dokonanie na tyłach Armii Czerwonej aktów dywersji, a także współpracę z hitlerowskimi Niemcami podczas wojny; 13 skazano na karę więzienia od 10 lat do 4 miesięcy.

...

Chociaż początki kolonii polskiej w Moskwie sięgają dopiero końca XVI w., kontakty polsko-moskiewskie były dużo starsze. Starczy wspomnień, że w Moskwie urodziła się Helena Iwanowna, nazywana także Heleną Moskiewską (1476-1513 Wilno), córka wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III i Zofii (Zoe) Paleolog - bratanicy ostatniego cesarza bizantyńskiego, Konstantyna Dragazesa, od 1495 roku żona Aleksandra Jagiellończyka, wielka księżna litewska i niekoronowana królowa Polski 1501-06, bowiem mimo zawarcia związku małżeńskiego z Aleksandrem w katolickiej katedrze wileńskiej, księżna pozostała przy wyznaniu prawosławnym i dlatego Kościół katolicki nie wyraził zgody na koronację Heleny, która przyjęła jednak oficjalnie tytuł królowej. Jak pisze Jan Stanisław Bystroń w swej pracy Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI-XVIII (t. I, Warszawa 1960), Polacy w XVI w. patrzeli na Moskwę niechętnie i z lekceważeniem, rządzoną bezwzględną tyranią i jakże inną od zachodniej cywilizacji. Opinie o Moskwie i o charakterze Rosjan są często nieprzychylne np. w utworach Mikołaja Reja czy Jana Kochanowskiego. Pierwszymi Polakami w Moskwie - i to w dużej liczbie byli jeńcy wojenni z czasów wojen z Moskwą króla Stefana Batorego, co potwierdzili Polacy, którzy przybyli tu razem z Dymitrem Samozwańcem I, który otoczył się nimi. A było ich również wielu. Jak podaje historyk Jędrzej Giertych razem z jeńcami polskimi było wówczas w Moskwie około 3000 Polaków. Ci, co przybyli tu wraz z Dymitrem nie byli tu przedstawicielami Polski, lecz cudzoziemcami w służbie cara. Dymitr zezwolił na otwarcie dla nich jedynie katolickiej kaplicy, ale wycofał się z planu założenia w Moskwie przez jezuitów polskich kolegium, celem podniesienia w Rosji oświaty. Pomimo późniejszych licznych wojen polsko-moskiewskich w XVII w., w drugiej jego połowie do państwa moskiewskiego zaczęli znowu napływać Polacy. W warsztatach Orużejnej Pałaty na Kremlu pracowało wielu Polaków, szczególnie w XVII i XVIII w., którzy przyczynili się do ugruntowania w Rosji wpływów sztuki barokowej.

Po przeniesieniu stolicy Rosji do Petersburga, w XIX wieku Moskwa, po Petersburgu i Odessie, została trzecim najważniejszym skupiskiem polskim do carskiej Rosji i ciągle odgrywała pewną rolę w życiu narodu polskiego.

Bliższe kontakty Polaków z Moskwą nastąpiły po przyłączeniu do Rosji wielkich obszarów ziem polskich w latach 1772-1795, a szczególnie po utworzeniu w 1815 roku z etnicznych ziem polskich zaboru rosyjskiego Królestwa Polskiego, połączonego unią personalną z Imperium Rosyjskim. W Moskwie powoli zaczęli się osiedlać Polacy, robiący karierę w Rosji czy osoby poszukujące pracy. Ze znanych Polaków mieszkał tu m.in. Józef Peszka (1767-1831), znany malarz, później profesor malarstwa w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. W 1812 roku zmarł tu Wincenty Marceli Reklewski, poeta polski okresu sentymentalizmu. Od grudnia 1825 do kwietnia 1828 roku w Moskwie mieszkał Adam Mickiewicz. Został przypisany jako urzędnik generał-gubernatora Dmitrija Golicyna. Nauczał polskiego u kilku moskiewskich rodzin, wśród jego uczniów była rosyjska poetka Karolina Jaenisch, której talent docenił polski poeta. Para zaręczyła się w 1827 roku (Mickiewicz zerwał zaręczyny w 1829 r., oferując w zamian "wieczną przyjaźń"). Jesienią 1826 roku Mickiewicz spotkał się tu z wielkim poetą rosyjskim Aleksandrem Puszkinem. Później często widywali się na literackich salonach. Wspólne recytacje poezji, dyskusje i wymiany poglądów dość szybko stworzyły pole porozumienia. Znali się z sobą niedługo, lecz wiele i od dni kilku już są przyjaciele - napisał później Mickiewicz w ustępie do III części Dziadów, zatytułowanym Pomnik Piotra Wielkiego. Grono rosyjskich przyjaciół żegnało Mickiewicza, kiedy w 1828 roku wyjeżdżał do Petersburga by stamtąd starać się o pozwolenie na wyjazd za granicę. W tym samym czasie wykładowcą Uniwersytetu Moskiewskiego był filolog klasyczny Józef Jeżowski, który podczas studiów na Uniwersytecie Wileńskim był współzałożycielem i prezydentem Towarzystwa Filomatów i był w bliskich stosunkach z Mickiewiczem i Zanem. Tak jak Mickiewicz został w 1824 roku zesłany w głąb Rosji. W Moskwie ogłosił Odysseae rhapsodiae sex cum notis et indice (1828) i studium po polsku (widać, że w Moskwie mieli polskie czcionki) O postępie badań filologicznych we względzie pism Platona (1829). Napływ Polaków i katolików innych narodowości zmusił rząd carski do wyrażenia zgody na budowę drugiego (po kościele św. Ludwika z 1789 r.) kościoła katolickiego w Moskwie. Kościół p.w. św. Piotra i Pawła został zbudowany w 1829 roku.

Jeszcze większy napływ Polaków do Moskwy nastąpił po upadku antyrosyjskiego Powstania Listopadowego 1830-31 w Królestwie Polskim i na Kresach. W ramach represji car Mikołaj I ukazami dokonał kasaty Uniwersytetu Warszawskiego w 1831 roku i Uniwersytetu Wileńskiego w 1832 roku, pozbawiając Polaków w zaborze rosyjskim nie tylko możności nauki w języku polskim, ale także ziem polskim z jakiegokolwiek uniwersytetu. Zmuszało to Polaków do studiowania na uniwersytetach rosyjskich na ziemiach rosyjskich, w tym także na Uniwersytecie Moskiewskim. W 1861 roku polscy studenci na Uniwersytecie Moskiewskim, w liczbie ok. 600 stanowili 30% studentów uczelni. Przed 1863 rokiem działały tu nielegalne polskie kółka studenckie. Po Powstaniu Styczniowym 1863-64 liczba Polaków studiujących na Uniwersytecie Moskiewskim spadła, jednak w latach 80. XIX w. na 23 wyższych uczelniach Rosji, w tym na Uniwersytecie Moskiewskim, ciągle studiowało 2411 Polaków; stanowili oni około 30% ogółu studentów uczelni politechnicznych i leśnych.

