Wtorek 16 Kwietnia 2024r. - 107 dz. roku,  Imieniny: Bernarda, Biruty, Erwina

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 19.06.21 - 17:44     Czytano: [1429]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska – tam była Polska (VI)

Marian Kałuski



Tragiczny los Polaków na Litwie Kowieńskiej


Spis powszechny ludności przeprowadzony 17 września 1923 r. wykazał, Ĺźe Litwę Kowieńską (bez Kłajpedy – i okręgu – 141 tys. mieszk.) zamieszkiwało 2 028 971 osĂłb, w tym 1 701 863 etnicznych LitwinĂłw, no i przede wszystkim Polacy i Ĺťydzi. Według tego spisu PolakĂłw było wĂłwczas na Litwie rzekomo tylko 65 599 osĂłb. W rzeczywistości mieszkało ich na Litwie duĹźo więcej. Bowiem w latach 1922-23 na listę polską do Sejmu litewskiego głosowało 54 - 64 tysiące wyborcĂłw. Przeprowadzony w tym czasie przez Polski Komitet Wyborczy spis ludności polskiej wykazał 202 026 osĂłb narodowości polskiej. Jeśli weĹşmiemy pod uwagę tereny, na ktĂłrych PolakĂłw było najwięcej, czyli rejony Kowna i Wiłkomierza, zmiany te wyglądają następująco: rejon kowieński wraz z Kownem – 1923 r. – 14 285 PolakĂłw wg danych litewskich i 57 596 wg danych polskich; rejon wiłkomierski wraz z Wiłkomierzem – 1923 r. – 9193 PolakĂłw wg danych litewskich i 33 539 wg danych polskich. W 1923 r. Polacy w powiecie kowieńskim stanowili 10,2% (dane litewskie) lub 28,8% (dane polskie), a w roku 2001 – 1% (A. Srebrakowski Polacy w Litewskiej SSR 1944–1989 Toruń 2001). Natomiast według obliczeń mieszkającego na Litwie Kowieńskiej w pierwszej połowie lat 20. prof. Władysława Wielhorskiego PolakĂłw było wĂłwczas w państwie litewskim 240 000. Tym samym Polacy stanowili 10% ludności kraju (J. Ochmański). Polacy byli największą mniejszością narodową na Litwie Kowieńskiej. Zwarty obszar polski na Litwie Kowieńskiej był przedłuĹźeniem pasa polskiego po stronie polskiej wokół Wilna (istniejący po dziś dzień). Pas ten w granicach Litwy Kowieńskiej ciągnął się od polskiej Wileńszczyzny w kierunku północno-zachodnim w kierunku Kowna i obejmował powiaty: wiłkomierski, koszedarski (trocki), olicki, uciański i jezioroski, a takĹźe kowieński i kiejdański, dochodząc do powiatu poniewieskiego. Polacy stanowili tam ok. 1/4 ogółu ludności. Według polskich danych oficjalnych w powiecie kowieńskim mieszkało 28,8% PolakĂłw (28 400), w koszedarsko-trockim 29,3% (23 000), wiłkomierskim 24,5% (28 200), kiejdańskim 21,5% (18 500; w gminie kiejdańskiej PolakĂłw było 35,75% ludności)), jeziorańskim 16,7% (6900), uciańskim 9,4% (10 200) i olickim 9,1% (10 670). W samym Kownie w 1920 r. było jeszcze znacznie więcej PolakĂłw niĹź LitwinĂłw. Tworzenie władz litewskich spowodowało duĹźy napływ LitwinĂłw do miasta, pomimo tego w 1923 r. Polacy stanowili ciągle prawie 1/3 ludności miasta. Najwięcej PolakĂłw mieszkało na północ od Kowna, na terenach przylegających do miast, na obszarze około 1 000 km kw., obejmującym gminy Bobty, Czerwony DwĂłr, Łopie, TurĹźany i Wędziagoła, w ktĂłrych odsetek ludności polskiej wynosił 65% ogółu (20 tys. na 29 tys. mieszkańcĂłw). Jednak obszar tzw. kowieńskiego języka polskiego był większy, obejmował tereny wzdłuĹź doliny Wilii i NiewiaĹźy w powiatach kowieńskim i kiejdańskim, podchodząc w okolice PoniewieĹźa. Zajmował obszar około 5000 km kw., na ktĂłrym mieszkało 243 tys. ludzi (łącznie z Kownem) w tym 105 tys. PolakĂłw, ktĂłrzy stanowili ponad 40% ludności tego obszaru. Litwini stanowili tu 34% ludności, a bez ludności stolicy Polacy stanowili 50% ludności, a Litwini 37% ludności. TakĹźe niektĂłre tereny na południowy-wschĂłd od Kowna w kierunku polskiej Wileńszczyzny zamieszkiwało sporo PolakĂłw – ogółem stanowili 14% tutejszych mieszkańcĂłw, było ich duĹźo w Janowie i okolicy, a w niektĂłrych gminach Polacy stanowili większość lub bardzo duĹźy odsetek ludności: w niedalekiej od Wilna gminach: Jewie 77%, Wysoki DwĂłr 47%, Piwoszuny 46%, w gminie Szyrwinty ok. 50%, natomiast w gminie Giedrojcie było 5788 PolakĂłw i 3074 LitwinĂłw, a w gminie Janiszki 4361 PolakĂłw i 1717 LitwinĂłw. WśrĂłd 240 000 PolakĂłw mieszkających na Litwie w 1923 r. (wg. W. Wielhorskiego) było 100 000 wieśniakĂłw i 140 000 mieszczan, ziemian i inteligencji. Polacy stanowili 17% ludności miast. W stołecznym Kownie mieszkało 29 100 PolakĂłw, stanowiąc 31,5% ludności miasta, w Kiejdanach stanowili 37% ludności, w Wiłkomierzu 25%, Olicie 21%, PoniewieĹźu 20%, Jeziorosach i Wisztyńcu 17%, Kalwarii 14,4%, Rosieniach 14%, Szawle 10%. Polacy w miastach byli głównie rzemieślnikami, kupcami, drobnymi przedsiębiorcami, właścicielami domĂłw, przedstawicielami wolnych zawodĂłw. Jedynie w Kownie była liczna polska klasa robotnicza. Chłopi polscy mieszkali głównie na terenach graniczących z należącą do Polski Wileńszczyzną, czyli w promieniu Wilna. Ziemiaństwo na Litwie Kowieńskiej było prawie wyłącznie polskie, prĂłcz nielicznych magnatĂłw i przedstawicieli innych narodowości i w 1919 r. do ziemiaństwa polskiego (ok. 2000 rodzin) naleĹźało 63% wszystkich gruntĂłw rolnych. Przeprowadzona przez rząd litewski reforma rolna pozbawiła ziemiaństwo polskie 1 mln hektarĂłw gruntĂłw rolnych i lasĂłw. W ten sposĂłb nacjonaliści litewscy zniszczyli polskie ziemiaństwo, ktĂłre przestało być najzamoĹźniejszą grupą ludności na Litwie. W 1938 r. w rękach polskich ziemian pozostało 600-700 resztĂłwek 80 ha i 1000 gospodarstw 150 hektarowych (K. Buchowski). W 1919 r. mieszczaństwo i inteligencja na Litwie liczyły więcej PolakĂłw niĹź LitwinĂłw (Edmund Jakubowski Polonia litewska „Tygodnik Polski” 22.12.1979, Melbourne).
DopĂłki Litwa była pod okupacją carskiej Rosji (do 1915 r.) zoologiczna nienawiść stworzonej przez Rosjan i NiemcĂłw grupki nacjonalistĂłw litewskich do PolakĂłw i polskości na Litwie chociaĹź przynosiła szkody tamtejszej społeczności polskiej, nie stanowiła jednak śmiertelnego zagroĹźenia dla ich i jej istnienia, gdyĹź litewscy nacjonaliści stanowili wĂłwczas mały odsetek społeczeństwa litewskiego. Takim się stała, kiedy w 1918 r. z olbrzymią pomocą Niemiec powstała niepodległa Litwa rządzona przez skrajnie antypolskich nacjonalistĂłw – antypolskich rasistĂłw, a w późniejszym okresie takĹźe faszystĂłw. Postawili oni na walkę z Polską i na całkowite wyniszczenie społeczności polskiej na Litwie. Stąd, jak pisze Z. Krajewski: „Stałym elementem Ĺźycia publicznego w państwie była antypolska propaganda, bazująca głównie na pretensji do ziemi wileńskiej, przyłączonej do państwa polskiego. Skutkiem podsycania atmosfery nienawiści stały się tolerowane (jeśli wręcz nie inspirowane) przez państwo ekscesy, polegające np. na biciu osĂłb śpiewających po polsku w kościołach, rozpędzaniu polskich spotkań, demolowaniu siedzib polskich organizacji, księgarń, sklepĂłw oraz napaściach na polskich działaczy narodowych” (Polacy w Republice Litewskiej 1918-1940 Lublin 2007).
W 1920 r. zostało wybrane Zgromadzenie Konstytucyjne Litwy (Litewski: Steigiamasis Seimas). Miało ono charakter demokratycznie wybranego ciała ustawodawczego, dlatego w jego skład weszły także mniejszości narodowe, w tym również Polacy. W wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1920 r. na listy polskie zagłosowało 4,86% wyborców i Polacy zdobyli 3 mandaty; w wyborach w 1922 r. na polskie listy zagłosowało 6,74% wyborców (2 mandaty; de facto Polacy zdobyli 6 mandatów w 78 osobowym Parlamencie, ostatecznie 4 z nich odebrano im po zmianie interpretacji prawa wyborczego), w 1923 r. 7,1% wyborców (4 mandaty) i w 1926 r. ponad 4% wyborców i 2 mandaty. W grudniu 1926 r. nacjonaliści litewscy dokonali zamachu stanu i objęli władzę, po czym rozwiązano Sejm/Seimas i do 1940 r. Litwa nie miała parlamentu. W 1936 r. dyktator Antanas Smetona powołał namiastkę Parlamentu, jednak na posłów mogli kandydować jedynie członkowie jego partii.
InĹź. Bolesław Lutyk na łamach paryskiej „Kultury” (Nr 3 1956) pisze: „Będąc posłem z ramienia mniejszości polskiej na Litwie, do Sejmu Litewskiego w Kownie w latach 1923-27, miałem sposobność zapoznania się z nastrojami, jakie panowały w politycznych stronnictwach litewskich. (Reforma ustawy wyborczej w Litwie w 1927 roku pozbawiła wszystkie mniejszości narodowe moĹźności posiadania nadal swych przedstawicieli w Sejmie). Prawica litewska: narodowcy (Smetona, Waldemaras) i chrześcijańska demokracja (ksiądz Purickas) … Lewica: ludowcy (SleĹźevicius, Tolusis) oraz socjal-demokraci (PoĹźela)… Stosunek do Polski (i PolakĂłw na Litwie) był jednakowo negatywny”.
Nie tylko Ĺźaden poseł litewski nie utrzymywał najmniejszego kontaktu z polskimi posłami, ale takĹźe byli wyzywani i bici. Podczas posiedzenia litewskiego Sejmu Ustawodawczego 6 lipca 1921 r. działacz mniejszości polskiej w przedwojennej Litwie i poseł na ten Sejm z listy polskiej, ksiądz (!) Bronisław Laus został publicznie nazwany przez posła litewskiej chadecji, księdza (!) Mykolasa Krupavičiusa "wszą" (Bronisław Laus w: Wikipedia); podobnym epitetem ten ksiądz-poseł obdarzył wĂłwczas wszystkich PolakĂłw mieszkających na Litwie: „wszy naszego litewskiego narodu”. Natomiast w 1922 r. w Sejmie pobito posła Śnielewskiego, a w innego posła polskiego, ks. Bronisława Lausa rzucił krzesłem poseł Jonas BilduĹĄas (H. Wisner). Kiedy posłowie polscy poruszali troski i sprawę prześladowania PolakĂłw na Litwie to premier i minister sprawiedliwości Antanas Tumenas gwałtownie ich atakował mĂłwiąc m.in., Ĺźe „posłowie na mocy Konstytucji są i powinni być przedstawicielami Narodu Litewskiego. Nie powinni być przedstawicielami innego narodu” (K. Buchowski). 20 kwietnia 1926 r. w Giełwanach koło Szyrwint na wiecu przedwyborczym z Poakami obrzucono zgniłymi jajami i pobito polskiego kandydata na posła do Sejmu/Seimasu Tomasza GiĹźyńskiego. Policja interweniowała dopiero wtedy, gdy miejscowi Polacy stanęli w jego obronie. Wszędzie indziej rozbijano polskie i Ĺźydowskie zebrania (K. Buchowski).
Edmund Jakubowski, w latach 1936-39 redaktor dziennika „Dzień Polski” w Kownie tak charakteryzuje społeczność polską na Litwie Kowieńskiej: „Polonia pod względem politycznym i gospodarczym (była) prawie bezbronna… PodwĂłjnie bezbronna (w obliczu brutalnego prześladowania ze strony władz litewskich – M.K.), bo uczucie nienawiści jest silniejsze, bardziej dynamiczne – niĹź brak wrogości, i mieszane poczucie przywiązania do kraju zamieszkania, i do kultury, ktĂłrej ośrodek mieścił się za granicą. Wrogość jest hamulcem asymilacji, a my nie byliśmy wrogami LitwinĂłw. …Zwalczani przez LitwinĂłw Polacy na Litwie nie włączyli się w nurt litewskiego Ĺźycia kulturalnego. Stworzyli swoiste getto. …solidarność, wytrwałość, zdolność do współpracy np. w spółdzielczości – (te cechy charakteru) posiadała teĹź Polonia litewska. Czy to w wyborach do sejmĂłw, czy potem w Ĺźyciu organizacyjnym, miała zawsze przez wszystkich uznawane centrale, pomimo rozwarstwienia społeczeństwa, obejmującego byłych obszarnikĂłw, posiadaczy nieupaństwowionych np. gorzelni, jak teĹź coraz liczniejszego proletariatu (z powodu pauperyzacji społeczeństwa polskiego, postępującej w wyniku antypolskiej polityki władz – M.K.)… Poczucie, Ĺźe stanowiły jedną partię (w sejmie, nie wiem dlaczego, nazywało się „Polska Frakcja”) obowiązywało do dyscypliny narodowej. Hasło Polonii niemieckiej, Ĺźe zagranicą „Polak Polakowi bratem” było aktualne. Były tarcia, ale nie było rozłamĂłw… Ale przy tym wszystkim była pewna niemrawość. W obronie polskich interesĂłw unikano prowokacyjnych wystąpień i ostrych konfliktĂłw z władzami. JuĹź na emigracji były naczelnik litewskiej policji ocenił to następującymi słowy: „Znaczna część polskiej mniejszości nie była lojalna, ale tylko potencjalnie, więc w praktyce mieliśmy z tą grupą ludności mniej kłopotu niĹź z wielu innymi”” (Polonia litewska „Tygodnik Polski” 22.12.1979, Melbourne).