Absolwentami uczelni moskiewskich, głównie Uniwersytetu Moskiewskiego byli m.in. zasłużeni i znani Polacy: Michał Andriolli (1836-1895), wybitny rysownik, ilustrator; Bonawentura Andrzejewski (ur. 1833, zm. 1874), lekarz na Żmudzi (Szawle) a po zesłaniu w guberni wiackiej, uczestnik Powstania Styczniowego 1863 zesłaniec syberyjski; Leon Babiński (1891-1973), prawnik-cywilista, współorganizator polskiego sądownictwa w dwudziestoleciu międzywojennym; Ignacy Tadeusz Baranowski (1879-1917), historyk, dyrektor Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie; Jerzy Wojciech Borejsza (1935-2019), publicysta i historyk, prof. PAN i Uniwersytetu Toruńskiego; Józef Brudziński (1874-1917), neurolog, profesor i pierwszy rektor odnowionego w 1915 roku Uniwersytetu Warszawskiego; Henryk Bukowski (1839-1900), znany antykwariusz w Sztokholmie (Szwecja), wcześniej uczestnik Powstania Styczniowego 1863, emigrant polityczny, członek wieczysty Towarzystwa Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu; Zdzisław Cackowski (1930-2016), filozof, profesor i 1987-90 rektor Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie; Witold Ceraski (1849-1925), rosyjski astronom polskiego pochodzenia, profesor Uniwersytetu Moskiewskiego; Konrad Chmielewski (1838-1899), lekarz, dyrektor uzdrowiska w Nałęczowie, uczestnik Powstania Styczniowego 1863, sybirak; Stanisław Chrostowski (1897-1947), grafik; Teofil Chudziński (1840-1897), lekarz, wybitny antropolog; Władysław Czarkowski (1831-1863), lekarz, naczelnik cywilny powiatu bialskiego w okresie Powstania Styczniowego 1863, rozstrzelany przez Rosjan; Feliks Czarniecki (1871-1959), lekarz psychiatra, autor prac naukowych; Bolesław Roman Dłuski (1826-1905), lekarz, malarz, wojskowy, dowódca oddziału na Żmudzi w okresie Powstania Styczniowego 1863-64; Witold Doroszewski (1899-1976), językoznawca, prof. Uniwersytetu Warszawskiego; Zygmunt Feliński (1822-1895), katolicki arcybiskup warszawski 1862-83; Edward Flatau (1868-1932), lekarz, twórca polskiej neurologii; Władysław Gołemberski (1834-1891), polityk i publicysta, członek Rządu Narodowego, naczelnik cywilny i komisarz rządowy województwa krakowskiego w Powstaniu Styczniowym 1863-64; Mieczysław Grydzewski (1894-1970), historyk, felietonista, dziennikarz, redaktor czasopisma "Skamander" oraz tygodnika "Wiadomości Literackie" w Warszawie; Stanisław Horno-Popławski (1902-1997), rzeźbiarz i malarz, pedagog; Teodor Hryniewski (1860- 1932), lekarz i działacz społeczny czynny w Rosji i Polsce, organizator w Moskwie dużego własnego sanatorium w jednym z pałaców hr. Szuwałowów i w roku 1914 drugiego w majątku Griebniewo pod Moskwą, przez cały czas pobytu w Moskwie czynny członek stowarzyszeń pielęgnujących polskość na dalekiej rosyjskiej obczyźnie i utrzymywał stale łączność z krajem, w czasie I wojny światowej położył duże zasługi przez swoją pracę w polskich stowarzyszeniach w Moskwie niosących pomoc ofiarom wojny, w jego sanatoriach szereg wygnanych z kraju i zrujnowanych przez wojnę rodaków korzystało z bezpłatnej opieki; Ignacy Iwicki (1825-1881), pedagog i tłumacz, przetłumaczył m.in. książkę Alfreda Sudrea Historia komunizmu albo obalenie utopii socjalistów za pomocą historii oraz wraz z Wacławem Przybylskim powieść Harriet Beecher Stowe Chata wuja Toma; Ludwik Janowicz (1858-1902), jeden z przywódców "Proletariatu", publicysta; Władysław Jaszczołt (1883-1962), prawnik, polityk, działacz państwowy II Rzeczypospolitej, 1926-33 wojewoda łódzki, a w latach 1933-35 wileński, 1935-36 minister opieki społecznej; Jan Walery Jędrzejewicz (1835-1887), astronom i lekarz, prowadził pionierskie w Polsce badania spektroskopowe, m.in. widma Słońca i komet; Jan Kołłątaj-Srzednicki (1883-1944), doktor medycyny, generał brygady Wojska Polskiego; Bolesław Kołyszko (1838-1863), jeden z bohaterskich przywódców Powstania Styczniowego na Litwie; Katarzyna Kobro (1898-1951), rzeźbiarka awangardowa; Tadeusz Korzon (1839-1918), historyk, dyr. Biblioteki Krasińskich w Warszawie; Bolesław Limanowski (1835-1935), jeden z najstarszych działaczy polskiego ruchu socjalistycznego, historyk, socjolog, publicysta, 1922-35 senator RP; Paweł Majewski (1839-1905), działacz patriotyczny i rewolucyjny, zesłaniec syberyjski; Jan Majorkiewicz (1820-1847), historyk literatury polskiej, filozof; związany z Cyganerią Warszawską i kręgiem "Przeglądu Naukowego", działacz niepodległościowy; Czesław Michałowski (1885-1940), polityk i prawnik, 1930-36 minister sprawiedliwości i naczelny prokurator Rzeczypospolitej Polskiej, 1935-36 senator RP; Józef Morzy (1921-2011), historyk, nauczyciel akademicki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Stanisław Orłowski (1868-1923), lekarz neurolog i psychiatra, docent neurologii i psychiatrii na Uniwersytecie Warszawskim, autor pierwszego w języku polskim oryginalnego podręcznika do neurologii; Władysław Ostrowski (1897-1949), lekarz-torakochirurg, naczelny chirurg Wojska Polskiego, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Jan Papłoński (1819-1885), historyk, polonista, encyklopedysta, działacz społeczny, dyrektor Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie, Rzeczywisty Radca Stanu, profesor Szkoły Głównej Warszawskiej, dyrektor Szkoły Żeńskiej Rządowej oraz tłumacz; Jan Piłsudski (1876-1950), prawnik, społecznik, 1928-31 poseł na Sejm RP, 1930-31 wicemarszałek Sejmu, 1931-32 minister skarbu, 1932-37 wiceprezes Banku Polskiego, brat Józefa Piłsudskiego; Hipolit Polański (1896-1966), rysownik, malarz; Aleksander Prystor (1874-1941 w Moskwie), jeden z czołowych polityków sanacji, bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego, 1929-30 minister pracy i opieki społecznej, 1930-31 minister przemysłu i handlu, 1931-33 premier, 1930-35 poseł na Sejm RP, 1935-39 senator RP; Bronisław Radziszewski (1838-1914), chemik, profesor i rektor Uniwersytetu Lwowskiego, gdzie stworzył pierwszą polską nowoczesną pracownię chemiczną, która stała się zarazem warsztatem w kraju do samodzielnych badań naukowych; Edward Gustaw Steffen (1876-1945), zasłużony lekarz psychiatra, dyrektor szpitala psychiatrycznego w Tworkach; Władysław Strzemiński (1893-1952), malarz i teoretyk; Wincenty Szyszłło (1837-1919), lekarz, przyrodnik i filozof, przedstawiciel pozytywizmu, członek komitetu redakcyjnego czasopism "Biblioteka Warszawska" i "Ateneum"; Aleksander Tarnowski (1884-1961), muzealnik, tłumacz i podróżnik, działacz socjalistyczny i zesłaniec, 1946-61 dyrektor Zamku Książąt Pomorskich - Muzeum w Darłowie; Władysław Marek Turski (1938-2013), informatyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Aleksander Wasilewski (1878-1924), lekarz, bakteriolog oraz epidemiolog, brał udział w badaniu oraz zwalczaniu epidemii dżumy w Kraju Zabajkalskim, autor wielu prac naukowych; Zygmunt Weyberg (1872-1945), mineralog, krystalograf, petrograf i chemik, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Uniwersytetu Warszawskiego; Ludwik Wirszyłło (1880-1940 Katyń), lekarz wojskowy, major Wojska Polskiego, ofiara zbrodni katyńskiej; Stanisław Karol Władyczko (1878-1936), lekarz neurolog i psychiatra, profesor Instytutu Psychoneurologicznego w Petersburgu i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; Michał Wojnicz (1865-1930), chemik, farmaceuta, rewolucjonista, członek I Proletariatu; od 1890 r. na emigracji, bibliofil, antykwariusz, odkrywca nazwanego jego nazwiskiem, tzw. "manuskryptu Wojnicza"; Tadeusz Zabłocki Łada (1813-1847), poeta, działacz niepodległościowy: podczas studiów założył tajne, patriotyczno-demokratyczne Towarzystwo Miłośników Ojczystej Literatury; Kazimierz Zdziechowski (1878-1942), powieściopisarz; Jan Żółciński (1862-1932), gleboznawca, prof. Politechniki Lwowskiej; Stanisław Żukowski (1873-1944), malarz.