Jak pisze dalej Edmund Jakubowski: atmosfera na Litwie Kowieńskiej była taka, Ĺźe trzeba było odwagi cywilnej by się przyznawać, Ĺźe się jest Polakiem – „wyrodkiem” w oczach LitwinĂłw (popularnymi epitetami wobec PolakĂłw na Litwie były: „iĹźmaga” – wyrodek lub „przeklęty Polak” – „Kultura Nr. 4 1956, ParyĹź, str. 115). Doprowadziło to do tego, Ĺźe z biegiem lat wśrĂłd PolakĂłw na Litwie zarysował się jeden istotny, lecz nie zarysowany wyraĹşnie podział: na odwaĹźnych PolakĂłw i „Cichych PolakĂłw”. Pewna grupa PolakĂłw pod wpływem antypolskiego terroru władz litewskich przyjmowała narodowość litewską, nawet Polacy pochodzący np. z Poznańskiego. „Zmiana narodowości na litewską nie powodowała ostracyzmu. Po prostu „nowy Litwin” unikał PolakĂłw. Na ogół zmieniali narodowość ci, co musieli szukać pracy lub nie mając środkĂłw na wysyłanie dzieci do polskiego gimnazjum kierowali je do szkół litewskich. Wychodziło z nich młode pokolenie w najlepszym razie t.zw. „cichych PolakĂłw”. Pewien profesor, aby dostać katedrę na uniwersytecie kowieńskim, zaczął wychowywać swoje dzieci po litewsku. Cóş, kiedy dzieciarnia na ulicy kowieńskiego przedmieścia, nauczyła się rychło mĂłwić „po polskiemu”. Po nawiązaniu przez Polskę i Litwę stosunkĂłw dyplomatycznych Polonia nieco się obudziła i wykazała wielką gościnność dla uchodĹşcĂłw wojennych przybyłych z Polski we wrześniu 1939 r. Wielu „Cichych PolakĂłw” się ujawniło, bo juĹź były inne nastroje.
Rząd litewski starając się o międzynarodowe uznanie dla Litwy Kowieńskiej 12 maja 1922 r. wydał tzw. deklarację o ochronie mniejszości narodowych, ktĂłrą 4 grudnia 1923 r. aprobował Sejm litewski i 11 grudnia 1923 r. Rada Ligi NarodĂłw w Genewie. Deklaracja ta okazała się nic nie znaczącym świstkiem papieru, bowiem nacjonaliści litewscy rządzący Litwą i katolicki Kościół litewski mieli zupełnie inne plany odnośnie mniejszości narodowych, a przede wszystkim PolakĂłw, zamieszkujących Litwę Kowieńską. Polacy po prostu mieli zniknąć na terytorium Litwy Kowieńskiej, bo tego domagała się patologiczna nienawiść nacjonalistĂłw litewskich do Polski i PolakĂłw. Celowi temu słuĹźyć miało odgrodzenie się od Polski „chińskim murem”, o czym mĂłwił w swym przemĂłwieniu wygłoszonym w Sejmie litewskim 7 grudnia 1926 r. poseł Steponas Kairys. Litwa odmĂłwiła nawiązania z Polską stosunkĂłw dyplomatycznych i gospodarczych. Wszelki ruch osobowy pomiędzy Litwą i Polską został wstrzymany i zakazem została objęta takĹźe korespondencja pocztowa oraz kolportaĹź gazet i książek polskich na Litwie. Zabroniono nawet sprowadzania i wyświetlania filmĂłw polskich, a nawet filmĂłw innych państw, w ktĂłrych występowali polscy aktorzy, jak chociaĹźby Jan Kiepura w filmach niemieckich (P. Łossowski). Polacy na Litwie Kowieńskiej zostali więc całkowicie odcięci od polskiej Macierzy – Polski, narodu polskiego, od swoich rodzin w Polsce, polskiej kultury, polskich gazet i książek. Odcięta od drzewa gałąź musiała uschnąć wcześniej czy później. I na to liczyli nacjonaliści litewscy. Jednocześnie propaganda litewska starała się wmĂłwić zagranicznej opinii, Ĺźe Ĺźywioł polski w niepodległej Litwie ograniczał się tylko do szlachty (ziemian), ktĂłrzy gnębili chłopĂłw litewskich i tym samym nie zasługują na sympatię zagranicy.
Konstytucja litewska dopuszczała kulturalny rozwĂłj mniejszości narodowych. W rzeczywistości jednak rząd litewski nie ogłosił specjalnej ustawy, ktĂłra by regulowała tak palącą kwestię. Brak ustawy był celowy, bowiem dawał moĹźność dowolnego określania mniejszości. O jakimkolwiek Ĺźyciu politycznym PolakĂłw nie mogło być mowy. Wszelki objaw odrębności narodowej uwaĹźany był za akcję, skierowaną przeciw całości państwa litewskiego (Wacław Pawlak Polacy na Litwie „Kurier Literacko-Naukowy”, KrakĂłw 15.4.1935).
Kowno wcale nie myślało przestrzegać praw obiecanych mniejszościom narodowym, szczegĂłlnie w odniesieniu do PolakĂłw. Do rządu litewskiego wchodzili ministrowie spraw Ĺźydowskich i białoruskich, lecz nigdy nie było ministra spraw polskich, chociaĹź PolakĂłw było więcej niĹź ĹťydĂłw i BiałorusinĂłw razem wziętych. Wobec PolakĂłw postanowiono korzystać ze wzorcĂłw carskich i pruskich. Całą garścią rządy litewskie realizowały ich politykę wobec PolakĂłw na okupowanych ziemiach polskich. Kiedy mieszkańcy polskich wsi na KowieńszczyĹşnie – Wędziagoła i Bobty przestraszeni tym wprost zwierzęcym polakoĹźerstwem nacjonalistĂłw litewskich w okresie powstawania państwa litewskiego w 1918 r. ogłosili w swoich wioskach polskie „republiki”, władze litewskie po ich zajęciu Laudy i innych terenĂłw zamieszkałych przez PolakĂłw wprowadziły za wzorem Rosjan na kilka lat na tym terenie (Lauda) stan wojenny, by moĹźna było stosować tam nadzwyczajne ustawodawstwo, ktĂłre niemiłosiernie gnębiło mieszkających tam PolakĂłw. Polacy nie chcący zostać Litwinami mieli być skazani na zagładę poprzez pauperyzację i róşne ograniczenia (Z.S. Brzozowski). Tendencyjne lub wręcz antypolskie ustawodawstwo utrudniało wszystkim Polakom Ĺźycie i swobodną pracę narodową. Marzeniem – i to wcale nieukrywanym, wręcz przeciwnie - jawnym przedwojennych nacjonalistĂłw litewskich jak rĂłwnieĹź nacjonalistĂłw litewskich będących na usługach sowieckiej Litwy, było uczynienie z siebie panĂłw, a z PolakĂłw na Litwie ĹźebrakĂłw, a la hinduskich pariasĂłw. Świadek gehenny PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej w latach 1918-1940 Zygmunt Szczęsny Brzozowski w swoich wspomnieniach zatytułowanych Litwa – Wilno 1910-1945 (Editions – Spotkania Londyn 1987), pisze między innymi: Polacy nie chcący zostać Litwinami mieli być skazani na zagładę poprzez pauperyzację i róşne ograniczenia. Stosowano wobec nich najbardziej wymyślne szykany materialne i moralne. Polak nieposiadający jakiejkolwiek własności nie mĂłgł utrzymać się przy Ĺźyciu na Litwie niepodległej, chyba Ĺźe pracował w nielicznych polskich organizacjach. Nawet robotnicy polscy w fabrykach w Kownie byli szykanowani. Ĺťadne, choćby nawet najmniejsze stanowisko urzędowe nie było dostępne dla PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej. Dość liczna z czasĂłw rosyjskich warstwa urzędnikĂłw polskich, szczegĂłlnie kolejowych, szybko topniała. AbsolwentĂłw PolakĂłw uniwersytetu kowieńskiego nie przyjmowano do pracy. Tylko nieliczni Polacy mogli uzyskać pracę zarobkową w nielicznych instytucjach polskich oraz bardzo rzadko w mieszanych polsko-Ĺźydowskich. Niebezpiecznie było rozmawiać na ulicy po polsku, szczegĂłlnie w pobliĹźu chłystkĂłw litewskich. A szowiniści litewscy lubili okładać PolakĂłw kijami aĹź do krwi. W paĹşdzierniku 1920 r. podczas demonstracji nacjonalistĂłw litewskich zostały pobite Polki znajdujące się w tym czasie w pobliĹźu. „Miały takĹźe miejsce – przy milczącej tolerancji ze strony policji – napady na zebrania polskie, zwłaszcza w okresie kampanii wyborczych do Sejmu litewskiego (P. Łossowski). Nakład prasy polskiej był uzaleĹźniony od przydziału papieru przez władze litewskie. Główne czasopisma polskie miały stąd niskie nakłady: „Dzień Kowieński” 2000 egzemplarzy i tygodnik” „Chata Rodzinna” 8000 nakładu. Czasopisma polskie były brutalnie cenzurowane i podlegały częstym konfiskatom. Musiały takĹźe zamieszczać na pierwszej i kolejnych stronach oficjalne komunikaty rządowe, często o antypolskiej treści, pozostawiając niewiele miejsca dla tekstĂłw polskich (Bronius Makauskas „Litwini w Polsce 1920-1939” Warszawa 1986, str. 285). W 1927 r. faszystowski reĹźym litewski zlikwidował parlament i Polacy - 10% ludności Litwy zostało pozbawionych swoich reprezentantĂłw w parlamencie litewskim. Z kolei brak stosunkĂłw dyplomatycznych litewsko-polskich, ktĂłrych Litwa nie chciała, pozbawiał PolakĂłw na Litwie naturalnych kontaktĂłw z Macierzą, a tym samym opieki ze strony organĂłw państwa polskiego. Jednak przede wszystkim Polacy na Litwie pozbawieni byli jakiejkolwiek komunikacji pocztowej, kolejowej i telegraficznej z Polską. To sprawiło, Ĺźe rząd litewski rozbił rodziny mieszkające na Litwie i w Polsce. Obywatel polski skądkolwiek – z Polski czy innego państwa, pragnący przyjechać na Litwę, to jeśli w ogĂłle został wpuszczony to musiał płacić aĹź 350 litĂłw, czyli aĹź 35 Ăłwczesnych dolarĂłw amerykańskich, co było zawrotną sumą („Kultura Nr. 4 1956, ParyĹź, str. 114). Poza tym Ĺźycie PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej zostało uzaleĹźnione od stosunkĂłw politycznych litewsko-polskich. ChociaĹź prezydent Litwy Antanas Smetona w wywiadach odĹźegnywał się od stosowania przez Litwę retorsji, jak np. na zjeĹşdzie tautininkĂłw (nacjonał-faszystĂłw litewskich) 5 stycznia 1938 r., prawda jest taka, Ĺźe aĹź do 1938 r. jakakolwiek akcja polska przeciwko antypolskim lub działającym na szkodę państwa polskiego Litwinom lub litewskim organizacjom w Polsce spotykała się natychmiast z retorsją największego kalibru ze strony litewskiej.
Rząd litewski rościł sobie prawo do decydowania o tym kto jest Litwinem, czyli odmawiał Polakom prawa do samookreślenia. Stąd 90% PolakĂłw otrzymało dowody osobiste z nadpisem „Litwin” wbrew swej woli. Była to samowola władzy, ktĂłra stała się następnie pretekstem do wprowadzania wielu antypolskich ograniczeń. Np. dzieci rodzicĂłw uwaĹźających się za PolakĂłw, nawet należących do polskich organizacji, ktĂłrym w paszporcie nadano narodowość Litewską wbrew jej woli, nie miały prawa być przyjmowane do polskich szkół. Polacy często słyszeli: mĂłwisz po polsku, ale jesteś Litwinem, ktĂłrego zmuszono do mĂłwienia po polsku (tak jakby pod zaborem rosyjskim, gdzie walczono z polskością, moĹźna było kogoś zmuszać do mĂłwienia po polsku!). Krzysztof Buchowski w pracy „Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940” (Białystok 1999) pisze na ten temat: „...duĹźy nacisk wywierano na zapisywanie narodowości litewskiej w dokumentach toĹźsamości. Osoby zapisane jako Polacy musiały liczyć się z utrudnieniami w pracy, szkołach, urzędach, wojsku itp. W wielu przypadkach nie pytano nawet o zgodę i arbitralnie wpisywano narodowość litewską. Dlatego na przykład liczni Polacy oficjalnie zarejestrowani jako Litwini brali następnie czynny udział w imponująco bogatej działalności społecznej, politycznej i kulturalnej polskiej mniejszości”. Jeśli przy wydawaniu dowodĂłw osobistych ktoś protestował, Ĺźe bez jego zgody wpisano mu narodowość litewską, to słyszał od urzędnika - jaki z ciebie Polak, przecieĹź mieszkasz na Litwie, to jesteś Litwin. Polak to ten, co z Warszawy przyjechał. Oczywiście nazwiska polskie we wszystkich dokumentach zapisywano w brzmieniu litewskim - z zakończeniem "iczius" lub "is". Osoby, ktĂłre upierały się, Ĺźe są Polakami byli uwaĹźani za pariasĂłw – za podludzi.
Pierwszoplanowym celem rządu litewskiego było zniszczenie polskiego ziemiaństwa. Toteż najpierw uderzył w tę grupę Polaków, które przed I wojną światową było wpływowe oraz zbiorową twierdzą polskości w kraju. W 1922 r. osłabiono je przez uchwaloną przez Sejm litewski drastyczną reformę rolną. Reforma ta uderzyła przede wszystkim w Polaków, w posiadany przez nich majątek; Polacy mogli mieć najwyżej 80 ha ziemi. Przeprowadzona była zazwyczaj bez odszkodowania lub pełnego odszkodowania i zabrała Polakom grubo ponad milion hektarów ziemi ornej i lasów (odebrano głównie Polakom 720 tys. ha ziemi ornej, łąk i pastwisk oraz 500 tys. ha lasu). O ile właściciel służył w wojsku polskim, zabierany był cały jego majątek; nawet wówczas jak nie walczył z Litwinami o Wilno, a tylko np. w obronie Warszawy przed bolszewikami w 1920 r. (nacjonaliści litewscy modlili się o zwycięstwo bolszewików, których zresztą Litwa zbrojnie wspomagała!). Litewska reforma rolna pozbawiła dwa tysiące rodzin polskich ponad 80% wartości ich majątków i kilkanaście tysięcy rodzin polskich pracy najemnej na tych dobrach. Znaczenie i wpływy gospodarcze Polaków na Litwie zostały radykalnie podcięte; w rękach polskich pozostało mniej niż 300 tys. ha ziemi ornej. Zostały przejęte majątki zwłaszcza w pobliżu Kowna, na które był wielki popyt wśród litewskich dygnitarzy. A że najbliższe okolice na północ i wschód od Kowna były polskie, więc w tych rejonach hierarchia społeczna się odwróciła. Dziedzicem był Litwin, robotnikiem Polak (E. Jakubowski). Wywłaszczeniu nie zostali poddani obcokrajowcy, m.in. liczący aż 5000 ha ziemi majątek francuskich hrabiów Choiseul de Gouffier w Płotelach. Jest to najlepszym dowodem na to, że litewska reforma rolna miała wyraźnie rasistowski - antypolski charakter. Kiedy już wywłaszczono Polaków, to nietykalna norma własności uległa w 1928 r. podwyższeniu do 150 ha, w celu utworzenia etnicznie litewskiej grupy grossbauerów (J. Ochmański). Litwini pragnęli mieć własne ziemiaństwo. Został powołany do życia Związek Szlachty Litewskiej. Cudzoziemskich ziemian było mało, a polscy ziemianie nie kwapili się przechrzcić na ziemian litewskich. Toteż związek musiał się rozwiązać, bowiem ustawa o stowarzyszeniach przewidywała, że organizacja musi liczyć co najmniej 12-tu członków, a tylu kandydatów nie można było znaleźć (E. Jakubowski). Około 400-500 tys. ha gruntów rolnych rozparcelowano na gospodarstwa kilku lub kilkunastohektarowe, które zostały przekazane wyłącznie Litwinom. W ten sposób powstały litewskie gospodarstwa na terenach zamieszkałych dotychczas przez Polaków (Lauda); nadziały otrzymywali tu byli ochotnicy wojskowi (E. Jakubowski). Po dokonaniu reformy rolnej władze litewskie czyniły wszystko by utrudnić sytuację Polaków nawet w rolnictwie. Polscy rolnicy nie mogli korzystać z pomocy rządowej w postaci premii, nasion i praktycznych informacji, agronomowie mniej życzliwie odnosili się do Polaków (E. Jakubowski). Władze pozbawiały ich także prawa uprawy buraków cukrowych lub zbóż i kartofli nasiennych. Nie ulega wątpliwości, że gdyby nie wybuch wojny wielu polskich rolników by zbankrutowało. Z biegiem czasu sytuacja (ekonomiczna) Polaków stawała się coraz bardziej beznadziejna. Żyli oni często w nędznych warunkach w zimnych, słabo opalonych starych domach (Z. Brzozowski). Ku radości swoich litewskich sąsiadów. Ponoć katolików!