Polacy byli profesorami Uniwersytetu Moskiewskiego, jak np.: Witold Ceraski (1849-1925), astronom, prof. i dyr. obserwatorium astronomicznego; Ignacy Daniłowicz (1787-1847), historyk prawa; Józef Jeżowski (1793-1855), filolog klasyczny, Jan Porzeziński (1870-1929), językoznawca; Gabriel Szereszeniewicz (1862-1912), prawnik; Konrad Wagner (1862-po 1948), lekarz, profesor na Uniwersytecie Kijowskim, Uniwersytecie Moskiewskim, Uniwersytecie w Symferopolu i na koniec docent Uniwersytetu Warszawskiego; oraz innych uczelni moskiewskich: śpiewak Stanisław Bogucki był profesorem Cesarskiego Towarzystwa Muzycznego; architekt Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki był profesorem Moskiewskiej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Architektury; biochemik i fizjolog, profesor polskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie (1920-39) Jakub Parnas był dyrektorem Instytutu Biochemii Akademii Nauk w Moskwie (1943-49), a jego profesorem Wacław Kretowicz; pianista i kompozytor Henryk Puchalski był profesorem moskiewskiego Konserwatorium Muzycznego (1887-1917); Edward Warchałowski (1885-1953, geodeta, 1915-18 docent i 1918-21 prof. Instytutu Geodezyjnego w Moskwie, późniejszy profesor (od 1922) i rektor (1933-36) Politechniki Warszawskiej. Polski agrotechnik, twórca fundamentalnej w naukach rolniczych specjalności - ogólna uprawa roli i roślin, profesor polskiej Politechnik Lwowskiej i Politechniki Wrocławskiej był członkiem Akademii Nauk Rolniczych w Moskwie.

Władze Uniwersytetu Moskiewskiego podpisały 23 kwietnia 2002 roku umowę z Uniwersytetem Jagiellońskim o współpracy w dziedzinie nauki i edukacji oraz wymianie naukowców, wykładowców, stażystów, doktorantów i studentów.

Według carskich danych w 1864 roku w Moskwie było 3037 katolików, głównie Niemców i Polaków, w 1871 roku było około 3,5 tys. Polaków, w 1882 roku 4,5 tys., którzy stanowili połowę ludności katolickiej w mieście, spis ludności z 1897 roku wykazał w Moskwie 9236 Polaków. W latach 1902-1914 widzimy gwałtowny wzrost liczby Polaków w mieście - z 10,5 tys. do 20 tys. Powstanie Styczniowe 1863-64 i jego upadek spowodowały gwałtowne pogorszenie sytuacji Polonii. Represje popowstaniowe dotknęły także polskich mieszkańców Moskwy. Język polski przez wiele lat po powstaniu słyszeć można było tylko w kościele św.św. Piotra i Pawła, a życie organizacyjne Polonii moskiewskiej ograniczone było do działającego tu od 1885 roku Rzymskokatolickiego Towarzystwa Dobroczynności, a istniało ono tylko dlatego, że była to placówka charytatywna. Aż do 1905 roku Polonia nie miała możliwości oficjalnego kultywowania tradycji narodowych ani tworzenia własnych organizacji o szerszym programie działania. Wszystkie te restrykcje i szykany nie załamywały Polaków w Moskwie. Np. mieszkający tu Paweł Majewski (1839-1905) po upadku Powstania Styczniowego kierował tam kółkiem Narodowa Opieka, które ukrywało tropionych przez carską ochranę powstańców i organizowało ich ucieczki za granicę (m.in. J. Dąbrowskiego, E. Jundziłła). Za późniejszą działalność rewolucyjną w Moskwie zesłany na Sybir, gdzie zmarł. Na przełomie lat 70. i 80. XIX w. działała w Moskwie Gmina Socjalistów Polskich (Ludwik Janowicz, Tomasz Uziemło). I tym razem bardzo duży wzrost Polaków-katolików w Moskwie zmusił władze carskie do wydania zgody na budowę drugiego kościoła katolickiego w mieście. Został wzniesiony w latach 1899-1911 według planów polskiego architekta pracującego w Moskwie Tomasza Bohdanowicza-Dworzeckiego. Jest to monumentalna świątynia w stylu neogotyckim pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, należąca dziś do najcenniejszych kościołów katolickich w Rosji. Na czele komitetu do spraw budowy kościoła stał proboszcz parafii pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Moskwie, ks. prał. Antoni Wasilewski. Jako prawnik (członek Rady Adwokackiej w Moskwie) budową opiekował się Aleksander Lednicki, po wojnie w Polsce członek Trybunału Stanu. Zamknięty przez władze sowieckie w 1937 roku, został zwrócony katolikom dopiero w 1996 roku. Od 2002 roku jest to katedra archidiecezji Matki Bożej w Moskwie, którą utworzył 11 lutego 2002 roku "polski" papież Jan Paweł II. Jej pierwszym arcybiskupem-metropolitą był polski kapłan Tadeusz Kondrusiewicz (2002-07), w latach 1991-2002 administrator apostolski dla katolików obrządku łacińskiego w Rosji.

Złagodzenie ograniczeń prawnych wobec Polaków przyniosła rewolucja 1905 roku, która zmusiła cara Mikołaja II do przyznania (manifest z 19 VIII 1905) mieszkańcom Rosji większych prawo obywatelskich i narodowych. Teraz polskie życie organizacyjne mimo ciągle dużych ograniczeń mogło istnieć i jakoś się rozwijać. Skupiło się w powstałym 1906 roku Domu Polskim, który miał szerokie uprawnienia - mógł zakładać czytelnie, biblioteki, księgarnie, szkoły dla dzieci i dorosłych (powstały), biura informacyjne, organizować jadłodajnie i kawiarnie, organizować odczyty i dyskusje, przedstawienia teatralne i koncerty oraz wydawać książki i czasopisma. Popularnością cieszyło się gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół". Powstał Klub Polski "Lutnia". W wyborach do rosyjskiej Dumy Państwowej 1906 roku posłem (z ramienia rosyjskiej partii kadetów) został Aleksander Lednicki, wybitny adwokat moskiewski i jednocześnie działacz Polonii. Zaczęły się ukazywać polskie czasopisma: miesięcznik "Wzlot" (1909-10) i "Głos Polski" (1913).

Po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 roku, w wyniku zarządzonej przez władze rosyjskie ewakuacji Królestwa Polskiego (1915) ok. 2 milionów osób pochodzenia polskiego trafiło w głąb Rosji. Do tej grupy zaliczyć trzeba także jeńców wojennych i cywilnych. W guberni moskiewskiej znalazło się w 72 tys. przesiedleńców, którzy zamieszkali głównie w Moskwie. Było wśród nich wielu działaczy politycznych i kulturalnych oraz artystów (m.in. redakcje warszawskich pism). Było wśród nich wielu znanych Polaków, jak np. Stanisław Wojciechowski, który został tu prezesem Rady Polskiego Zjednoczenia Międzypartyjnego, a po wojnie był prezydentem Polski (1922-26); Wiktor Biernacki, fizyk, do 1915 roku profesor Szkoły Technicznej im. Wawelberga w Warszawie, który tu zmarł w 1918 roku; Karol Dunin, prawnik prezes Towarzystwa Prawniczego w Warszawie, który także zmarł w Moskwie w 1917 roku; młodziutki Konstanty Ildefons Gałczyński, znany później poeta; Kazimierz Ehrenburg, bardzo znany dziennikarz warszawski, od 1905 roku publicysta polityczny "Kuriera Porannego", w Moskwie współzałożyciel prasy polskiej. Przybycie tak dużej grupy uchodźców oraz rozluźnienie represji wobec Polaków wpłynęły na rozwój życia polonijnego - zakładano szkoły, instytucje kulturalne takie jak teatry, wydawano gazety. Pobyt w Moskwie wielu dziennikarzy warszawskich zaowocował rozwojem w mieście polskiej prasy. Zostały założone kolejne polskie czasopisma: tygodnik "Echo Polskie" (1915-16), "Gazeta Polska" (1915-18), "Ognisko Polskie" (1916-18), "Polak - Katolik" (1917). W Moskwie znalazł się członek Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej w Warszawie Kazimierz Kulwieć, który w 1915 roku założył tu na wysokim poziomie nauczania polskie gimnazjum, którego był dyrektorem do 1918 roku. Przybyło tu także kilkadziesiąt polskich aktorów teatralnych oraz reżyserzy (Mieczysław Limanowski) i scenografowie (m.in. Wincenty Drabik), w tym tak bardzo znani aktorzy jak: Józefina Bielska, Wojciech Brydziński, Władysław Czengery, Antoni Fertner, Irena Horwath, Stefan Jaracz, Tadeusz Lechowski, Kazimiera Niewiarowska, Juliusz Osterwa, Wincenty Rapacki, Bronisław Skąpski, Janusz Strachocki, Bolesław Szczurkiewicz. Teatry polskie działały w Moskwie w latach 1915-18. Już od września 1915 roku Bronisław Skąpski kierował zespołem aktorów polskich grających w Moskwie w sali Teatru Kameralnego, a później do 17 grudnia tego roku w sali IRTO, a kierownikiem artystycznym zespołu był Bolesław Szczurkiewicz. W 1916 roku Arnold Szyfman zorganizował drugi w Moskwie Teatr Polski. Wyreżyserował tam "Zemstę" Aleksandra Fredry, "Fantazego" i "Lillę Wenedę" Juliusza Słowackiego. Także w 1916 roku Wincenty Rapacki prowadził w Moskwie Operetkę Polską, z dość licznym i dobrym zespołem (w tym ceniona aktorka operetkowa Kazimierza Niewiarowska). Teatr działał jednak tylko przez rok przez zawirowania polityczne w Rosji. W 1917 roku B. Skąpski kierował Nowym Teatrem Polski w Moskwie, dającym od 15 kwietnia do 20 czerwca tego roku przedstawienia w gmachu teatru Korsza (wystawił tu m.in. Dziady, Noc listopadową). Po obaleniu caratu w lutym 1917 roku powstały w Rosji, w tym także w Moskwie organizacje polityczne reprezentujące różne orientacje polityczne m.in. Polski Komitet Demokratyczny, Legion Puławski, przekształcony Samodzielną Dywizję Strzelców Polskich. W kwietniu 1917 powstał Naczelny Polski Komitet Wojskowy i moskiewski oddział Polskiej Organizacji Wojskowej.

Liderem Polonii moskiewskiej w latach wojny był wybitny prawnik moskiewski Aleksander Lednicki, Zaangażował się w organizację akcji ratunkowej Polaków na Wschodzie, stając na czele Polskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny. Był członkiem ogólnorosyjskich placówek: Koła Przyjaciół Niepodległości Polski, Centralnego Komitetu Obywatelskiego Królestwa Polskiego w Rosji, po rewolucji lutowej 1917 roku (obalenie caratu) stanął na czele Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego, reprezentującej interesy polskie przy Rządzie Tymczasowym Rosji, wobec uznania niepodległości Polski przez Piotrogrodzką Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich i Rząd Tymczasowy. Jako przewodniczący Komisji posiadał uprawnienia ministra Rządu Tymczasowego. Dzięki niemu wielu Polaków mogło uzyskać dokumenty konieczne do opuszczenia ogarniętej rewolucją Rosji (m.in. Janusz Radziwiłł z rodziną). W 1917 roku był członkiem Polskiego Komitetu Demokratycznego w Piotrogrodzie i Polskiego Klubu Demokratycznego w Moskwie.

Po zniesieniu Komisji po przewrocie bolszewickim przez władze RFSRR w początkach 1918 roku, działał następnie do listopada 1918 roku jako przedstawiciel Rady Regencyjnej w Moskwie (nieoficjalnie przy rządzie sowieckim). Misja prowadziła repatriację uchodźców polskich z Rosji Sowieckiej, opiekę humanitarną nad uchodźcami i - nieoficjalnie transfer polskich kapitałów zagrożonych konfiskatą w RFSRR. Misja Lednickiego została zlikwidowana przez władze sowieckie po ich wycofaniu się z uznania traktatu brzeskiego, biura zamknięte, dokumentacja skonfiskowana i przejęta przez Komisariat do Spraw Polskich, a pracownicy (z wyjątkiem Lednickiego, który w październiku 1918 przybył do Warszawy wezwany na konsultacje przez Radę Regencyjną) - aresztowani przez Czeka. Józef Piłsudski wysoko ocenił jego działalność w Rosji, pisząc m.in. Działalność Pańska czasu wojny znajdzie sprawiedliwą i słuszną ocenę w przyszłości (list z 18 kwietnia 1919 r.).

Zaraz po rewolucji październikowej, władze bolszewickie Rosji utworzyły w Petersburgu w listopadzie 1917 roku Komisariat do Spraw Polskich, mający zajmować się sprawami Polaków w Rosji, wraz z rządem bolszewickim został na początku 1918 roku przeniesiony do Moskwy. Władze sowieckie nie tolerowały jakichkolwiek niezależnych polskich organizacji, m.in. Komitetu Obrony Praw Ludności Polskiej, oddziału Straży Polskiej. Na początku 1918 roku zlikwidowano wszystkie polskie organizacje - w tym Dom Polski i gazety, które nie były podporządkowane bolszewikom. Polacy działacze społeczni, polityczni i wojskowi stawali się ofiarami represji i prześladowań - coraz częstsze były aresztowania i egzekucje. Polacy uciekali lub masowo repatriowali do Polski, co stało się możliwe po zatwierdzeniu przez Polskę i Rosję traktatu ryskiego (1921), po przegranej przez Rosję wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Nie wszyscy Polacy jednak wyemigrowali, zazwyczaj przez duży stopień zrusyfikowania i małżeństwo z Rosjanką lub Rosjaninem. Według sowieckiego spisu ludności w 1926 roku na terenie Związku Sowieckiego narodowość polską podało 781,7 tys. osób, z których tylko 362,4 tys. uznało, że ich ojczystym językiem jest język polski. W Moskwie mieszkało w tym roku 17 tys. Polaków. Wśród nich było wiele setek polskich komunistów, którzy w bolszewickiej Moskwie uwili sobie gniazdo i pozostawali do dyspozycji Kominternu w jego akcjach skierowanych przeciwko "burżuazyjnej" Polsce i władzom polskim. Teraz pod ich kontrolą powstawały "polskie" tylko z języka i to bardzo zachwaszczonego rusycyzmami organizacje i instytucje, zresztą nieliczne, bo wśród Polaków niewielu było komunistów, podporządkowane bolszewikom i ich propagandzie. Prawdziwi Polacy trzymali się od nich z daleka. Od 1922 roku działało w Moskwie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe "Praca", prowadzone przez działaczy komunistycznych. W dawnym Domie Polskie w latach 1922-37 roku mieścił się Centralny Klub Robotniczy im. Bronisława Wesołowskiego; działał tu polski teatr amatorski, szkółka polska i była duży biblioteka. Działało polskie wydawnictwo Trybuna. Dla młodzieży polskiej wydawano miesięcznik "Młody Komunista" (1921-23). W 1927 roku zaczęła ukazywać się "Trybuna Radziecka", najpierw jako tygodnik i od 1932 roku dziennik, który miał rzekomo nakład 15 tys. egzemplarzy i był wydawany do 1938 roku. W latach 1929-27 ukazywało się czasopismo "Kultura Mas". Władze sowieckie tworzyły tzw. polskie wyższe szkolnictwo związane całkowicie z ideologią bolszewicką. W 1922 roku założono w Moskwie Komunistyczny Uniwersytet Mniejszości Narodowych Zachodu. Uniwersytet posiadał Wydział Polski, w którym wykładano historię literatury polskiej, język polski, matematykę i geografię gospodarczą. W Moskwie działał także Wydział Polski Fakultetu Robotniczego im. Pokrowskiego. Stalin i władze Związku Sowieckiego, w którego hymnie były słowa: "Chwała ci ojczyzno, Tyś ziemi swobody, Ludów przyjaźni ostojo i straż"... w 1937 zarządzili przeprowadzenie tzw. Operacji polskiej NKWD - wymierzonej w Polaków mieszkających w Rosji. Według dokumentów NKWD w latach 1937-38 skazano 139 835 Polaków, z tego zamordowano strzałem w tył głowy nie mniej niż 111 091 Polaków, 28 744 skazano na pobyt w łagrach, a ponad 100 tys. deportowano do Kazachstanu i na Syberię. Represje dotknęły również większość ludności polskiej w Moskwie. Wszystko co polskie zostało zlikwidowane, w tym także w 1937 roku został zamknięty kościół polski Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Po rozwiązaniu przez Stalina 16 sierpnia 1938 roku Polskiej Partii Komunistycznej, jej kierownictwo zostało wymordowane, a tym samy i jej placówki w Związku Sowieckim i w Moskwie zlikwidowane.