Niestety nacjonalistyczna Litwa wypowiedziała swoim polskim obywatelom totalną walkę także i na wszystkich innych polach, zastosowując system najbardziej zaciętej eksterminacji. Polakom na Litwie narzucona została ostra walka, której nie pragnęli, ale którą musieli przyjąć (B. Wierzbiański).
Po zniszczeniu polskiej siły gospodarczej, w 1923 r. wydano ustawę o lituanizowaniu nazwisk polskich, ktĂłra zadecydowała bez zgody PolakĂłw o zmianie ich nazwisk na litewskie (do polskich nazwisk dodawano litewskie końcĂłwki „iczius” lub „is”, aby zatrzeć ich polski charakter, a tam, gdzie moĹźna było w ogĂłle zmienić nazwisko polskie na litewskie czyniono to bez pardonu. I tak decyzją administracyjną Polakowi o np. o nazwisku WrĂłbel zmieniono nazwisko na Ĺťvirblis (po polsku wrĂłbel). Książę Konstanty Radziwiłł odmĂłwił przyjęcia paszportu ze zlituanizowanym nazwiskiem: Radziwiłł zamieniono na Radvila. Lituanizowanie nazwisk polskich miało takĹźe ułatwić Litwinom kradzieĹź znanych PolakĂłw pochodzących z Litwy, ktĂłrych nacjonaliści litewscy przez to mogli przedstawiać ciemnym Litwinom jako LitwinĂłw). Jednocześnie zarządzono usunięcie wszystkich szyldĂłw i tekstĂłw polskich w miejscach publicznych i zabronienie ich uĹźywania pod karą grzywny, aresztu, a nawet i deportacji z miejsca zamieszkania. Nacjonalistom litewskim, ktĂłrzy byli chorzy psychicznie na punkcie języka litewskiego, i to było za mało. Rząd w 1938 r. wydał ustawę o litewszczeniu nazwisk uznanych za brzmiące nie dość litewsko (K. Buchowski). W 1926 r. wprowadzono zakaz sprowadzania na Litwę wszystkich bez wyjątku książek polskich z Polski (K. Buchowski).
Kolejny atak był skierowany na polskie szkolnictwo, ktĂłremu zadano wielki cios. Za okupacji niemieckiej i za zgodą okupacyjnych władz niemieckich na KowieńszczyĹşnie istniało 30 szkół polskich, do ktĂłrych uczęszczało ponad 2000 dzieci (Niemcy bardzo utrudniali zakładanie szkół polskich). 97 prywatnych szkół polskich działających na Litwie zaraz po 1918 r., w 1921 r. zostało w większości przejętych przez litewskie samorządy lokalne i utraciły swĂłj polski charakter. W tej sytuacji jedyną drogą dla rozwoju polskiego szkolnictwa na Litwie było tworzenie szkół prywatnych. Zajęło się tym powstałe w 1924 r. w Kownie Polskie Kulturalno-Oświatowe Towarzystwo „Pochodnia”. Rządzący Litwą rząd centrowo-lewicowy K. Griniusa zezwolił na zakładanie szkół polskich i w roku szkolnym 1926/27 otwartych było 77 szkół z 4114 uczniami. Tymczasem polscy działacze szacowali w tym czasie swe potrzeby na 737 polskich placĂłwek oświatowych (K. Buchowski). W 1927 r. dyktator Smetona nakazał zamknięcie 59 największych szkół polskich, w ktĂłrych uczyło się 3535 uczniĂłw oraz wstrzymał załoĹźenie polskiego seminarium nauczycielskiego. Ministerstwo Oświaty wydało licencję tylko 19 nauczycielom polskim. Jednocześnie Ministerstwo Oświaty wydało okĂłlnik, Ĺźe do polskich szkół powszechnych mogły uczęszczać tylko dzieci rodzicĂłw, ktĂłrzy mieli obywatelstwo polskie; jednocześnie zakazano dokonywania zmian zapisu o narodowości w dokumentach. Musiało ich być w danym miejscu co najmniej 20. Nauczyciele w polskich szkołach musieli znać perfekt język litewski na specjalnie urządzanych egzaminach; w 1927 r. spośrĂłd 84 nauczycieli polskich, ktĂłrzy poddani zostali takiemu egzaminowi, ani jeden nie zadowolił egzaminatorĂłw litewskich i byli zmuszeni odejść ze szkół. W ten sposĂłb polskie szkolnictwo podstawowe zostało praktycznie zlikwidowane (E. Jakubowski). Stąd w roku szkolnym 1927-28 było juĹź tylko 18 szkół z 544 uczniami, natomiast w 1938 r. czynnych było juĹź jedynie 10 szkół z 222 uczniami (na Litwie było 32 tys. dzieci polskich w wieku szkolnym (7-14 lat), ktĂłre były zmuszane chodzić do szkół litewskich, ktĂłre je wynaradawiały), w 1939 r. 9 szkół. W Kownie, PoniewieĹźu i Wiłkomierzu były prywatne gimnazja polskie, z ktĂłrych to ostatnie zostało zlikwidowane w 1938 r. Po nawiązaniu stosunkĂłw dyplomatycznych Kowna z Warszawą w 1938 r. ograniczono restrykcje w sprawie polskich nauczycieli, choć zachowano przepis o przyjmowaniu do szkoły wyłącznie na podstawie wpisĂłw o narodowości w dokumentach rodzicĂłw. NiektĂłre podręczniki polskie, zwłaszcza do historii, były zabronione w prywatnych gimnazjach polskich. MłodzieĹź polska musiała uczyć się historii z litewskiego punktu widzenia, w odniesieniu do Polski skrajnie antypolskiej. Nauczanie prywatne języka polskiego było zakazane, karane aresztem i zesłaniem. Np. W 1935 r. zamknięto w Wiłkomierzu Towarzystwo „Oświata” za tajne prowadzenie nauki języka polskiego (K. Buchowski). W organie Związku PolakĂłw na Litwie „Naszej Gazecie” (Nr 53/489) ukazały się wspomnienia Aleksandry Iwaszkiewicz, ktĂłra przed wojną i w czasie okupacji niemieckiej mieszkała w Woskajciach koło Kowna. Pisze ona, Ĺźe w Woskajciach Adela Kieraszewiczowa „Za swoje zdemaskowane przez policję nauczycielstwo "kompletu polskiego języka", tak nazywano zbiorowe grupy dzieci, w ktĂłrych nauczano języka polskiego, musiała płacić grzywnę, za wielką dla niej i jej rodziny. Wybrała celę więzienną i odsiedziała w Policijos Nuovada w Czekiszkach naznaczony jej za tajne nauczanie polskiego języka „srok””. Pomimo tych represji kwitło tajne nauczanie języka polskiego. W 1937 r. w nauczaniu tym brało udział 1322 dzieci w 44 miejscowościach (K. Buchowski). MłodzieĹź polska na Uniwersytecie Kowieńskim naraĹźona była na wielkie trudności w studiach, a ostatnio drogą administracyjną ograniczono do minimum liczbę PolakĂłw przyjmowanych na uniwersytet (117 studentĂłw polskich w 1932 r. i juĹź tylko 54 w 1938 r.). 1 stycznia 1938 r. władze litewskie zamknęły Związek Polskiej MłodzieĹźy Akademickiej.
Dzieci i młodzieĹź polska musiały uczęszczać do szkół litewskich. A tam prowadzona w duchu litewskim indoktrynacja, edukacja szkolna oraz wychowanie religijne przez litewskich duchownych odciskały swoje piętno na samoidentyfikacji młodego pokolenia. W szkołach, gdzie był duĹźy odsetek dzieci i młodzieĹźy polskiej tak to wyglądało: „Cały szereg przykładĂłw moĹźna przytoczyć, kiedy nauczyciel zamiast kształcić umysł dziecka, całe lekcje poświęcał dowodzeniu, Ĺźe tu w Litwie PolakĂłw nie ma, Ĺźe dzieci muszą zapomnieć języka polskiego, Ĺźe nie powinni iść śladem swoich starych głupich rodzicĂłw, ktĂłrzy nie chcą się wyrzekać polskiej mowy, Ĺźe dzieci powinny być rozumniejsze od rodzicĂłw itd. Księża w takich szkołach zamiast wykładać słowo BoĹźe w najbardziej zrozumiałym dla dzieci języku, jak ongiś we Wrześni, pod Prusakiem, przymusowo wprowadzili wykłady w języku litewskim i zamiast wpajać w umysł dziecka, jak uczy nasza wiara święta, zasady miłości i zgody – wpajali nienawiść do wszystkiego co polskie, a tym samym nienawiść do rodzicĂłw, ktĂłrzy chcieli być Polakami… Stary ojciec z bĂłlem serca śledził, jak jego dziecko coraz bardziej staje mu się obcym, coraz bardziej wrogo spogląda na mĂłwiących tylko po polsku rodzicĂłw (Początek roku szkolnego „Chata Rodzinna” 1926, nr 33, s. 1, Kowno).
Bardzo ciężki był los nielicznej prasy polskiej na Litwie. Ograniczano jej kupno papieru i farby drukarskiej. Podlegała ostrej cenzurze prewencyjnej i płaciła stale wysokie grzywny. Jak pisze Ostojczyk: Naczelną zasadą w stosunku do pism polskich jest: nadawanie pismom charakteru krajowego poprzez żądanie od nich czegoś pośredniego pomiędzy polskością a litewskością. Przeprowadza się za to za pośrednictwem cenzury, bądź też nowej ustawy prasowej. Zgodnie z tym m.in. zmuszano ją do zamieszczania komunikatów Litewskiej Agencji Prasowej w dosłownym tłumaczeniu (redakcje musiały dokonywać tłumaczeń same lub dokonywać tłumaczeń na swój koszt) i bez prawa podawania źródeł tych artykułów (miały sprawiać wrażenie artykułów redakcyjnych).
Dochodziło do pogromĂłw ludności polskiej, ktĂłre były zenitem prześladowania PolakĂłw na Litwie. Największy pogrom PolakĂłw miał miejsce w Kownie 23 maja 1930 r., kiedy to podczas zorganizowanych przez władze demonstracji antypolskich, litewski motłoch bił PolakĂłw oraz zdemolował Gimnazjum Polskie przy ul. Leśnej, napadł na redakcję gazety „Dzień Kowieński”, polską księgarnię „Stella” przy ul. Kiejstuta 29, znany zakład fotograficzny Sawsienowicza, cukiernię Perkowskiego i polski klub sportowy „Sparta Kowno”. Lała się krew polska, a policja litewska spokojnie przyglądała się temu wszystkiemu.
Mieszkający w Polsce Litwini cieszyli się duĹźo większą swobodą w działalności narodowej niĹź Polacy na Litwie. W niektĂłrych rejonach Wileńszczyzny i koło Sejn na SuwalszczyĹşnie były liczne organizacje, szkoły i inne placĂłwki litewskie. Aby mogły działać swobodnie, nacjonalistyczny rząd litewski chcąc nie chcąc musiał się zgodzić na powstanie polskich organizacji i instytucji. Jednak, jak pisze historyk litewski Bronius Makauskas: „...połoĹźenie PolakĂłw na Litwie było wytrącone z normalnego rozwoju... i podlegało naciskom litewskich władz administracyjnych” (Litwini w Polsce 1920-1939). Ustawa o stowarzyszeniach drastycznie ograniczyła moĹźliwości funkcjonowania wszelkich organizacji reprezentujących mniejszości narodowe. Władze administracyjne otrzymały prawo zamykania wedle swojego uznania stowarzyszeń, ktĂłre ich zdaniem nie miały racji istnienia. Zgodnie z tą ustawą nie mogła powstać naczelna organizacja reprezentująca PolakĂłw na Litwie ani organizacje o charakterze patriotycznym i politycznym. O organizację reprezentującą PolakĂłw na Litwie Polacy starali się bezskutecznie od 1924 r. Władze litewskie lansowały tezę, Ĺźe PolakĂłw na Litwie nie ma więc i mowy o reprezentacji być nie moĹźe. Dlatego Polacy utworzyli poufną komĂłrkę kierującą Ĺźyciem PolakĂłw, zwaną popularnie „Olimpem”, ktĂłra podejmowała najwaĹźniejsze decyzje dotyczące działalności polskiej na Litwie; w skład „Olimpu” wchodzili czołowi działacze polscy: Budzyński, senior Eugeniusz Romer - prezes, Kazimierz Janczewski – I wiceprezes, Wiktor Budzyński – II wiceprezes, Konstanty Okulicz, Konstanty Zyberk-Plater, Włodzimierz Snarski, Zygmunt Ugiański (zmieniony na skutek choroby przez (Zygmunta Szwoynickego), Boledsław Lutyk, Wiktor Lutyk, Butler – członkowie prezydium. Po reorganizacji „Olimpu” w 2. połowie 1934 r. do „Olimpu” dokooptowano Stanisława Schmidta i Bogdana Paszkiewicza (Tadeusz Katelbach „Olimp” „Wiadomości” 5.9.1976, Londyn). Harcerstwo polskie, ktĂłre powstało zaraz po wojnie musiało ulec rozwiązaniu, gdyĹź miało ono zostać podporządkowane litewskim władzom wojskowym, a harcerze mieli ślubować na „odebranie Wilna Polsce”. Zamykanie polskich organizacji społecznych przez litewskie władze administracyjne było nierzadkim zjawiskiem. W tych warunkach aktywność PolakĂłw musiała ograniczyć się do działalności ekonomicznej i kulturalnej. NajwaĹźniejszą organizacją polską na Litwie było powstałe w Kownie w 1924 r. Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Pochodnia”, ktĂłre w okresie swego największego rozkwitu posiadało na Litwie 16 oddziałów, prowadziło Gimnazjum Polskie w Kownie, ponad 86 bibliotek i czytelni, 5 przedszkoli (230 wychowankĂłw), 25 świetlic, w ktĂłrych prowadzono róşne kursy dla 1200 dzieci i młodzieĹźy, teatr amatorski, 6 chĂłrĂłw i 2 orkiestry świetlicowe oraz prowadziło wiele kolonii i obozĂłw dla polskich dzieci. Tępione przez rząd litewski w 1937 r. liczyło juĹź tylko 6 oddziałów z 683 członkami oraz skupiało 18 innych podległych jemu pokrewnych towarzystw w BirĹźach, Jeziorosach, Kownie, PoniewieĹźu, Rosieniach, Wierzyskach (Wiesztyńcach?) i Wiłkomierzu, ktĂłre miały łącznie ok. 3350 członkĂłw (B. Makowski). Podobną do „Pochodni” działalność, tyle Ĺźe na lokalną skalę, prowadziły Towarzystwo „Oświata” w PoniewieĹźu i dwa jego oddziały w BirĹźach i Wiesztyńcach oraz analogiczne organizacje w Wiłkomierzu, Jeziorosach i Rosieniach, przejęte później przez „Pochodnię” (BlogMedia24.pl 6.10.2010). Największą organizacją zawodową był „Prodrol” przekształcony w 1937 r. w Zjednoczenie RolnikĂłw PolakĂłw na Litwie, mające 27 oddziałów w terenie i skupiające 1115 członkĂłw, posiadających razem 40 000 hektarĂłw ziemi ornej. Polski Związek Ludzi Pracy miał w 1934 r. 600 członkĂłw i utrzymywał kilkanaście zespołów teatralnych, a Stowarzyszenie Sług i Pracownic Polskich miało 500 członkiń i prowadziło w Kownie własne schronisko do 40 osĂłb. Istniało 14 towarzystw spółdzielczych, bankowych i ubezpieczeniowych w Janowie, Jeziorosach, Kiejdanach, Łopiach, Piwoszunach, PoniewieĹźu, Wiłkomierzu i Kownie – 6, z ktĂłrych największymi były: Spółka Akcyjny „Dompol” z kapitałem akcyjnym 1 000 000 litĂłw i kapitałem amortyzacyjnym 128 000 litĂłw oraz Kowieńskie Towarzystwo Drobnego Kredytu, ktĂłre posiadało w 1933 r. 6110 członkĂłw w 7 oddziałach, własny dom i majątek ziemski łącznie wartości 559 000 litĂłw i kapitał udziałowy w wysokości 761 115 litĂłw (przed wojną 1,5 mln litĂłw), a wkłady członkowskie wynosiły prawie 4,3 mln litĂłw (przed wojną roczne wkłady członkowskie 6,6 mln litĂłw, obroty 37 mln litĂłw). Poza tym działały Zjednoczenie StudentĂłw Polskich (w 1926 r. 80 członkĂłw, a w 1934 r. 182 członkĂłw), Związek Polskiej MłodzieĹźy Akademickiej, Polska Bursa Akademicka w Kownie, korporacja akademicka Lauda, Klub Sportowy „Sparta” w Kownie, mający 6 oddziałów z 500 członkami, z ktĂłrych oddział kowieński liczył 232 członkĂłw. 1 stycznia 1938 r. władze litewskie, aby utrudnić Polakom pracę kulturalno-oświatową na terenie całej Litwy odebrały „Pochodni” z Kowna charakter związku polskich towarzystw kulturalno-oświatowych oraz nakazały likwidację polskich towarzystw oświatowych w BirĹźach, Rosieniach i Wierzyskach, Polskiego Związku Ludzi Pracy, Związku Polskiej MłodzieĹźy Akademickiej, Związku Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie, Polskiego Klubu MiłośnikĂłw Kulturalnych Rozrywek oraz Klubu Sportowego „Sparta” w Kownie. Jedyną komĂłrką w Ĺźyciu przemysłowym kraju mającą polską większość był Związek Właścicieli Gorzelni.