Podczas II wojny światowej przez więzienia moskiewskie (Łubianka, Butyrki) przeszła liczna grupa polskich oficerów i polityków wziętych do niewoli i aresztowanych 1939-41. Na Łubiance był więziony m.in. gen. Władysław Anders, a w Butyrkach przetrzymywano m.in. ofiary "procesu szesnastu". 24 grudnia 1946 został tam prawdopodobnie zamordowany gen. Leopold Okulicki "Niedźwiadek", ostatni komendant główny AK. Przebywał tam również i prawdopodobnie 22 października 1946 został zamordowany Stanisław Jasiukowicz "Opolski", członek władz Polski Podziemnej. Martyrologia Polaków osadzanych, więzionych i mordowanych w więzieniu na Butyrkach została, po 1990 r., upamiętnione na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic, "ŁUBIANKA - BUTYRKI 1939 - 1945". Po 1941 roku Moskwa stała się siedzibą dwóch agentur Stalina - Centralnego Biura Komunistów Polski i Związku Patriotów Polskich oraz miejscem powstania Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Państwowe Wydawnictwo Literatury w Językach Obcych publikowało w języku polskim literaturę piękną, społeczno-polityczną i dziecięcą. Wspierały je wydawnictwa: Raduga, Mir (o profilu naukowym, przyrodniczym i technicznym), Aurora (sztuki piękne), Małysz. W 2002 roku w Moskwie mieszkało 4456 osób narodowości polskiej, a według spisu ludności w 2010 roku już tylko 1987 w całym obwodzie moskiewskim (prawie wszyscy w Moskwie). Większość była skupiona w Towarzystwie "Polonia" (powstało 1989) oraz Stowarzyszeniu Kulturalnym "Dom Polski" (założone 1989), zarejestrowanym przy Funduszu Kultury Rosyjskiej FSRR jako organizacja republikańska. Stowarzyszenie posiada status Polskiego Narodowego Centrum Kultury Federacji Rosyjskiej, ma własną bibliotekę i wydaje powielany biuletyn wewnętrzny. Swoim programem nawiązuje do Domu Polskiego, działającego 1906-17. Organizacje polonijne powołały w roku 1992 Federalną Polską Autonomię Narodowo-Kulturalną "Kongres Polaków w Rosji" i utrzymują więź ze Stowarzyszeniem Wspólnota Polska. Moskiewski oddział nosi nazwę Autonomia Narodowościowo-Kulturalna Polaków "Dom Polski". Polskie środowisko naukowe publikuje osiągnięcia polskiej myśli medycznej i technicznej w czasopismach rosyjskich. Utrzymaniu polskości sprzyja także życie religijne, koncentrujące się wokół 2 kościołów rzymskokatolickich oraz utworzonej (2002) metropolii rzymskokatolickiej.