Znamienne, Ĺźe pomimo nacisku ze strony władz litewskich, organizacjom polskim na Litwie dało się zapobiec wynarodowieniu znacznej części litewskich PolakĂłw, co świadczyło nie tylko o skuteczności polskich stowarzyszeń, ale przede wszystkim o silnym poczuciu własnej odrębności narodowej wśrĂłd ludności polskiej na Litwie. Potwierdzeniem tego była postawa mniejszości polskiej zarĂłwno w trakcie wojny polsko-niemieckiej w 1939 r., jak i później. Płk. Mitkiewicz wspomina, iĹź w przededniu wojny do poselstwa zgłaszała się młodzieĹź polska chcąca wstąpić do wojska polskiego, zaś za pośrednictwem „Pochodni” i harcerzy zorganizowano „zbiorki lekĂłw, bandaĹźy, ciepłej bielizny, itp. dla Polskiego Czerwonego KrzyĹźa w Wilnie. (…) Cała młodzieĹź polska w Kownie, od najmłodszych uczennic i uczniĂłw począwszy, była później tym zajęta”.
Co więcej, młodzież polska wychowana już w okresie Litwy Kowieńskiej zaczęła się buntować przeciwko ostrożnej polityce wobec antypolskiej polityki władz litewskich, która Polakom nic dobrego nie dawała, i m.in. powstał nielegalnie działający Legion Młodych pod przywództwem Tadeusza Surwiłły, domagający się powszechnego buntu Polaków litewskich wspieranych przez Polskę (E. Jakubowski).
„Prześladowanie PolakĂłw od pierwszych lat istnienia Litwy Kowieńskiej było dziełem rządu i duchowieństwa litewskiego” (Z.S. Brzozowski).
Jako Ĺźe wielu księży litewskich naleĹźało do twĂłrcĂłw i ojcĂłw chrzestnych nacjonalizmu litewskiego o zdecydowanie antypolskim obliczu, podobną do władz antypolską politykę prowadził Kościół katolicki rĂłwnieĹź w niepodległej juĹź Litwie. Właśnie uzyskanie przez Litwę własnej państwowości dało Kościołowi litewskiemu potężny oręż w walce z polskością na terenie Litwy Kowieńskiej. Księża litewscy atakowali teraz PolakĂłw bez opamiętania. Pisaliśmy juĹź o tym, Ĺźe ksiądz i poseł litewskiej partii chadeckiej (katolickiej) Mikolas Krupavicius podczas posiedzenia Sejmu 6 lipca 1921 r. nazwał polskiego posła, ks. Bronisława Lausa „wszą”, a wszystkich PolakĂłw na Litwie „wszami naszego narodu litewskiego”. Oto kapłan litewski – ponoć sługa Boga i głosiciel Jego przykazania miłości kaĹźdego człowieka! Jak mĂłwią Rosjanie: „Napluć i przykryć”. Nie był on jedynym takim „sługą BoĹźym”. Było ich setki. Wcześniej, bo w lipcu 1919 r. w Mereczu doszło do antypolskiego incydentu. Sołtys o nazwisku Janulis oraz jego syn otrzymali od litewskich władz karę po 25 uderzeń stemplem na gołe ciało za to, Ĺźe otwarcie deklarowali narodowość polską. Wyrok został wykonany naprzeciwko okien plebanii miejscowej parafii katolickiej. W tym okresie słuĹźyli tam proboszcz Rylikowski (Rybikowski) i ksiądz Bakszyn (Bakszyc). Obaj uwaĹźali się za LitwinĂłw i z niechęcią odnosili się do PolakĂłw. W czasie egzekucji stali w oknach plebanii, uśmiechali się z zadowoleniem i komentowali: Polakom tak i trzeba. Wyjątkową bezczelnością popisywał się ks. Mirski, proboszcz parafii Wieprze. Przystępujących do komunii wielkanocnej parafian pytał, na jakie ugrupowanie zamierzają oddać głos w najbliĹźszych wyborach. Jeśli spowiadający się odpowiadał, Ĺźe na listę polską, ks. Mirski przerywał spowiedĹş słowami: „To jedĹş spowiadać się do Warszawy”. Wieprzańscy parafianie wielokrotnie składali na ręce biskupa Ĺźmudzkiego Karewicza zbiorowe prośby o odwołanie szowinistycznego proboszcza. Zawsze bezskutecznie (Jeremi Sidorkiewicz „Kurier Wileński” 23.3.2011). Księża głosili, nawet z ambon kościelnych, hasła nienawiści do PolakĂłw, zatruwając tym jadem duszę ludu litewskiego. Ks. Juozas Tumas (1869-1933), poeta i wieszcz litewski – znany jako Vaisgantas twierdził, Ĺźe gdyby nie było sprawy wileńskiej, naleĹźałoby znaleźć inny pretekst, ktĂłry pozwoliłby na wywołanie zatargu z Polską (Z.Sz. Brzozowski). Gorzej, z inspiracji lub za zgodą księży litewskich – prawdziwych diabłów w sutannach w murach kościołów organizowane były pogromy polskich katolikĂłw. Szczuli parafian litewskich na polskich przez co niejednokrotnie dochodziło do awantur i bĂłjek. Oto opisy dwĂłch, spośrĂłd wielu, pogromĂłw z terenu Kowana. Naoczny świadek Władysław Wielhorski pisze: „20 stycznia 1924 r. w kościele Karmelickim w Kownie miało miejsce zakłócenie ustalonego porządku naboĹźeństw przez bandę przybyszĂłw. Tym został rozpoczęty szereg zorganizowanych napaści na kościoły (polskie)... 27 stycznia - banda nie dopuściła do wygłoszenia kazania polskiego w kościele Karmelickim przez okrzyki, śmiechy, popychania... 2 lutego – taĹź banda nie dopuściła do śpiewĂłw polskich suplikacji w tymĹźe kościele po wotywie. Nieustającym rykiem napastnikĂłw udaremniono; 17 lutego – napad bandy przeniĂłsł się do kościoła Św. TrĂłjcy. Udaremniono polskie kazanie i śpiewy...” (Byt ludności polskiej w państwie litewskim w świetle dochodzeń jej praw przed Ligą NarodĂłw (w Genewie) Wilno 1925); drugi opis pogromu: „26 września 1925 r. w kościele Św. TrĂłjcy w Kownie odbyć się miała właśnie jubileuszowa procesja, ale nie doszło do niej. Na łagodne perswazje ze strony polskiej banda uzbrojona w kije okute w Ĺźelazo, rzuciła się na PolakĂłw okładając ich ze wszystkich stron pięściami i kijami z okrzykiem „Won w kościoła”, „Bij” itd. Powstała panika. WśrĂłd płaczu i lamentu kobiet i dzieci tłum uciekając rzucił się do drzwi. Tymczasem rozjuszeni napastnicy zamknęli wyjście z kościoła, gdzie zaczęła się dzika rozprawa z bezbronnymi wiernymi Polakami. Polała się krew...” (P. Łossowski).
Po powstaniu państwa litewskiego biskup kowieński od razu usunął język polski jako przedmiot nauczania w seminarium duchownym w Kownie i wraz z innymi biskupami usunięto język polski tam, gdzie jeszcze się uchował oraz z katechizacji (a więc nie tylko Niemcy zabraniali uczyć dzieci polskie religii po polsku). Biskupi litewscy tylko w kilku kościołach, w ktĂłrych było wyjątkowo duĹźo polskich parafian, pozwolili na odprawianie polskich naboĹźeństw, przez co bardzo wiele parafii polskich lub polsko-litewskich zostało pozbawionych polskich naboĹźeństw - ostatnie na całej Litwie naboĹźeństwo polskie w Kownie zlikwidowano w 1937 r., pozbawiając tym samym 30 tysiącom polskich katolikĂłw w mieście jakiegokolwiek duszpasterstwa polskiego. Biskupi doprowadzili do tego, Ĺźe na terenach zamieszkałych przez PolakĂłw nie było ani jednaj parafii obsadzonej przez księdza Polaka (B. Makowski), a polskich księży kierowali do parafii na Ĺťmudzi, gdzie nie było w ogĂłle PolakĂłw. Np. przywĂłdcę duchowego PolakĂłw w Kownie, ks. Polikarpa Maciejowskiego władze duchowne wysiedliły najpierw do Chwałojni, a następnie do wsi Wydsodze, gdzie musiał duszpasterzować Ĺťmudzinom. Na ĹťmudĹş wysiedlono w 1924 r. takĹźe 11 polskich zakonnikĂłw – benedyktynĂłw z jedynego polskiego klasztoru na Litwie – w Kownie. Biskupi księży litewskich kierowali do parafii polskich i jednocześnie zarządzili, aby odmawiali jakiejkolwiek posługi kapłańskiej (nawet spowiedzi!) w języku polskim. Zakaz ten był przestrzegany do tego stopnia, Ĺźe znający język polski księża litewscy odmawiali słuchania spowiedzi w języku polskim starszych osĂłb, ktĂłre nie znały dobrze języka litewskiego. Nie mogła wreszcie istnieć Ĺźadna polska organizacja czy instytucja katolicka. ZałoĹźony w 1924 r. przez ks. Bronisława Lausa dwutygodnik katolicki „Dzwon Świąteczny” mĂłgł być wydawany w zaledwie 1000 egzemplarzy i w 1937 r. został zlikwidowany.
Oto okryci hańbą i grzechem biskupi litewscy – osoby najbardziej odpowiedzialne za prześladowanie polskich katolikĂłw na Litwie Kowieńskiej: PranciĹĄkus Karevičius (Karewicz) - biskup Ĺźmudzki z siedzibą w Kownie 1914-26, Juozapas Skvireckas - sufragan Ĺźmudzki w Kownie 1919-26 i arcybiskup kowieński 1926-44 (uciekł z Niemcami), Vincentas Brizgys – sufragan kowieński 1940-92, Mečislovas Reinys- koadiutor wileński 1926-1940 i sufragan wileński 1940-47 (nominacja ta łamała konkordat Polski z Watykanem z 1925 r.; przed wojną kłamano dla zamydlenia oczu rządu polskiego, Ĺźe jest koadiutorem Wyłkowyszek), Anton Karaś (Karosas) – biskup Wyłkowyszek, Justinas Staugaitis – biskup Telsz 1926-39, Vincentas Borisevicius - biskup Telsz 1940-46, Juozapas Kukta - biskup KoszedarĂłw 1926-42, Kaziemiras Paltarokas - biskup PoniewieĹźa 1926-58.
To co Kościół litewski wyprawiał z polskimi katolikami na Litwie Kowieńskiej, a potem w Wilnie i na Wileńszczyźnie jest nie tylko czarną plamą na historii katolicyzmu etnicznie litewskiego, ale także całego Kościoła katolickiego. Watykan dobrze wiedział co się dzieje, jednak milczał. A milcząc brał grzech na swoje sumienie.
2 lipca 1927 r. miała się odbyć w Wilnie, za zezwoleniem papieĹźa Piusa XI, koronacja cudownego obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, jako KrĂłlowej Polski i Wielkiej Księżnej Litewskiej (był to gest Polski w stronę litewskich katolikĂłw). Kościół polski, a takĹźe i rząd, uwaĹźali, Ĺźe uroczystość o charakterze czysto religijnym, jeśli będzie wspĂłlną manifestacją religijną, moĹźe przyczynić się do zbliĹźenia katolikĂłw polskich i litewskich, a tym samym polsko-litewskiego. Rząd polski na prośbę Episkopatu polskiego ogłosił jako wyraz dobrej woli, Ĺźe w czasie uroczystości granica z Litwą zostanie otwarta, tak aby na uroczystość mogli przybyć pątnicy litewscy. Rząd litewski wraz z dyktatorem Antanasem Smetoną przyjęli ten gest polskiego Kościoła i rządu z oburzeniem. Litewska agencja prasowa Elta opublikowała 27 maja 1927 r. komunikat, w ktĂłrym potępiła rzekome wykorzystywanie uczuć religijnych dla celĂłw politycznych. Dziennik „Rytas” wezwał 3 czerwca rząd, aby zwrĂłcił się z protestem do Watykanu, Ĺźe wyraził zgodę na koronację obrazu. Katolickie czasopismo „Kelis” lawirowało pomiędzy niemoĹźnością poparcia inicjatywy polskiej z przyczyn politycznych, a niechęcią do występowania przeciwko uroczystości o charakterze wyłącznie religijnym i nie bez znaczenia dla wielu katolikĂłw litewskich. Do końca Kościół litewski nie wyjaśnił swego stanowiska w tej sprawie, czym właściwie poparł stanowisko rządu (wielu księży litewskich jawnie popierało bojkot), czym udowodnili, Ĺźe uroczystość religijna - kult maryjny musi ustąpić polityce. Natomiast rządowy dziennik „Lietuva” wpadł w antypolską histerię, a 2 lipca 1927 r., tj. w dniu koronacji, stwierdził buńczucznie, Ĺźe katolicy litewscy w ceremonii uczestniczyć nie będą. TakĹźe nieliczni katolicy litewscy w Polsce zbojkotowali uroczystość. Wychodzący w Wilnie „Vilniaus Aidas” nazwał bluĹşnierczo uroczystość „maskaradą i demonstracją polityczną” (M. Kałuski Litwa. 600-lecie chrześcijaństwa 1387-1987 Veritas, Londyn 1987, str. 83).
Polacy na Litwie Kowieńskiej wycierpieli bardzo duĹźo w ciągu tego dwudziestolecia (1918-38). Stale byli przedmiotem atakĂłw, podejrzeń, ciągle krępowano ich działalność oświatową, kulturalną, a nawet gospodarczą, prześladowano wreszcie w kościołach, w ktĂłrych powinno się słyszeć nauki o miłości bliĹşniego, a nie płacz i krzyki bitych PolakĂłw przez bojĂłwkarzy litewskich – rzekomych współbraci w wierze. W wymownych słowach ujął prześladowanie PolakĂłw na Litwie polski dziennik „Dzień Kowieński”, organ PolakĂłw na Litwie, w artykule pt. Szlakiem pogromĂłw, wydrukowanym 22 kwietnia 1926 r.: „Nie od dzisiaj jesteśmy świadomi tej ponurej prawdy, iĹź skazano na zagładę 200-tysięczny odłam narodu polskiego na Litwie, osiadły tu od szeregu wiekĂłw, stanowiący najzamoĹźniejszą i najbardziej inteligentną warstwę ludności w tym kraju, opartą na solidnym fundamencie dobrobytu materialnego, a lśniącą promieniami starej, wspaniałej kultury. Sztucznie zrodzona, wypielęgnowana i zaszczepiona w narĂłd panujący, ideologia polonofobii wtrąciła nas do więzienia, na straĹźy ktĂłrego odtąd stale czuwa zemsta i nienawiść. Potężne konary, odcięte i odgrodzone głuchym murem chińskim od pnia macierzystego i pozbawione najluĹşniejszego związku z macierzą, chociaĹźby tylko ulotną kartką pocztową, nie mĂłwiąc juĹź o czerpaniu z łona jej Ĺźyciodajnych sokĂłw kultury narodowej oraz sił niezbędnych do dalszego rozwoju, konary, wrośnięte od wiekĂłw w ziemię litewską, mają uschnąć bez powietrza, bez światła…”.
To, Ĺźe sytuacja PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej była zła przyznawał sam dyktator Litwy Smetona, ktĂłry w wywiadzie stwierdził: „Nie twierdze, Ĺźe Polakom na Litwie dzieje się dobrze, Ĺźe wszyscy mają moĹźliwość swobodnej nauki w języku polskim, ale na to wpływ ma opinia publiczna… Z tym trzeba się liczyć”. Dyktator pominął milczeniem fakt, Ĺźe ta „opinia publiczna” była nastawiona przeciwko Polakom na Litwie z poduszczenia samego Smetony i jego odczłowieczonej kliki. Innym razem – 24 marca 1936 r. Smetona wyjątkowo bezczelnie mĂłwił: „Polska woła, Ĺźe na Litwie Polscy są prześladowani, i czyni retorsje w WileńszczyĹşnie. Czy nie ma u nas polskich gimnazjĂłw i innych polskich szkół zakładanych na mocy ogĂłlnych naszych ustaw? Są, a więc Polacy nie są krzywdzeni, a dążą do posiadania więcej praw, niĹź im się naleĹźy, aby oddziaływać na odradzający się lud litewski. Zgodzić się z ich chęciami znaczyłoby wstrzymać bieg odradzania się Litwy. Poza tym nie zapominajmy, Ĺźe mniejszości w Litwie mają więcej praw niĹź mniejszości w Polsce. Czy Polacy tolerowaliby w swoim kraju wynarodowionego Polaka?” (NarĂłd litewski i jego misja „Chata Rodzinna” 1936, nr 15, s. 12, Kowno).
To był potwĂłr – nie człowiek!
Zaraz po dokonaniu zamachu stanu w grudniu 1926 r. przez Smetonę na ulicach miast pojawiły się odezwy do ludności, w ktĂłrych oskarĹźano PolakĂłw o szpiegostwo i chęć wywołania powstania na Litwie. „W tym celu – napisano w ww. odezwie – zaczęli usilnie organizować i prowadzić przeciwpaństwową akcję pod płaszczykiem zakładania szkół polskich, gdzie nauczycielami będą szpiedzy i organizatorzy. Tak samo usiłuje się zakładać róşne banki polskie, stowarzyszenia rolnicze, biblioteki. Szpiedzy usiłują stworzyć gniazda peowiackie do walki z naszą niepodległością”. Wywołanie antypolskiej psychozy słuĹźyło mobilizacji społeczeństwa litewskiego do walki u boku nowych władz. „Wzywamy więc całe społeczeństwo litewskie, – czytamy na końcu odezwy - (…) do ocknięcia się, powstania przeciwko polskiemu smokowi, odwiecznym naszym wrogom! Do walki z polską gadziną, chcącą nas podstępnie ukąsić! Precz z polskimi szpiegami, wszelkimi towarzystwami polskimi i innymi polonizacyjnymi gniazdami peowiakĂłw! Niech Ĺźyje niepodległa Litwa ze stolicą w Wilnie!” Tej nagonce towarzyszyło nasilenie aresztowań wśrĂłd przedstawicieli mniejszości polskiej, oskarĹźanych o współdziałanie z polskim wywiadem (BlogMedia24.pl 6.10.2010).
PolakĂłw na Litwie wspierał finansowo za plecami rządu litewskiego rząd polski. Jednak Polacy tam mieszkający przede wszystkim wspierali się sami. Halina Massalska (ur. 1922), z domu Rosen, cĂłrka właściciela majątku Gaczany koło Rakiszek pisze w swoich wspomnieniach pt. Byliśmy jak jedna wielka rodzina. Polacy na Litwie Kowieńskiej (Kresy24.pl 21 lipca 2017) pisze: „…wszyscy Polacy (gnębieni niemiłosiernie przez władze litewskie) pomagali sobie nawzajem i się wspierali, poĹźyczali sobie pieniądze, dawali pracę, współpracowali. Jest stereotyp, Ĺźe Polacy Ĺźyjący w innym państwie są skłóceni i nie potrafią się zorganizować. MoĹźe gdzieś są i były takie przypadki, naszej społeczności to nie dotyczyło, byliśmy wszyscy razem, jak jedna wielka rodzina”. Natomiast według polskiego publicysty Zdzisława Winnickiego, mimo ogromnych trudności i antypolskiej polityki państwa litewskiego wobec polskiej mniejszości, społeczność polska na przedwojennej KowieńszczyĹşnie wykazywała się niezwykłym solidaryzmem społecznym. Ziemianina, drobnego szlachcica z Laudy, inteligenta z Kowna, chłopa spod BoptĂłw czy Wędziagoły, robotnika z Kowna lub PoniewieĹźa łączyła świadomość wspĂłlnoty narodowości oraz tej samej kultury i jednocześnie autentyczna miłość do polskości w ogĂłle. Jeszcze w roku 1938, gdy ustanowiono wreszcie w Kownie polskie Poselstwo (ambasadę), jego podwoje stawały się dwa razy do roku - 3 maja i 11 listopada – oazą realnej Polski. Jak wspomina pierwszy attache wojskowy na Litwie płk Leon Mitkiewicz: „Były to zebrania najbardziej demokratyczne jakie kiedykolwiek widziałem. W salonach ministra Charwata przewijali się obok siebie księża katoliccy, inteligenci, robotnicy, włościanie, szlachta zaściankowa i przedstawiciele zamoĹźnych rodzin ziemiańskich, arystokracji polsko-litewskiej. Stroje zebranych były najróşniejsze - od wizytowych czarnych tuĹźurkĂłw i sztuczkowych spodni do bluz i kombinezonĂłw robotniczych i prostych wiejskich kapot z samodziału. Przychodzili nawet pensjonariusze z domu ubogich starcĂłw w Kownie w swoich pasiastych, biało-niebieskich perkalach i podobnie ubrane dzieci z ochronki polskiej” (Leon Mitkiewicz Wspomnienia kowieńskie 1938-1939, Veritas, Londyn 1968).
O stanie ducha PolakĂłw Kowieńszczyzny płk Mitkiewicz pisał: „starsi... przewaĹźnie robotnicy i włościanie Polonii litewskiej, wypytywali o warunki Ĺźycia szerokich mas w Polsce, o moĹźliwości pracy i zarobkĂłw. Nie narzekali przy tym na swĂłj los, chociaĹź niejeden z nich wyglądał bardzo ubogo - i co było dla mnie niezmiernie waĹźne - nie wyraĹźali Ĺźadnych chęci emigracji. Najbardziej interesowało ich, czy Polska pogodzi się z Litwą, poruszali rĂłwnieĹź kwestię Wilna i czy będzie moĹźna swobodnie przejeĹźdĹźać przez granicę do Ostrej Bramy, do cudownego obrazu Matki Boskiej. Chcieliby rĂłwnieĹź, aby na Litwie były polskie szkoły początkowe, a w kościołach katolickich spowiedzi, kazania i śpiewy w języku polskim. Pewna starsza kobieta, szlachcianka z okolic PoniewieĹźa, mĂłwiła trzymając mnie za rękaw: Ja nie mogę, panie, inaczej śpiewać Zdrowaś Maryja jak tylko po naszemu, ja nie rozumiem po litewsku. Do spowiedzi chadzać nie mogę, bo kunigas nie gada po naszemu”. O trwaniu PolakĂłw przy polskości na Litwie Kowieńskiej Zygmunt Brzozowski pisze: „Pracując teraz (podczas wojny) w Kownie przekonałem się jak tu duĹźo było PolakĂłw pomimo 20-letniej eksterminacyjnej polityce LitwinĂłw…”.
Rząd litewski z jednej strony chciał, aby Polacy na Litwie Kowieńskiej asymilowali się, jednak z drugiej strony ci Polacy, ktĂłrzy zdecydowali się zostać Litwinami nie zostali przyjęci w pełni do społeczności litewskiej. Ich los nie był łatwy. I to takĹźe tych, ktĂłrzy w swym neofictwie zasłuĹźyli się dla państwa litewskiego. Najwymowniejszym tego przykładem jest los Oskara Miłosza - Oskaras MilaĹĄius (1877 – 1939). Urodził się w Czerei koło Witebska na dalekiej Białorusi, a więc z dala od Litwy. Tam mieszkała od XVIII wieku jego rodzina, ktĂłra od wielu pokoleń była polska. W wieku 12 lat Oskar został wysłany przez rodzicĂłw do Francji na wychowanie. I z Francją związał się do końca Ĺźycia, zostając jej obywatelem i znanym poetą i pisarzem francuskim. Pamiętał jednak o swoich polskich korzeniach, gdyĹź naleĹźał do członkĂłw-załoĹźycieli powstałego w ParyĹźu w 1910-11 r. Towarzystwa ArtystĂłw Polskich, skupiającego wielu znanych pisarzy i artystĂłw Polskich (m.in. Władysław Reymont, Stefan Ĺťeromski, Olga Boznańska, Leon Schiller). W 1914 r. zdziwaczał – został mistykiem. Prawdopodobnie to dziwactwo pchnęło go do tego, Ĺźe pewnego dnia w 1919 r. uznał się za Litwina, przyjął obywatelstwo litewskie i do 1926 r. był zasłuĹźonym przedstawicielem Litwy w ParyĹźu. Pomimo tego Litwinom – nawet władzom litewskim trudno było akceptować jego polskie pochodzenie. I z tego powodu był pełen rozgoryczenia, ktĂłremu dał wyraz w liście z 24 paĹşdziernika 1924 r. do Ch. Gaussa, pisząc, Ĺźe mimo zasług, jakie połoĹźył dla państwowości litewskiej, nie jest w pełni przez czynniki rządzące akceptowany. Pisał: „Zapomina się więc to co uczyniłem (dla Litwy) i pamięta się obecnie tylko o moim arystokratycznym pochodzeniu ze starej spolonizowanej rodziny”. I o tym, Ĺźe jego matka, jako Polka, mieszkała w Warszawie i tam zmarła w 1926 r. W grudniu 1926 r. doszło na Litwie do zamachu stanu, w wyniku ktĂłrego został obalony demokratyczny rząd, a władzę w przejęła banda nacjonalistyczno-semifaszystowska. Miłoszowi trudno było być nadal związanym z taką Litwą. Zniesmaczony tym wszystkim w 1931 r. zrezygnował z obywatelstwa litewskiego i ponownie przyjął obywatelstwo francuskie (Juliusz Bardach O dawnej i niedawnej Litwie Poznań 1988).
Redaktor wydawanego w okresie międzywojennym w Kownie polskiego dziennika „Dzień Polski” Edmund Jakubowski tak podsumował walkę LitwinĂłw z Polakami na Litwie Kowieńskiej: „Trzeba przyznać Litwinom, Ĺźe tę akcję „odpolszczenia” (Litwy) prowadzili bardzo umiejętnie i skutecznie. Atmosfera była taka, Ĺźe trzeba było odwagi cywilnej by się przyznać, Ĺźe się jest Polakiem – „wyrodkiem” (jak nazywano wĂłwczas PolakĂłw) (Polonia litewska „Tygodnik Polski” 22.12.1979, Melbourne).


Prześladowanie Polaków-katolików na Litwie w latach 1918-40


PapieĹź Franciszek na spotkaniu 6 marca 2021 roku w Ur z przedstawicielami wszystkich religii obecnych w Iraku podkreślił, Ĺźe wiara polega na oddawaniu czci Bogu i miłowaniu bliĹşniego. PapieĹź wskazał, Ĺźe prawdziwa religijność polega na oddawaniu czci Bogu i miłowaniu bliĹşniego, zaś ludzie wierzący są wezwani do ukazywania swoim braterstwem ojcostwa Boga. – Z tego miejsca, będącego ĹşrĂłdłem wiary, z ziemi naszego ojca Abrahama, potwierdzamy, Ĺźe BĂłg jest miłosierny i Ĺźe najbardziej bluĹşnierczym wykroczeniem jest profanowanie Jego imienia poprzez nienawiść do brata. Wrogość, ekstremizm i przemoc nie rodzą się z ducha religijnego: są zdradą religii – zaapelował PapieĹź (Spotkanie w Ur „Nasz Dziennik” 6 marca 2021).

……….

Narodzony pod koniec XIX w. i wspierany przez Rosję i Niemcy – dwĂłch największych wrogĂłw Polski i narodu polskiego - separatystyczny ruch litewski, dążył nie tylko do zerwania 500-letniej harmonijnej unii z Polską, ale takĹźe do zagłady PolakĂłw i polskości na Litwie. Urzeczywistniło to ich marzenie w sposĂłb wyjątkowo brutalny powstałe w 1918 r. niepodległe państwo litewskie – Republika Litewska. Kiedy w 1918 r. na Litwie Kowieńskiej mieszkało 200-250 tysięcy PolakĂłw, to po pięćdziesięciu latach prześladowań pozostało ich ok. 2500. Starczyły dwa pokolenia, aby zniszczyć 250-tysięczną społeczność polską na Litwie Kowieńskiej! To niebywała rzecz w skali światowej. Świadcząca o wyjątkowo brutalnej – nie przebierającej w środkach walce LitwinĂłw z Polakami, ktĂłrą prowadził rząd litewski wespół z litewskim Kościołem „katolickim”. Kościół ten był nawet gorszy w walce z Polskami od władz litewskich, bowiem władze w Kownie musiały się jako tako liczyć z władzami polskimi, gdyĹź w Polsce mieszkało 90 000 LitwinĂłw, ktĂłrzy domagali się swoich praw. Natomiast biskupi litewscy nie musieli się liczyć ani z Warszawą, ani z Watykanem, a biskupĂłw polskich sprawa PolakĂłw na Litwie nie interesowała, bo zabraniało im to prawo kanoniczne, według ktĂłrego biskup jest panem „Ĺźycia i śmierci” na terenie swojej diecezji – moĹźe robić co mu się rzewnie podoba. Bardzo to niedemokratyczne, a przede wszystkim niechrześcijańskie. Demokracji w Kościele katolickim nigdy nie było i nie ma. Jednak powinien nie tylko nauczać, ale takĹźe przestrzegać przykazania miłości bliĹşniego. Bo bez przestrzegania tego przykazania nie ma chrześcijaństwa. Kościół staje się po prostu jeszcze jednym przedsiębiorstwem biznesowym. Bardzo dochodowym. Bo bogactwo Kościoła katolickiego jest wręcz astronomiczne. Pomimo tego z głodu umiera kaĹźdego roku kilka milionĂłw katolikĂłw, bo ich współbracia w Chrystusie nie potrafią ich nakarmić i napoić, bo tych uczynkĂłw miłosiernych co do ciała niewielu biskupĂłw i duchownych przestrzega, a przez to samo i wiernych.