W Moskwie urodziło się wielu znanych Polaków, m.in.: Karol Olgierd Borchardt (1905-1986 Gdynia), pisarz i marynarz, kapitan żeglugi wielkiej, zastępca komendanta żaglowca szkolnego Dar Pomorza, wykładowca Wyższej Szkoły Morskiej w Gdyni, autor książki Znaczy Kapitan (1960), która cieszyła się dużą popularnością (wielokrotnie wznawiana i przekładana na języki obce) i przyniosła autorowi wiele nagród i wyróżnień; Stanisława Dembowska (1891-1962 Warszawa), uczona, biolog, profesor Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego w Warszawie; Władysław Dewoyno (1915-1991 Łódź), aktor teatralny i filmowy, związany przede wszystkim z teatrami Wrocławia i Łodzi; Witold Doroszewski (1899-1976), językoznawca, prof. Uniwersytetu Warszawskiego; Jerzy Duszyński (1917-1978 Warszawa), aktor filmowy (m.in. Zakazane piosenki 1946) i teatralny; Elżbieta Dziewońska (1903-1977 Chicago), aktorka, reżyser, publicystka, działaczka polonijna w Chicago; Edward Dziewoński (1916-2002 Warszawa), aktor teatralny i filmowy (31 ról filmowych), reżyser, satyryk; Władysław Dziewulski (1904-1981 Opole), historyk, profesor Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu, współtwórca opolskiej nauki historycznej; Michał Figurski (ur. 1973), dziennikarz i prezenter telewizyjny, producent, konferansjer, aktor, przedsiębiorca, restaurator; Aleksander Gieysztor (1916-1999 Warszawa), historyk mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk, Kawaler Orderu Orła Białego; Bronisław Halicki (1902-1962), geolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego; Edward Hartwig (1909-2003 Warszawa), fotograf, jeden z najbardziej znanych na świecie fotografików polskich, uznawany za artystę wszechstronnego, łączącego w pracach fotografię i grafikę; Walenty Hartwig (1910-1991 Warszawa), lekarz internista i endokrynolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, współtwórca systemu kształcenia podyplomowego lekarzy w Polsce; Leonid Hurwicz (1917-2008 Minneapolis), polsko-amerykański ekonomista żydowskiego pochodzenia (rodzina pochodziła z Warszawy), absolwent Uniwersytetu Warszawskiego (1938), profesor emeritus Uniwersytetu Minnesoty, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii (2007); Konstanty Janicki (1876-1932), zoolog, prof. Uniwersytetu Warszawskiego; Witold Jarkowski (1875-1918), inżynier, w 1909 roku opracował metodę obliczenia optymalnego kąta ustawienia łopat śmigłowca, pionier lotnictwa polskiego i rosyjskiego; Aleksandra Jasińska-Kania (ur. 1932), socjolog, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Katarzyna Kobro (1898-1951 Łódź), rzeźbiarka awangardowa; Zbigniew Koczanowicz (1909-1987 Warszawa), aktor teatralny, filmowy (zagrał w kilkudziesięciu filmach) i telewizyjny oraz reżyser; Bohdan Kazimierz Lachert (1900-1987), wybitny architekt, przedstawiciel modernizmu, laureat Honorowej Nagrody SARP (1984); Maryla Lednicka-Szczytt (1893-1947 Nowy Jork), artystka rzeźbiarka; Wacław Lednicki (1891-1967 Nowy Jork), literaturoznawca i krytyk literacki, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, Harvard University i University of California (Berkley); Konrad Łapin (1915-2009 Sopot), pisarz, poeta, radiowiec; Irena Malkiewicz (1911-2004 Warszawa), aktorka teatralna /tearty Warszawy, Łodzi, Gorzowa, Wrocławia) i filmowa (8 filmów), żołnierz Armii Krajowej, uczestniczka Powstania Warszawskiego 1944; Janusz Henryk Leon Messing (1917-2010 Anglia), inżynier rolnik, żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, oficer wywiadu Armii Krajowej, porucznik piechoty, cichociemny; Władysław Mierzyński (1901-1944 Mittelbau-Dora), dyplomata i urzędnik konsularny, sekretarz Ambasady RP w Paryżu 1933-1936, konsul i kierownik konsulatu w Lyonie 1937-1940, ofiara terroru hitlerowskiego; Zygmunt Mieszkowski (1917-1987 Kraków), architekt, docent doktor habilitowany inżynier Politechniki Krakowskiej; Andrzej Mietkowski (ur. 1956), dziennikarz (BBC, Deutsche Welle, Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa), tłumacz i publicysta, działacz opozycji w okresie PRL; Karol Modzelewski (1937-2019 Warszawa), historyk mediewista, profesor nauk humanistycznych PAN i Uniwersytetu Warszawskiego, członek Polskiej Akademii Nauk (wiceprezes 2007-2010) oraz dysydent, więzień polityczny i jeden z liderów opozycji demokratycznej w okresie PRL, senator I kadencji 1989-91, Kawaler Orderu Orła Białego; Zacharjasz Muszyński (ur. 1984), aktor filmowy (27 produkcji filmowych) i teatralny; Włodzimierz Muś (1918-1993 Warszawa), doktor nauk historycznych (1974), generał brygady Wojska Polskiego, dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (1951-64); Bolesław Odrowąż-Szukiewicz (1916-1943 w Bratków), podporucznik Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, cichociemny; Roman Padlewski (1915-1944 Warszawa), kompozytor, pianista, muzykolog, skrzypek, dyrygent, krytyk muzyczny, podporucznik Wojska Polskiego i powstaniec warszawski; Zdzisław Podgórski (1889-1944 Opoczno), inżynier, oficer zawodowy Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej, pełniący obowiązki dowódcy Batalionu Elektrotechnicznego; Teodor Andrzej Potocki (1664-1738), duchowny katolicki, sekretarz królewski, kanonik krakowski, przemyski i warszawski, biskup chełmiński 1699-1712, biskup warmiński 1712-23, arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski od 1723 roku; Waldemar Raźniak (ur. 1982), aktor, reżyser teatralny i pedagog, doktor habilitowany sztuk teatralnych, profesor nadzwyczajny i prorektor Akademii Teatralnej w Warszawie, od 2020 roku Dyrektor Narodowego Starego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie; Karol Sauerland (ur. 1936), polski germanista i filozof pochodzenia niemieckiego, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Witold Sobotkowski (1921-2007 Warszawa), ekspert w zakresie energetyki, docent magister inżynierii Politechniki Gliwickiej, dwukrotne Mistrz Polski Par (1961 i 1962 oraz szachista - w 1955 zdobywca złotego medalu drużynowych mistrzostw Polski, autor publikacji i opracowań naukowych; Mieczysław Sokołowski (1889-1981 Londyn), ekonomista, działacz polityczny, minister spraw zagranicznych rządu RP na uchodźstwie 1949-53); Julia Sokólska (1893-1933 Warszawa), działaczka niepodległościowa (Legiony Polskie), zoolog, cytolog - związana naukowo z Politechniką Lwowską (23 prace naukowe); Władysław Starewicz (1882-1965 Francja), filmowiec narodowości polskiej, tworzący na Litwie, w Rosji i we Francji, twórca i pionier filmów animowanych, twórca pierwszego w historii filmu lalkowego, który wszedł do dystrybucji kinowej, znany na świecie znany też jako Ladislas Starewitch; Julia Starkiewiczowa (1908-1978 Warszawa), lekarz-pediatra, naukowiec i nauczyciel akademicki, profesor Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie; Bolesław Stelmach (ur. 1956), architekt, dyrektor Narodowego Instytutu Architektury i Urbanistyki (NIAiU), laureat Honorowej Nagrody Stowarzyszenia Architektów Polskich, projektant szeregu budowli użyteczności publicznej w Warszawie i Lublinie; Igor Śmiałowski (1917-2006 Warszawa), aktor teatralny i filmowy (22 produkcje filmowe); Tadeusz Tański (1892-1941 Auschwitz-Birkenau), konstruktor samochodowy, inżynier mechanik, wynalazca, konstruktor pierwszych samochodów całkowicie polskiej konstrukcji, np. CWS T-1, T-4 (T-2) i inne, charakteryzujące się nowatorskimi rozwiązaniami konstrukcyjnymi i technicznymi; Maria Wiłkomirska (1904- 1995 Warszawa), pianistka, solistka i kameralistka, wraz z braćmi Kazimierzem i Michałem (od 1945 z przyrodnią siostrą Wandą) członkini Tria Wiłkomirskich, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie i Łodzi; Kazimierz Wiłkomirski (1900-1995 Warszawa), wiolonczelista, kompozytor, dyrygent i pedagog; Michał Wiłkomirski (1902-1988 Warszawa), skrzypek, 1927-71 przebywał w Stanach Zjednoczonych, gdzie był wykładowcą na uniwersytetach w Chicago i Houston; Stefan Witkowski (1903-1942 Warszawa), inżynier i projektant, wynalazca, podczas niemieckiej okupacji Polski przywódca konspiracyjnej organizacji Muszkieterzy (Muszkieterowie)".

Istnieje bardzo wiele innych powiązań polsko-moskiewskich, szczególnie kulturalnych, których nie sposób tu wszystkich wymienić. Oto niektóre z nich:
Od XIX w. w teatrach moskiewskich, włącznie z Teatrem Wielkim i słynnym Moskiewskim Akademickim Teatrem Artystycznym (MChAT) występowało lub związanych było wielu Polaków. W Teatrze Wielkim (opera), innych operach i na koncertach operowych m.in. znani śpiewacy: Teresa Brzechffa, wielki Adam Didur, Daniel Filleborn, Maria Grass, Wiktor Grąbczewski, Mira Heller, Helena Herman, Maria Juniewicz, Antonina Kaplińska (1837-48 występowała w Operze Cesarskiej w Moskwie), sławna Wiktoria Kawecka, Maria Łubkowska (z zespołem opery włoskiej), Władysław Miller, Tadeusz Orda-Zaleski (w Teatrze Operowym S.J. Zimina, gdzie już po kilu występach zajął czołowe stanowisko), Maria Orio (debiut - śpiewała partię Leonory w "Trubadurze", styczeń 1890), Marian Palewicz-Golejewski, Stanisław Roy (1950), jedna z najsłynniejszych śpiewaczek polskich Marcella Sembrich (1882), Romuald Wasilewski (w 1882 r. zaangażowany do opery moskiewskiej, w 1892 r. mianowany pomocnikiem reżysera, a 1898-1906 był drugim reżyserem), Aleksander Wiliński (w 1888 r. ukończył konserwatorium w Moskwie i potem występował jako śpiewak w teatrach rosyjskich w Moskwie i Petersburgu), bardzo popularny Julian Zakrzewski (1882-84 solista Teatru Wielkiego), Józefina Zapałkiewicz, Adolfina Zimajer. W 1920 roku dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie był Grzegorz Fitelberg. W Teatrze Wielkim w Moskwie 4 marca 1869 roku została wystawiona po raz pierwszy na scenie rosyjskiej polska opera narodowa "Halka" Stanisława Moniuszki; od tej pory "Halka" była wielokrotnie wystawiana w Moskwie. W moskiewskim Teatrze Wielkim w sezonie 1898/99 "Halka" pod względem liczby przedstawień zajmowała pierwsze miejsce, wyprzedzając nawet najpopularniejsze opery rosyjskie. W Moskwie w 1952 roku dokonano radiowej rejestracji spektaklu - i było to pierwsze na świecie (włączając Polskę) kompletne nagranie opery. Inna opera S. Moniuszki - "Straszny dwór" była wystawiana w Moskwie w 1946 toku. Nauczycielem śpiewu w Moskwie był Stanisław Sąchocki i tu w 1885 roku wydał swoją "Teorię inscenizacji głosu"... W latach 1956-85 tancerzem Teatru Wielkiego był Jan Gillert, były tancerz Teatru Wielkiego w Warszawie, a w latach 1874-79 Stanisław Gillert, również tancerz z Warszawy. W Moskiewskim Akademickim Teatrem Artystycznym (MChAT) występowało lub związanych było kilku Polaków, m.in. Ryszard Bolesławski, Kazimiera Niewiarowska (1920) i Mieczysław Limanowski. Bolesławskiego zaangażował do MChAT-u sam Konstanty S. Stanisławski. Odniósł duży sukces jako aktor, a następnie reżyser. Wraz z teatrem był na gościnnych występach w Warszawie w 1912 roku. Bolesławski pracował w MChAT do 1919 roku. 14 stycznia 1920 roku MChAT wystawił "Balladynę" Juliusza Słowackiego w reżyserii Stanisławskiego. W 1928 roku Aleksander Zelwerowicz i Leon Schiller reprezentowali polskie środowisko teatralne na jubileuszu MChAT. W innych teatrach moskiewskich występowali także inni aktorzy polscy, jak np. Antoni Luziński. W Moskwie w 1954 roku występował gościnnie Teatr Polski z Warszawy. Znany polski tancerz Feliks Malinowski w 1961 roku studiował w moskiewskim Instytucie Sztuki Teatralnej.