……….

Aby zrozumieć lepiej zachowywanie się Litwinów w okresie istnienia Litwy Kowieńskiej (a także i dzisiaj), czyli od kiedy powstało w Europie państwo litewskie pomocnym jest poznanie ich charakteru.
W Warszawie w latach 1880-1902 wyszedł drukiem Słownik Geograficzny KrĂłlestwa Polskiego i innych krajĂłw słowiańskich, liczący 15 bardzo duĹźego formatu i grubych tomĂłw (po ponad 900 stron kaĹźdy tom). Jest to praca zbiorowa pod redakcją Bronisława Chlebowskiego. Hasło o Ĺťmudzi/Litwie w XIV tomie (1895) opracował Aleksander Dowojna-Sylwestrowicz (1857-1911), ktĂłry pochodził z Łapkaś w powiecie szawelskim, a więc osoba pochodząca ze Ĺťmudzi. Nacjonalistom litewskim sprzyjał fakt, Ĺźe większość majątkĂłw ziemskich na Litwie była w rękach PolakĂłw, a chłopi litewscy byli małorolni i w większości analfabetami (z winy władz carskich!), ktĂłrymi łatwo było manipulować – nastawiać przeciwko lepiej uprzywilejowanym Polakom. Dodatkowo Litwini, ktĂłrzy uczęszczali do szkół, uczęszczali do szkół rosyjskich (bo innych nie było), a tam podlegali wyjątkowo brutalnej antypolskiej propagandzie. Tym bardziej, Ĺźe nacjonalistĂłw litewskich, pochodzących z chłopstwa, popierało w nienawiści do PolakĂłw katolickie duchowieństwo litewskie, ktĂłre rĂłwnieĹź w większości pochodziło z rodzin chłopskich (w 1897 r. spośrĂłd 105 klerykĂłw w seminarium duchownym w Kownie 84 pochodziło z rodzin chłopskich oraz 7 z miast i 14 z rodzin szlacheckich, czyli polskich) i pod względem wykształcenia, według A. Dowojny-Sylwestrowicza, stało bardzo nisko. Było niewiele bardziej wykształcone od swoich rodzicĂłw analfabetĂłw, ale za to przesiąknięte rosyjską antypolską propagandą. Najgorsi w kaĹźdym narodzie są nacjonaliści-półanalfabeci, szczegĂłlnie księża półanalfabeci, w tym takĹźe w sprawach duchowych. Jak pisze Dowojna-Sylwestrowicz, w 1865 r. z nakazu władz carskich w seminarium usunięto język polski jako język wykładowy, zastępując go Ĺźmudzkim/litewskim (dwie osoby świeckie wykładały język rosyjski oraz historię – skrajnie antypolską! i geografię Rosji). Jeszcze przed I wojną światową język litewski był bardzo prymitywny – to po pierwsze, a po drugie prawie Ĺźe nie było literatury teologicznej w tym języku, a katolickiej w języku rosyjskim. Stąd kler litewski był niedouczony i stał na bardzo niskim poziomie. Mało oświecony Kościół litewski był w szponach dewotek. Dowojna-Sylwestrowicz pisze: „Lud Ĺźmudzki odznacza się poboĹźnością, ktĂłra często, jak zwykle z klas mało oświeconych, jest oparta bardziej na formach zewnętrznych niĹź na istocie samej religii. To teĹź formalizm ten wytworzył tu wśrĂłd kobiet, głównie po miasteczkach (tj. większych wsiach), liczną klasę tzw. dewotek, ktĂłre stają się plagą miejscową”. Inną ujemną cechą LitwinĂłw według Dowojny-Sietrzeńcewicza jest rozpowszechnione pieniactwo, ciąganie się po sądach: „wynajdują rozmaite powody do spraw sądowych”. Do tego naleĹźało by dodać bardzo uparty charakter i wyjątkowo duĹźe pijaństwo (mĂłwiło się o Litwinach – „zapijaczony narĂłd”), a wśrĂłd bardziej oświeconych LitwinĂłw występująca u nich mania wielkości historycznej Litwy – jej historii, ktĂłra była de facto historią nie Litwy a Wielkiego Księstwa Litewskiego, zdominowanego w 80% przez BiałorusinĂłw i PolakĂłw, w ktĂłrym etniczni Litwini odgrywali bardzo minimalną rolę, podobnie jak i sama Litwa, tj. etniczne ziemie litewskie. W kontaktach z nie-Litwinami potrafią zachowywać się po grubiańsku/chamsku: być agresywni, złośliwi, pluć jadem w rozmowach – stąd wzięło się bardzo stare powiedzenie: „kiedy gadzina ukąsi Ĺťmudzina - od jadu Ĺťmudzina zdycha gadzina” (tj. Litwina, bo do XX w. wyraz „Litwin” odnosił się do wszystkich mieszkańcĂłw dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, a więc takĹźe do BiałorusinĂłw i PolakĂłw; stąd np. marsz. JĂłzef Piłsudski, urodzony w pobliĹźu Wilna, nazywał siebie „Litwinem”). Narodowa pisarka Litwy - Julija BeniuĹĄevičiūtė-Ĺ˝ymantienė, nieprzypadkowo tworząca pod pseudonimem Ĺ˝emaitė ostrzegała „tam mieszka ciemny, zły narĂłd” – ale w tym wypadku miała na myśli ĹťmudzinĂłw. No i na koniec: od kiedy Litwini mają własne państwo są takĹźe mało demokratycznym i nietolerancyjnym społeczeństwem. Litwini od XX w. są prawdziwą zakałą ludzkości! I myślę, Ĺźe ta książka to udowodni.
Prostactwo i chamstwo LitwinĂłw miało duĹźy wpływ na ich zachowania i to bynajmniej nie tylko wobec Polski i PolakĂłw, czego najlepszym przykładem były pełne konfliktĂłw stosunki dyplomatyczne litewsko-watykańskie. Były one prowadzone w mało dyplomatyczny sposĂłb - w formie raczej żądania, naszpikowanego groĹşbami i szantaĹźem, co cechowało stosunki litewsko-watykańskie od chwili powstania państwa litewskiego i po nawiązaniu konkordatu przez oba państwa. Kowno w swoich stosunkach ze Stolicą Apostolską domagało się od niej spełnienia wszystkich jego żądań, a jak zaistniały jakieś problemy to groĹźono i szantaĹźowano tym, Ĺźe stosunki te zostaną zerwane, Ĺźe Litwa nie zawrze konkordatu ze Stolicą Apostolską, Ĺźe katolicy litewscy odłączą się od Rzymu itd. Stąd dopiero 25 X 1922 r. został mianowany pierwszy delegat apostolski na Litwie – abp Antonio Zecchini TJ, ale długo w Kownie nie zabawił. Zawarcie przez Polskę i Watykan konkordatu w 1925 r. i utworzenie metropolii wileńskiej w ramach polskiej prowincji kościelnej, doprowadziło prawie do zerwania stosunkĂłw dyplomatycznych między Litwą i Watykanem. Jeśli one były utrzymane na lodowatym poziomie to tylko dlatego, Ĺźe rząd i Kościół litewski dążyli do utworzenia litewskiej prowincji kościelnej, ktĂłrej dotychczas nie było. W związku z zawarciem konkordatu i utworzeniem litewskiej prowincji kościelnej w 1927 r. Watykan mianował 10 marca 1927 r. abpa Lorenzo Schioppa internuncjuszem apostolskim na Litwie, jednak z powodu ciągłych i związanych teraz takĹźe z nim zadraĹźnień litewsko-watykańskich był on zmuszony do zrezygnowania z tej funkcji juĹź 27 maja 1928 r. Po nim pierwszym nuncjuszem watykańskim na Litwie został 17 maja 1928 r. bp Riccardo Bartoloni. TakĹźe i on musiał zrezygnować z tej godności 12 czerwca 1931 r. (Litwini zawsze stawiali sprawę na ostrzu noĹźa: albo spełnicie to co chcemy, a jak nie to zabieramy zabawki; a wszystko to zawsze zakrapiane szantaĹźem). Od tej pory do lutego 1940 r. nie było na Litwie przedstawiciela Stolicy Apostolskiej. Stosunki między Litwą a Watykanem były prawie, Ĺźe zamroĹźone. Stąd niektĂłrzy historycy litewscy uwaĹźali, Ĺźe właściwie były zerwane (A. Gaigalaite Klerikalizmus Lietuvoje 1917-1940 Wilno 1970). Do nowych zadraĹźnień w tych stosunkach – właśnie z powodu chamskiego zachowania Kowna w kontaktach z Watykanem doszło po zajęciu Wilna przez Litwę w 1939 r. (P. Łossowski Litwa a sprawy polskie 1939 – 1940 Warszawa 1985), o czym poniĹźej.
Natomiast uniżoność karła cechowała stosunki Litwy z Berlinem i Moskwą.

……….

W 1918 r. z pomocą Niemiec powstało państwo litewskie – Republika Litewska. Litwini, tak nacjonaliści rządzący krajem jak i cały litewski Kościół katolicki mogli teraz prowadzić nie tylko juĹź jawnie, ale takĹźe niczym juĹź niepohamowaną działalność mającą na celu całkowite zniszczenie społeczności polskiej na Litwie Kowieńskiej, zgodną zresztą z ich politycznym credem, ktĂłrym tak w polityce zagranicznej jak i wewnętrznej był wprost wyjątkowo zaĹźarty i brutalny antypolonizm. Stąd stosunki polsko-litewskie aĹź do marca 1938 r. były wyjątkowo bardzo złe, kiedy to Polska powiedziała „Basta!” dyktatorowi w Kownie. I zgodnie ze stanowiskiem rządu litewskiego nic nigdy nie miało ich polepszyć, co całkowicie popierał Kościół litewski. Aby do ich polepszenia nie dopuścić wmawiano Litwinom, Ĺźe Litwa jest w stanie wojny z Polską, ktĂłra chce podbić ich kraj, co trzymało LitwinĂłw w antypolskim napięciu. Polska mogła łatwo wygrać wojnę z maleńką Litwą, ale Warszawa, oderwana od powstałej rzeczywistości, bo marząca ciągle o ponownym braterskim współżyciu LitwinĂłw z Polakami – Litwy z Polską, wcale nie chciała podboju czy ukarania Litwy za chociaĹźby jej wspieranie Związku Sowieckiego w wojnie z Polską w 1920 r. Zaniechała tego, pozwalając tym samym Litwie na prowadzenie wyjątkowo złośliwej antypolskiej polityki w Europie i na gorsze od pruskiego i rosyjskiego traktowanie tamtejszych PolakĂłw. Niestety, jak pokazuje historia Polski, Polacy byli i są często największymi wrogami Polski i narodu polskiego! A prawie zawsze prowadzili i prowadzą beznadziejną politykę zagraniczną. To tylko dlatego Polska – przez kilka wiekĂłw największe państwo Zachodniej Europy w 1795 r. zniknęła z mapy politycznej Europy.
W okresie istnienia Litwy Kowieńskiej (1918-40) Litwini stali się polakoĹźercami do ostatnich moĹźliwych granic. To polakoĹźerstwo u nich – rzekomych katolikĂłw stało się tak wielkie, Ĺźe stanowi ono po dziś dzień jestestwo duszy litewskiej. OdwaĹźny historyk litewski Alfredas Bumblauskas tak tłumaczył tę ciężką zapadłość psychiczną w audycji „Komentarze tygodnia” w prywatnej litewskiej stacji telewizyjnej TV3: „Cała nasza litewska toĹźsamość jest antypolska. My, współczesny narĂłd litewski, urodziliśmy się jako antypolacy. NajwaĹźniejsi XIX-wieczni twĂłrcy naszej toĹźsamości narodowej mĂłwili, Ĺźe podstawowym dążeniem tworzącego się narodu litewskiego powinno być wyzwolenie się spod dominacji polskiej (zasianie nienawiści do Polski i PolakĂłw i wszystkiego co polskie)...”. Zdaniem Bumblauskasa kaĹźdy humanista i naukowiec litewski powinien zadać sobie pytanie, co osobiście zrobił, by przezwyciężyć te uformowane w okresie międzywojennym antypolskie stereotypy we wszystkich naukach, a w tym i w polityce. Jego zdaniem w tej dziedzinie nie zrobiono nic albo bardzo mało (Kresy24.pl 18.5.2011) i dlatego ta nienormalna i niezdrowa nienawiść do Polski i PolakĂłw jest ciągle Ĺźywa na Litwie i u prawie wszystkich LitwinĂłw. Powtarzam: ta nienormalna i niezdrowa nienawiść do Polski i PolakĂłw zakwitła na przedwojennej Litwie pod fachowym okiem ogrodnika, ktĂłrym był (i ciągle jest) litewski Kościół katolicki. Bo to on – jego psim obowiązkiem było (i jest) dbanie o zdrowie moralne narodu, ponoć prawie w całości „katolickiego”, o to, aby Litwini byli prawdziwymi chrześcijanami. Tymczasem on wspĂłlnie ze świeckimi nacjonalistami odczłowieczył społeczeństwo litewskie, co szczegĂłlnie stało się smutnym faktem w okresie II wojny światowej, kiedy to prawie wszyscy Litwini postawili na hitlerowskie Niemcy i z wielką energią i poświęceniem wspierali ich zbrodnie przeciwko Polakom, Ĺťydom (Holokaust – Niemcy tylko przyglądali się jak Litwini wymordowali 200 000 ĹťydĂłw litewskich oraz w Wilnie i na WileńszczyĹşnie), Rosjanom i Białorusinom. W tym upadku moralnym, w tym bandytyzmie i ludobĂłjstwie Litwini mogli konkurować jedynie z hitlerowcami okupującymi Polskę w latach 1939-1945 i z okupującym polskie Ziemie Wschodnie w latach 1939-41 Związkiem Sowieckim. Nastąpiło totalne odczłowieczenie tego małego narodku. A miało ono początek właśnie na Litwie Kowieńskiej, gdzie Polak dla nacjonalistycznego rządu litewskiego nie był człowiekiem. RĂłwnieĹź Polak-katolik dla Litwina-„katolika” takĹźe nie był człowiekiem i chyba katolikiem! Było to widoczne na kaĹźdym kroku w miejscach publicznych włącznie z kościołami, jeśli Litwin wiedział, Ĺźe ma do czynienia z Polakiem. SzczegĂłlnie widoczne to było w Sejmie litewskim (Seimas). Jak wspomina polski poseł Wiktor Budzyński: „Nikt z LitwinĂłw (w Sejmie) nie witał się z nami, nie nawiązywał znajomości, nawet z najbliĹźszych sąsiadujących foteli. KaĹźdy omijał Frakcję naszą lub poszczegĂłlnych jej członkĂłw, spotykanych na korytarzach, w obawie o posądzenie go o jakąś znajomość” (P. Łossowski). Co więcej, polskich posłów nagminnie wyzywano, a nawet w 1922 r. pobito posła Śnielewskiego, a w innego posła polskiego, ks. Bronisława Lausa rzucił krzesłem poseł Jonas BilduĹĄas. WśrĂłd posłów litewskich, ktĂłrzy bojkotowali posłów polskich w Sejmie litewskim była duĹźa gromadka litewskich księży katolickich i duĹźo więcej ich zwolennikĂłw. No i oczywiście nic nie zareagowali na pobicie posła Śnielewskiego i rzucenie krzesłem w księdza (!) Bronisława Lausa, uwaĹźając zapewne, Ĺźe księżom litewskim tak wolno postępować, Ĺźe mają na to przyzwolenie od Boga. Gorzej, podczas posiedzenia litewskiego Sejmu Ustawodawczego 6 lipca 1921 r. działacz mniejszości polskiej w przedwojennej Litwie i poseł na ten Sejm z listy polskiej, ksiądz (!) Bronisław Laus został publicznie nazwany przez posła litewskiej chadecji, księdza (!) Mykolasa Krupavičiusa "wszą" (Bronisław Laus Wikipedia); podobnym epitetem ten ksiądz-poseł obdarzył wĂłwczas wszystkich PolakĂłw mieszkających na Litwie: „wszy naszego litewskiego narodu”. Ile w tym obrzydliwym księdzu było nienawiści do PolakĂłw na Litwie poświadcza takĹźe ten oto przykład: w 1920 r. litewski Sejm/Seimas uchwalił ustawę o ochronie państwa, do ktĂłrej, za wzorem kolonistĂłw angielskich w Południowej Afryce, kiedy to po raz pierwszy w dziejach utworzono obozy koncentracyjne dla podejrzanej, ale zupełnie niewinnej ludności boerowskiej, wprowadzono paragraf zakładający stworzenie obozĂłw odosobnienia dla „wrogĂłw niepodległości”. Referujący projekt poseł ksiądz Krupavičius przyznał, Ĺźe chodzi głównie o PolakĂłw „ktĂłrym sądownie nie moĹźna udowodnić dokonanych przewinień” (K. Buchowski Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940 Białystok 1999). Oto prawdziwy w tamtych latach kapłan litewski – ponoć sługa Boga i głosiciel Jego przykazania miłości kaĹźdego człowieka! Jak mĂłwią Rosjanie: „Napluć i przykryć”. Nienawiść do PolakĂłw, szczegĂłlnie na Litwie sączyły wszystkie czasopisma litewskie, wśrĂłd ktĂłrych jednak prym wiodły tzw. czasopisma katolickie, przechowywane dzisiaj w szeregu bibliotekach na Litwie i z ktĂłrych czerpie natchnienie wielu współczesnych LitwinĂłw.
Rząd litewski starając się o międzynarodowe uznanie dla Litwy Kowieńskiej 12 maja 1922 r. wydał tzw. deklarację o ochronie mniejszości narodowych, ktĂłrą 4 grudnia 1923 r. aprobował Sejm litewski i 11 grudnia 1923 r. Rada Ligi NarodĂłw w Genewie. Deklaracja ta okazała się nic nieznaczącym świstkiem papieru, bowiem katolickim nacjonalistom litewskim rządzący Litwą (Litwą do 1926 r. rządziła partia chadecka, czyli katolicka) i katolickiemu Kościołowi litewskiemu kierowanemu takĹźe do 1926 r. przez biskupa Ĺźmudzkiego/kowieńskiego PranciĹĄkusa Karevičiusa przyświecały zupełnie inne plany odnośnie mniejszości narodowych, a przede wszystkim wobec PolakĂłw, zamieszkujących Litwę Kowieńską. Polacy po prostu mieli zniknąć na terytorium Litwy Kowieńskiej, bo tego domagała się patologiczna nienawiść nacjonalistĂłw litewskich do Polski i PolakĂłw, w tym prawie wszystkich księży litewskich, szczegĂłlnie młodych, wychowankĂłw zlitwinizowanych w ducha nacjonalistycznym seminariĂłw duchownych w Sejnach i Kownie. To była ich swoista droga do boga. Ale nie chrześcijańskiego, ani nawet nie Dievasa – pogańskiego litewskiego boga - opiekuna światła niebiańskiego, boga pokoju i przyjaĹşni, ani Perkunasa – boga sprawiedliwości, a tylko do Velinasa (Velniasa) - diabła, złego i strasznego władcy krĂłlestwa podziemi/piekła. Księża litewscy jawnie odwoływali się do pomocy diabła w staraniach o unicestwienie PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej. Ich hasłem było wyznanie ks. Mykolasa Krupavičiusa, jednego z czołowych politykĂłw litewskich, ktĂłry zaraz po ukończeniu w 1913 r. seminarium duchownego w Sejnach, będącego juĹź wtedy kuĹşnią polakoĹźercĂłw, powiedział: „PĂłjdę z samym diabłem, jeĹźeli dopomoĹźe to wyzwolić Litwę (z rzekomej polskiej niewoli)” (P. Błaszkowski). Dlatego w 1922 r. Władysław Studnicki pisał: „duchowieństwo na Litwie przepojone jest zoologicznym nacjonalizmem”, czyli ideą daleką od nauki Jezusa Chrystusa.
O niskim poziomie chrześcijańskiego wykształcenia kleru litewskiego potwierdziła działalność na Litwie w roli wizytatora apostolskiego (czyli Stolicy Apostolskiej) w latach 1925-26 abpa Jerzego Matulewicza. W jego biogramie czytamy: „Osobiście skłonił kilku kapłanĂłw, aby powrĂłcili do praktyki codziennego odprawiania mszy św.; natomiast księży zlaicyzowanych, ktĂłrzy stali na czele róşnych partii politycznych i pracowali w rządzie, wezwał do powrotu do zajęć duszpasterskich”. Ponadto, na odbytym zjeĹşdzie podniĂłsł na duchu i lepiej zorientował w sprawach duszpasterskich dziekanĂłw diecezji Ĺźmudzkiej” (Hagiografia polska, t. 2, Poznań 1972). Dlatego nie moĹźna się dziwić, Ĺźe tacy „księża” – nacjonaliści w szponach Szatana jako proboszczowie mieli największe moĹźliwości ku temu, prowadzili bezwzględną, często wręcz brutalną, często połączoną z rozlewem krwi walkę z Polakami i polskością w kościołach na Litwie. Tym bardziej, Ĺźe w państwie litewskim mieli na to przyzwolenie od biskupĂłw i władz litewskich.
Działalność uzdrowieniowa abpa Jerzego Matulewicza niewiele poprawiła sytuację panującą w litewskich seminariach duchownych i w Kościele litewskim. Bowiem powołania kapłańskie w okresie międzywojennym rĂłwnieĹź często nie wypływały z głębokiej wiary, a tylko z pazerności (dla Ĺźycia w dobrobycie) i robienia kariery, albo z chęci spokojnego i dostatniego Ĺźycia. Ten ostatni powĂłd potwierdza praca Pawła Chudzika Kryzys wśrĂłd braci mariańskich na Litwie w latach 1933-38 (w:) Ephemerides Marianorum. Studia historyczno-teologiczne Nr 1 (2012). Otóş podczas wielkiego kryzysu gospodarczego na świecie na początku lat 30. XX w. kilkadziesiąt młodzieńcĂłw wstąpiło do nowicjatu zakonu marianĂłw w Mariampolu na litewskiej SuwalszczyĹşnie jednak, kiedy po kilku latach sytuacja gospodarcza na Litwie się poprawiła, prawie wszyscy opuścili zakon. Z pewnością podobnie było w innych zakonach litewskich. SłuĹźenie Bogu i ludziom było na ostatnim miejscu tak podczas wstępowania do seminarium jak i w późniejszej pracy „duszpasterskiej” wśrĂłd tych, ktĂłrzy doczekali wyświęcenia.
Najlepszymi tego przykładami, a zarazem najgłośniejszymi wĂłwczas były przypadki znanego poety i pisarza, ks. Vincasa Mykolaitisa-Putinasa (1893-1967), ktĂłry w 1935 r. zrzucił sutannę i oĹźenił się oraz ks. Jonasa Ragauskasa, wyświęconego na kapłana takĹźe w 1935 r. i w latach 1944-48 profesora seminarium duchownego w Kownie. Wierząc w trwałe zwycięstwo komunizmu na Litwie w 1948 r. nie tylko Ĺźe zrzucił sutannę, ale takĹźe rozpoczął działalność antyreligijną: z profesora seminarium duchownego zamienił się w zawodowego lektora ateizmu i wydał 7 antyreligijnych książek oraz przetłumaczył z polskiego na litewski antyreligijną książkę Zenona Kosidowskiego Opowieści biblijne (ciekawe, Ĺźe byli seminarzyści i księża przez swą wiedzę teologiczną i poznane sekrety kapłaństwa są w swojej działalności ateistycznej i antykościelnej najbardziej przekonywujący). Takich przypadkĂłw była cała masa. Wracając do Vincasa Mykolaitisa to choć w końcowym okresie studiĂłw seminaryjnych targały nim wątpliwości co do własnego powołania, ostatecznie w 1915 r. przyjął święcenia kapłańskie, jednak nie podjął pracy duszpasterskiej (Wikipedia). Dwa lata przed zrzuceniem sutanny, w 1933 r. napisał powieść Altorių ĹĄeĹĄėly (W cieniu ołtarzy). Jest ona oparta na własnych przeĹźyciach autora. Bohater książki Ludwik Vasaris trafia do seminarium duchownego przypadkowo, głównie z woli rodzicĂłw i tam staje przed nim problem powołania kapłańskiego. Analizując przeĹźycia młodego seminarzysty, ktĂłry nie moĹźe sobie poradzić z rozwiązaniem tego problemu we własnym sumieniu, autor ukazuje drogę, ktĂłra - mimo iĹź pozostał człowiekiem wierzącym - doprowadziła go później do decyzji zerwania ze stanem kapłańskim. Powieść ukazała się po raz pierwszy w przekładzie polskim w 1938 r., a następnie w 1959 r. Nawisem mĂłwiąc Mykolaitis był doskonałym znawcą literatury polskiej oraz przełoĹźył na litewski Konrada Wallenroda i Pana Tadeusza A. Mickiewicza.
Cały okres istnienia Litwy Kowieńskiej (1918-40) był drogą krzyĹźową dla tamtejszych PolakĂłw i ponownym krzyĹźowaniem Jezusa Chrystusa przez Kościół litewski, bezprawnie nazywający siebie katolickim. Jednak chyba najgorsze były lata 1918 - 1926, to jest, kiedy u władzy na Litwie była chadecja (katolicy) i w okresie sprawowania urzędu biskupa Ĺźmudzkiego (ostatniego) przez Franciszka Karewicza/PranciĹĄkus Karevičius w latach 1914-26. Urodził się on na Ĺťmudzi w 1861 r. jako Franciszek Karewicz i zmarł w Mariampolu 30 maja 1945 r. Ukończył studia teologiczne w Cesarskiej Rzymskokatolickiej Akademii Duchownej w Petersburgu. Powstała ona w 1833 r. z wydziału teologicznego właśnie zamkniętego przez carat polskiego Uniwersytetu Wileńskiego i rĂłwnieĹź polskiego Głównego Seminarium Wileńskiego najpierw jako Wileńska Rzymsko-Katolicka Akademia Duchowna. W 1842 r. na polecenie władz carskich przeniesiono ją do Petersburga i została podporządkowana arcybiskupowi mohylewskiemu (było to arcybiskupstwo polskie). Po likwidacji w 1867 r. Warszawskiej Akademii Duchownej jej studentĂłw przeniesiono do petersburskiej akademii. Językiem wykładowym była łacina i język rosyjski, jednak dlatego, Ĺźe wszyscy jej rektorzy oraz większość profesorĂłw i studentĂłw była Polakami, panował w niej duch polski; znajdująca się w budynku Akademii kaplica była pw. polskiego świętego Jana Kantego. Dlatego po bolszewickiej rewolucji paĹşdziernikowej w 1917 r. Akademia została zamknięta i przeniesiona do Polski, gdzie stała się Katolickim Uniwersytetem Lubelskim (1918); w gronie jego wykładowcĂłw znaleĹşli się rĂłwnieĹź profesorzy Akademii, a zaczątkiem biblioteki uniwersytetu były księgozbiory wykładowcĂłw zakupione przez Karola Jaroszyńskiego. Franciszek Karewicz, chociaĹź czuł się Litwinem miał wiele powiązań z Polakami, np. w samej Akademii, został kanonikiem mohylewskim, jego konsekratorem był arcybiskup mohylewski Wincenty Kulczycki, a współkonsekratorem biskup Jan Cieplak, później pierwszy polski arcybiskup wileński. 20 lutego 1914 r. został prekonizowany ostatnim biskupem Ĺźmudzkim (biskupi rezydowali w Kownie), ktĂłre swym zasięgiem obejmowało ponad 70% obszaru Litwy Kowieńskiej wraz z jej stolicą - Kownem. Biskupstwo Ĺźmudzkie naleĹźało do polskiej prowincji kościelnej (w 1421 r. zostało włączone do metropolii gnieĹşnieńskiej, a od 1798 r. do polskiej metropolii mohylewskiej), stąd do 1925 r. zaliczany był do grona biskupĂłw polskich. Sakrę biskupią przyjął 17 V 1914 r., a więc przed samym wybuchem I wojny światowej. W 1915 r. wojska niemieckie zajęły Litwę. Duchowieństwo Ĺźmudzkie było juĹź wĂłwczas zaraĹźone polakoĹźerczą pandemią. Karewicz jako biskup Ĺźmudzki/kowieński popłynął z prądem. A Ĺźe, jak mĂłwi stare porzekadło: z prądem płynie zdechła ryba, więc Karewicz zdechł tym samym jako chrześcijanin. Stał się prawdziwym narzędziem w rękach Szatana. PolakoĹźerstwo biło od niego na milę. Nawiązał współpracę z niemieckimi panami Litwy – Paulem Hindenburgiem, Erich Ludendorffem – faktycznym panem Litwy i Matthiasem Erzbergerem, wspierając ich walkę z Polakami i polskością na Litwie. Po powstaniu państwa litewskiego przyjął obywatelstwo litewskie i wcześniej zlitwinizował swoje nazwisko na PranciĹĄkus Karevičius. Jednocześnie swoje polakoĹźerstwo doprowadził do zenitu. Jak pisze Z.S. Brzozowski: „Prześladowanie PolakĂłw od pierwszych lat istnienia Litwy Kowieńskiej było dziełem rządu i duchowieństwa litewskiego” do 1926 r. będącego pod dowĂłdztwem PranciĹĄkusa Karevičiusa, a następnie do 1944 r. arcybiskupa i metropolity kowieńskiego Juozasa Skvireckasa. Wszyscy inni biskupi litewscy okresu Litwy Kowieńskiej wcale nie byli od nich lepsi.
Oto pełna lista okrytych hańbą i grzechem biskupĂłw litewskich – osĂłb najbardziej odpowiedzialnych za prześladowanie polskich katolikĂłw na Litwie Kowieńskiej: PranciĹĄkus Karevičius (Franciszek Karewicz) - biskup Ĺźmudzki z siedzibą w Kownie 1914-26, Juozapas Skvireckas - sufragan Ĺźmudzki w Kownie 1919-26 i arcybiskup kowieński 1926-44 (uciekł z Niemcami), Vincentas Brizgys – sufragan kowieński 1940-92, Mečislovas Reinys- koadiutor wileński 1926-1940 i sufragan wileński 1940-47 (nominacja ta łamała konkordat Polski z Watykanem z 1925 r.; przed wojną kłamano dla zamydlenia oczu rządu polskiego, Ĺźe jest koadiutorem Wyłkowyszek), Antoni Karaś (Antanas Karosas) – biskup Wyłkowyszek, Justinas Staugaitis – biskup Telsz 1926-39, Vincentas Borisevicius - biskup Telsz 1940-46, Juozapas Kukta - biskup KoszedarĂłw 1926-42, Kaziemiras Paltarokas - biskup PoniewieĹźa 1926-58. Byli to nie słudzy Boga, a purpuratowi słudzy Szatana, ktĂłrzy, jeśli piekło naprawdę istnieje, tam się dzisiaj znajdują.
O biskupie sejneńskim Antonim Karasiu juĹź pisałem powyĹźej. Tutaj tylko dodam, Ĺźe po powstaniu państwa litewskiego w 1918 r. przeniĂłsł na część litewską Suwalszczyzny – najpierw do Mariampola, a potem do Wyłkowyszek, zabierając ze sobą bezprawnie, czyli kradnąc skarbiec katedry sejneńskiej (ktĂłry nigdy nie został zwrĂłcony Polsce). Przyjął obywatelstwo litewskie i zaczął uĹźywać zlituanizowanego urzędowo nazwiska - Antanas Karosas. Kiedy podczas niemieckiej okupacji Suwalszczyzny podczas I wojny światowej Niemcy pozwolili na ponowne otwarcie seminarium duchownego w Sejnach, przyjmował do niego tylko LitwinĂłw, chociaĹź w diecezji mieszkało więcej PolakĂłw-katolikĂłw niĹź LitwinĂłw. Jako rzekomy kapłan chrześcijański splamił się wĂłwczas tym (nie po raz pierwszy w stosunkach z Polakami), Ĺźe gdy „klerycy polscy (z tego seminarium) wracali (z zesłania) w Rosji obdarci i wyniszczeni, seminarium zamknęło przed nimi drzwi, bo nie znali języka litewskiego” (Ks. Witold Jemielity Parafie polsko-litewskie na SuwalszczyĹşnie w latach 1919-1939 Studia Ełckie 8/2006). Przysługuje jemu „zaszczytny” tytuł pogromcy polskiego katolicyzmu na SuwalszczyĹşnie litewskiej. Jego biskupem pomocniczym był Mečislovas Reinys, ktĂłry był członkiem skrajnie polakoĹźerczej – do potęgi milionowej organizacji Związek Wyzwolenia Wilna, a w latach 1941-47 bezprawnym arcybiskupem litewskim w Wilnie (prohitlerowski papieĹź Pius XII mianował go wbrew zawartemu z Polską konkordatowi w 1925 r.!), ktĂłry w latach 1940-47 dał się poznać jako wyjątkowo brutalny prześladowca polskich katolikĂłw w tym mieście.
O antypolskiej działalności bpa PranciĹĄkusa Karevičiusa pisze Krzysztof Buchowski w pracy Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918 – 1940 (Białystok 1999). Pisze m.in., Ĺźe podczas debaty konstytucyjnej w Sejmie Ustawodawczym chadecji, mającej swe korzenie rzekomo w chrześcijaństwie i na ktĂłrą działalność wielki wpływ miał bp PranciĹĄkus Karevičius, udało się Kościołowi przeforsować cały szereg zapisĂłw, ktĂłre podkreślały i umacniały jego rolę i religii katolickiej w Ĺźyciu publicznym. Praktyka rządĂłw chadeckich (rządzili do 1926 r.) sprawiła, Ĺźe interesy państwa, narodu i Kościoła zostały niemal ze sobą utoĹźsamione. Polsko-litewski spĂłr w kościołach w okresie budowy oraz umacniania niepodległości z impetem przekształcał się zatem konflikt nie tylko języka kazań, śpiewĂłw i spowiedzi, ale w gwałtowny antagonizm z funkcjonariuszami państwa przekonanymi o swej misji religijnej, ktĂłrą na gruncie litewskim utoĹźsamiali z litewskim interesem narodowym. Niby chrześcijańska Chrześcijańska Demokracja rządząca do 1926 r. konsekwentnie pozostawała ugrupowaniem nacjonalistycznym i – z róşnych powodĂłw – wyraĹşnie agresywnym w swej antypolskiej retoryce. Obraz sytuacji dodatkowo komplikował się, gdy idee narodowe, najgłębsze przekonania polityczne oraz swoiście pojmowany patriotyzm znajdowały priorytet w tak delikatnej materii jaką jest wiara. W warunkach religii wspĂłlnej dla LitwinĂłw i PolakĂłw, wspĂłlnych świątyń i wspĂłlnych kapłanĂłw, dalsza eskalacja konfliktu w kościołach wydawała się zatem nieunikniona.
Znakomita większość litewskiego duchowieństwa skupiała się oczywiście wokół chadecji, która była skrajnie antypolska. W powszechnej opinii głównym ośrodkiem generującym antypolskie nastroje pozostawał także kowieńska (żmudzka) kuria biskupia, będąca posłusznym narzędziem w rękach bpa Karevičiusa. Wrażenia te, jak pisze prof. Buchowski, utwierdzały publiczne wystąpienia biskupa, który w czasach konfliktu z Polską określał walkę z polskimi wpływami na Litwie jako podstawowy cel litewskiego duchowieństwa. Dlatego Polacy w parafiach demonstracyjnie bojkotowali jego osobę podczas wizytacji kościołów (K. Buchowski Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940 Białystok 1999).
Podczas rządów chadecji Kościół litewski czuł się bezkarny w swych bezwzględnych antypolskich akcjach. Kary ze strony biskupiej spotykały polskich księży wspierających polską działalność. Dlatego w miarę umacniania się chadecji u władzy ogół litewskiego duchowieństwa przystąpił do bezwzględnej akcji, której celem było ograniczenie resztek polskiego stanu posiadania w Kościele katolickim (H. Wisner). Teraz do akcji tej dołączyli także księża, niekiedy polskiego pochodzenia, którzy do tej pory w konflikcie polsko-litewskim utrzymywali stanowisko neutralne. Byli to już zazwyczaj kapłani w średnim lub częściej starszym wieku i obawiali się z pewnością trudnego dla nich życia pod każdym względem poza Kościołem. Najwyżej kilkudziesięciu księży miało odwagę pozostać Polakami. Takich wysyłano wówczas do pracy w parafiach czysto litewskich. Tylko nieliczni mogli pracować wśród Polaków. Tak na pokaz: że niby tolerancja obowiązuje na Litwie i w Kościele litewskim.
ZwaĹźywszy na ogromną rolę religii, szczegĂłlnie w środowiskach wiejskich, było bardziej niĹź pewne, Ĺźe właśnie bezwzględna akcja mająca na celu eliminację resztek polskiego stanu posiadania w Kościele litewskim będzie najbardziej antagonizowała litewskich i polskich sąsiadĂłw. Litewscy biskupi i duchowni tym się w ogĂłle nie przejmowali, w myśl jezuickiego powiedzenia: „Cel uświęca środki”. Nawet ten barbarzyński – z piekła rodem.
Przedstawiciele polskiej społeczności 21 grudnia 1923 r. usiłowali interweniować u biskupa Karevičiusa wręczając mu memoriał obrazujący połoĹźenie i postulaty wiernych narodowości polskiej, jednakĹźe bez wyraĹşnego rezultatu. ZwrĂłcono się więc o pomoc nuncjusza papieskiego w Kownie, arcybiskupa Antoniego Zacchiniego. Polska delegacja - Wiktor Budzyński i Bolesław Lutyk, z ust biskupa usłyszała jedynie zdawkowe zaprzeczenia zasadności pretensji, od nuncjusza zaś jedynie wyrazy współczucia (tyle warte i skuteczne co przysłowiowe „umarłemu kadzidło) oraz wyraĹşnie akcentowaną obawę, Ĺźe jakakolwiek interwencja w tej sprawie mogłaby doprowadzić do zaognienia stosunkĂłw kleru litewskiego z Rzymem i stworzenia Kościoła narodowego na Litwie.
Biskup PranciĹĄkus Karevičius mając pewność, Ĺźe ze strony Watykanu nic mu nie grozi, bo wiadomo, Ĺźe w sprawach etnicznych konfliktĂłw w Kościele katolickim tzw. Stolica Apostolska ZAWSZE jak Piłat obmywa ręce, prawie zaraz po powstaniu państwa litewskiego usunął język polski jako przedmiot nauczania w seminarium duchownym w Kownie (w tym przypadku Karevičius postąpił gorzej niĹź postępowali Prusacy/Niemcy, takĹźe wielcy polakoĹźercy - niemieccy biskupi Wrocławia, bowiem w tamtejszym seminarium duchownym wykładany był język polski, aby znali go takĹźe kapłani pracujący w parafiach polsko-niemieckich na Śląsku) i razem z biskupem sejneńskim Antanasem Karasosem usunęli język polski prawie we wszystkich kościołach (w ponad 150 – H. Wisner; Maciej Trojnar Spory o polskie naboĹźeństwa w kościołach na Litwie 1918-1940 (w:) IV International Lithuania Congress 22-24 of May University of Wrocław, Poland), gdzie jeszcze się uchował oraz z katechizacji (a więc nie tylko Niemcy zabraniali uczyć dzieci polskie religii po polsku). Biskupi litewscy tylko w kilku kościołach, w ktĂłrych było wyjątkowo duĹźo polskich parafian, pozwolili na odprawianie polskich naboĹźeństw, przez co bardzo wiele parafii więcej polskich niĹź litewskich lub polsko-litewskich zostało pozbawionych polskich naboĹźeństw - ostatnie na całej Litwie naboĹźeństwo polskie w Kownie zlikwidowano w 1937 r., pozbawiając tym samym 30 tysiącom (według tendencyjnych danych litewskich 16 tys.) polskich katolikĂłw w mieście jakiegokolwiek duszpasterstwa polskiego. Biskupi litewscy doprowadzili do tego, Ĺźe na terenach zamieszkałych przez PolakĂłw nie było ani jednaj parafii obsadzonej przez księdza Polaka (B. Makowski Litwini w Polsce 1920-1939 Warszawa 1986), a polskich księży, jak juĹź wspomniałem, kierowali do parafii na Ĺťmudzi, gdzie nie było w ogĂłle PolakĂłw. Np. przywĂłdcę duchowego PolakĂłw w Kownie, ks. Polikarpa Maciejowskiego władze duchowne wysiedliły najpierw do Chwałojni, a następnie do wsi Wydsodze, gdzie musiał duszpasterzować Ĺťmudzinom. Na ĹťmudĹş wysiedlono w 1924 r. takĹźe 11 polskich zakonnic – benedyktynek z jedynego polskiego klasztoru na Litwie – w Kownie. Biskupi natomiast księży litewskich kierowali do parafii polskich i jednocześnie zarządzili, aby odmawiali jakiejkolwiek posługi kapłańskiej (nawet spowiedzi!) w języku polskim. Zakaz ten był przestrzegany do tego stopnia, Ĺźe znający język polski księża litewscy odmawiali słuchania spowiedzi w języku polskim starszych osĂłb, ktĂłre nie znały dobrze języka litewskiego. Nie mogła wreszcie istnieć Ĺźadna polska organizacja czy instytucja katolicka. ZałoĹźony w 1924 r. przez ks. Bronisława Lausa dwutygodnik katolicki „Dzwon Świąteczny” mĂłgł być wydawany w zaledwie 1000 egzemplarzy i w 1937 r. został zlikwidowany.
To właśnie za urzędowania bpa Karevičiusa doszło w latach 1924-1926 do prawdziwej antypolskiej ofensywy w kościołach. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, Ĺźe za nią odpowiedzialni byli księża litewscy, jako jej inspiratorzy. Jej początkowym sygnałem stała się wspomniana powyĹźej sprawa dziesięciu (w innych ĹşrĂłdłach 11) polskich zakonnic z klasztoru siĂłstr benedyktynek w Kownie. Został on załoĹźony w Kownie w 1650 r. i jako jeden z niewielu klasztorĂłw w zaborze rosyjskim nie uległ kasacji; po ogłoszeniu w 1905 r. przez cara Mikołaja II ukazu tolerancyjnego otwarto w nim nowicjat (Encyklopedia Katolicka Tom II Lublin 1976). Jeszcze w 1920 r. zarządzeniem Ăłwczesnego nuncjusza wizytującego Litwę, Achille Rattiego, klasztor został wyłączony spod jurysdykcji biskupa Ĺźmudzkiego i oddany pod zarząd delegatury apostolskiej w Kownie. PrzełoĹźonym zakonnic został wyznaczony Polak, ks. Franciszek Pacewicz. Litewskie władze duchowne i kościelne usilnie zabiegały w Rzymie o likwidację klasztoru - owej – jak mĂłwili „prawdziwej cząstki Polski w stolicy Litwy”. Niemałe znaczenie miał przy tym fakt, iĹź niewielki klasztor posiadał dobra ziemskie i nieruchomości w Kownie i okolicy. Wreszcie w lutym 1924 r. uzyskano zgodę na przeniesienie siĂłstr do Chwałojń (Kolainiai) na Ĺťmudzi.
Jak się jednak okazało, sprawa klasztoru dopiero zapoczątkowała kolejne posunięcia. W okresie od marca do maja 1924 r. w całym kraju miały miejsce chuligańskie napady bliĹźej niezidentyfikowanych bojĂłwek młodzieĹźowych na polskich księży, rozpędzanie i zakłócanie mszy w języku polskim oraz pobicia wiernych w kościołach. W Kownie akcja skoncentrowała się na kościele pokarmelickim i kościele św. Teresy oraz w kościele Serca Jezusowego na Szańcach. Naoczny świadek tych wydarzeń Władysław Wielhorski pisze: „20 stycznia 1924 r. w kościele Karmelickim w Kownie miało miejsce zakłócenie ustalonego porządku naboĹźeństw przez bandę przybyszĂłw. Tym został rozpoczęty szereg zorganizowanych napaści na kościoły (polskie)... 27 stycznia - banda nie dopuściła do wygłoszenia kazania polskiego w kościele Karmelickim przez okrzyki, śmiechy, popychania... 2 lutego – taĹź banda nie dopuściła do śpiewĂłw polskich suplikacji w tymĹźe kościele po wotywie. Nieustającym rykiem napastnikĂłw udaremniono; 17 lutego – napad bandy przeniĂłsł się do kościoła Św. TrĂłjcy. Udaremniono polskie kazanie i śpiewy...” (Byt ludności polskiej w państwie litewskim w świetle dochodzeń jej praw przed Ligą NarodĂłw (w Genewie) Wilno 1925).
Posłowie polskiej frakcji sejmowej Budzyński i Lutyk natychmiast poprosili o ponowną audiencję u biskupa i przedstawili mu memoriał podpisany przez blisko 7000 mieszkańcĂłw Kowna. Według relacji Budzyńskiego biskup Karevičius oznajmił, Ĺźe „w odradzającym się państwie litewskim narĂłd musi odrobić to, co polonizacja przez stulecia sprawiła” („Dzień Kowieński” 16.3.1924). Jak wspomina Budzyński: „Odnieśliśmy raczej wraĹźenie, Ĺźe traktowani byliśmy nie jak przedstawiciele diecezjan PolakĂłw przez swojego biskupa, lecz jak antagoniści polityczni przez polityka, ktĂłry na przytoczone mu fakty ucisku nie znajduje innych odpowiedzi jak wskazanie w rodzaju zapytań w