W latach 1860-72 mieszkał w Rosji i piastował funkcję pierwszego skrzypka dworu carskiego i solisty Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego w Petersburgu polski kompozytor, skrzypek i pedagog. Jeden z najwybitniejszych polskich skrzypków i kompozytorów w historii Henryk Wieniawski (1835 Lublin - 1880 Moskwa). Odwiedzał Moskwę dając tu koncerty, a pobyty te w dawnej stolicy carów natchnęły go do skomponowania utworu "Wspomnienie Moskwy".

W polskiej rodzinie szlacheckiej Aleksandra i Antoniny Starewiczów zamieszkałej w Moskwie urodził się w 1882 syn Władysław (zm. 1965 Francja), filmowiec narodowości polskiej (jak pisał jego bliski przyjaciel Charles Ford: "Krążyły plotki, że Starewicz nie jest Polakiem. On zawsze był Polakiem. Tylko wybuch wojny w 1939 r. uniemożliwił mu powrót do kraju, do Warszawy. Kilka miesięcy przed wybuchem wojny, producent pan Stefan Katelbach podpisał z nim kontrakt na realizację filmu pt. "Pani Twardowska", na podstawie poematu A. Mickiewicza."), tworzący w Kownie, w Rosji i we Francji, twórca i pionier filmów animowanych, twórca pierwszego w historii filmu lalkowego, który wszedł do dystrybucji kinowej. Na świecie znany też jako Ladislas Starewitch. Swoją karierę filmowca rozpoczął w Kownie, gdzie w 1910 roku sfilmował walkę żywych żuków jelonków o samicę (8 minut). Ten pierwszy w historii film lalkowy przyniósł młodemu twórcy rozgłos i pieniądze. Premiera filmu o żukach jelonkach odbyła się w Moskwie 26 marca 1912. W Moskwie Starewicz zrealizował następne filmy, m.in. "Konik polny i mrówka". Sukces przeszedł oczekiwania. Obraz obejrzeli widzowie Europy i Ameryki. Wykonano rekordową ilość kopii - 140. Po wybuchu I wojny światowej Starewicz nakręcił szereg parodii obyczajowych oraz kilka grotesek politycznych o antywojennej wymowie. W dramatach filmowych Starewicza występowali znani aktorzy rosyjscy tej miary, co Iwan Mozżuchin, późniejsza gwiazda europejskich ekranów, Olga Gzowska, Zofia Gosławska, Władimir Gajdarow, Jewgienij Wachtangow, a także wielu polskich aktorów - Halina Starska, Krystyna Niewiarowska, Antoni Fertner, Stefan Jaracz, Jan Wiszniewski oraz Fryderyk Jarosy, późniejsza gwiazda warszawskich kabaretów. W 1919 roku Starewicz opuścił Moskwę i przeniósł się do Paryża, gdzie również odniósł wiele sukcesów.

Z innych licznych powiązań polsko-moskiewskich wspomnijmy tylko to, że: od 1992 roku co cztery lata odbywa się w Moskwie Międzynarodowy Konkurs "F.Chopin" dla Młodych Pianistów; od 1988 roku polską działalność kulturalną w Moskwie prowadzi Instytut Polski, podlegający polskiemu Ministerstwu Spraw Zagranicznych. Zajmuje się promocją kultury, nauki i sztuki polskiej w Rosji oraz współpracą kulturalną, współpracą naukową i techniczną między Polską a Rosją. Instytut prowadzi kursy języka polskiego. Znajduje się w nim także biblioteka; Miastami partnerskimi Moskwy są Warszawa i Kraków (w dużym stopniu to także działalność kulturalna). W Moskwie w okresie powojenny urządzony było wiele wystaw sztuki polskiej. Głównymi moskiewskimi ośrodkami pracy naukowej w dziedzinie literatury polskiej są: Instytut Słowianoznawstwa i Balkanistyki Rosyjskiej Akademii Naukowej i Instytut Literatury Światowej im. Gorkiego.

W Moskwie jest szereg budynków wzniesionych przez polskich architektów. Wspomniany polski architekt zamieszkały w Moskwie Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki (zm. 1920 Moskwa), który przez długie lata był członkiem "rady budowlanej" zarządu Moskwy, oprócz kościoła polskiego w Moskwie (1911) w stolicy Rosji nadzorował budowę Dworca Ryskiego w Moskwie (1897-1901), współpracował ze znanym architektem Aleksandrem Pomierancewem przy budowie Wierchnich Torgowych Riadów (obecnie GUM), zaprojektował Dom im. Bachruszynych dla wdów i sierot przy Sofijskiej Nabierieżnej 28 w Moskwie (1902), dom własny przy Małym Własiewskim Pieriułku 8 oraz nadzorował przebudowę domów znanego polskiego prawnika w Moskwie Aleksandra Lednickiego przy Zaułku Kriwonikolskim 8. Tomasz Bohdanowicz-Dworzecki współpracował architektem i malarzem Stanisławem Noakowskim (1867-1928), który był również wykładowcą w moskiewskiej Szkole Malarstwa, Rzeźby i Architektury, a w 1903 roku otrzymał II nagrodę na ogłoszonym w Moskwie konkursie na projekt pałacyku dla księcia P. P. Wolkońskiego. Z kolei Marian Lalewicz, polski architekt, przedstawiciel akademickiego klasycyzmu zaprojektował Budynek administracyjny Towarzystwa Rosyjsko-Amerykańskiej Manufaktury "Trieugolnik" w Moskwie (1916). Natomiast w latach 70. XX wieku zrealizowano projekt z 1969 roku Jana Bogusławskiego, wraz z Waldemarem Hincem i Wojciechem Kowalczykiem, nowej siedziby Polskiej Ambasady w Moskwie przy ul. Klimaszkina.

Były i są również liczne sportowe powiązania polsko-moskiewskie. Oto najważniejsze: Na odbytej tu w 1973 roku letniej Uniwersjadzie (akademickie mistrzostwa świata) zawodnicy polscy zdobyli 2 złote, 3 srebrne i 5 brązowych medali. - Na XXII Igrzyskach Olimpijskich w Moskwie w 1980 roku drużyna polska zdobyła 3 złote medale, 14 srebrnych i 15 brązowych medali. - W 2002 roku odbyły się tu Mistrzostwa Europy w Szermierce, na których polscy szermierze zdobyli 2 złote, 1 srebrny i 1 brązowy medal. - Na odbywających się tu w 2013 roku mistrzostwach świata w lekkoatletyce reprezentacja Polski zdobyła 1 złoty i 2 srebrne medale. - W dniach 19 lipca-3 sierpnia 1980 odbyły się w Moskwie XXII Letnie Igrzyska Olimpijskie (oficjalnie Igrzyska XXII Olimpiady). Sportowcy polscy zdobyli 3 złote, 14 srebrnych i 15 brązowych medali.

...

Moskwa jest wielką, a zarazem bezprawną skarbnicą dóbr kultury polskiej. Są to zazwyczaj rzeczy skradzione na ziemiach polskich przez wojska lub administrację rosyjską na przestrzeni ostatnich czterech wieków - aż po 1945 rok. Tak naprawdę polskie Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz polscy muzealnicy nie wiedzą, co znajduje się w magazynach rosyjskich muzeów i archiwów, dostęp bowiem do nich jest utrudniony. Polonika w Moskwie są przetrzymywane w wielu muzeach, bibliotekach i archiwach. Dla przykładu: w Orużejnnej Pałacie na moskiewskim Kremlu, która jest dawną zbrojownią i zespołem pracowni artystycznych i która obecnie jest jednym z najbogatszym na świecie muzeum rzemiosła artystycznego, przetrzymywane są także drogocenne przedmioty otrzymane w darze od poselstw z obcych państw, w tym od królów polskich. Są tu także polonika, które pochodzą z rabunku rosyjskiego na ziemiach polskich. Np. były tu eksponowane jako trofea wojenne trony z Sali Senatorskiej i Sali Tronowej Zamku Królewskiego w Warszawie, wywiezione stąd przez Rosjan pod koniec 1831 roku. Na mocy traktatu (ryskiego) polsko-rosyjskiego z 1921 roku tylko do samego Zamku Królewskiego powróciło ponad 2 tysiące dzieł sztuki.

Muzeum Sztuk Pięknych im. A.S. Puszkina to największe muzeum sztuki europejskiej w Moskwie. Ze zbiorów polskich znajduje się tu m.in. również wiele skarbów kultury zrabowanych przez Rosjan z terenu dzisiejszej Polski podczas m.in. drugiej wojny światowej, głównie obrazów i grafik. Należy do nich arcydzieło sztuki malarskiej pędzla Łukasza Cranacha Starszego z 1518 roku przedstawiające Maryję z Dzieciątkiem (tzw. Madonnę Głogowską - obraz pochodzi z kolegiaty głogowskiej). Wskutek działań wojennych wywieziono go w 1943 roku z Głogowa do Wrocławia, a następnie do Henrykowa i Lądka Zdroju, gdzie w 1945 roku został wzięty w depozyt przez mjr Mosiewa. W późniejszym czasie uważano go za zaginiony; dopiero w 2003 roku okazało się, że jest w posiadaniu moskiewskiego muzeum.

Prasa polska, m.in. "Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza" z 5 października 1979 roku a artykule "Bezcenne dokumenty polskie odkryto w Moskwie", podała wiadomość, że w Instytucie Literatury Światowej w Moskwie odkryto cenną kolekcję 3000 dokumentów z XV-XVIII dotyczących Polski, które należały do historyka polskiego Ignacego Żegoty Onacewicza, w latach 1818-28 profesora historii polskiego Uniwersytetu Wileńskiego, który jako pierwszy prowadził specjalny cykl wykładów z historii Polski. Wśród jego uczniów byli m.in. Adam Mickiewicz i Juliusz Słowacki. W kolekcji jest wiele dokumentów związanych z historią Polski, jak np. list cara Iwana Groźnego do króla Zygmunta Augusta z 1568 roku czy list króla szwedzkiego Karola XII do króla Stanisława Leszczyńskiego. Są dziesiątki pism innych monarchów - królów Stanisława Augusta Poniatowskiego, Stanisława Leszczyńskiego, carycy Katarzyny II, królów francuskich. Wielką wartość dla Polski mają teksty napisane przez Tadeusza Kościuszkę, nieznany poemat Macieja Stryjkowskiego, rękopisy polskich poetów, dyplomatów, wojewodów, np. autograf wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego. Dokumenty te zagrabili Rosjanie pod koniec XIX w.

Z kolei z artykułu pt. Dzieła sztuki i poloniki zrabowane przez Sowietów "w rosyjskiej niewoli" (Onet.pl 20.1.2020) dowiadujemy się, że w moskiewskich muzeach znajdują się m.in. dokumenty i artefakty pochodzące z byłego niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau. Gazeta wskazuje, że wniosek o ich zwrot został przygotowany przez resort kultury i złożony w Moskwie wraz z notą dyplomatyczną MSZ już kilka lat temu. Przyczyną podjęcia takich kroków stała się uchwała Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej. Nasi historycy ustalili, że znajdują się w trzech archiwach. Na przykład rozkazy komendantury obozu i dokumenty dotyczące funkcjonowania obozu, więźniów i załogi SS obozu są w Centralnym Państwowym Archiwum Rewolucji Październikowej w Moskwie. Ale także dokumenty i pamiątki pochodzące z Muzeum Józefa Piłsudskiego w Belwederze oraz Instytutu im. Józefa Piłsudskiego, rękopis "Dziennika podróży na Wschód" Juliusza Słowackiego (własność Biblioteki Narodowej w Warszawie), bezcenna polska kolekcja numizmatyczna z zamku w Malborku, czy też kolekcja Jakoba Kabruna z Muzeum Miejskiego w Gdańsku (obejmuje 6860 rysunków i grafik, m.in. prace Rembrandta, Durera).

Wcześniej, bo w 2019 roku media polskie (m.in. Onet.pl, "Rzeczpospolita") podały również, że Polska walczy też o zwrot szafy relikwiarzowej (ok. 1390 r.) z kościoła w Kwidzynie, XV-wiecznej monstrancji z Raciborza, XVI-wiecznego tryptyku Wniebowzięcia NMP z kościoła w Szamotułach, konsoli wykonanej przez Jeana Louisa Prieura z sali tronowej Zamku Królewskiego w Warszawie wykonanej w 1766 r. na zamówienie Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz informację, że zrabowany w trakcie II wojny światowej ze Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu obraz "Wiejska ulica w Holandii" (1603) Jana Brueghela Starszego odnalazł się w zbiorach moskiewskiego Muzeum im. Puszkina oraz obraz "Madonna z papugą", zrabowany z Muzeum w Łodzi w trakcie II wojny światowej. To właśnie w tej rosyjskiej placówce muzealnej zgromadzonych zostało najwięcej zrabowanych w Polsce arcydzieł. Taką pewność - jak podaje gazeta - ma zarówno nasz resort kultury, jak i MSZ.

W rosyjskich muzeach znajdują się też dzieła sztuki zrabowane przez Armię Czerwoną zaraz po wojnie przez tzw. trofiejne brygady, w których skład wchodzili sowieccy historycy sztuki. Działały one - jak pisał minister kultury i dziedzictwa narodowego Gliński - "nie tylko na terenie Niemiec, ale i Polski, myląc terytoria obu państw i nie rozróżniając mienia polskiego, często zrabowanego przez Niemców, i niemieckiego". Szacunki mówią, że Sowieci wywieźli wtedy z ziem polskich kilka milionów książek i wiele tysięcy dzieł sztuki. Bardzo dużo ich trafiło do Moskwy. Po wojnie Rosjanie oddali niewielką ich część. Co ciekawe, aby utrudnić dostęp do poloników, celowo zostały one rozproszone po różnych archiwach na terenie całej Rosji.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt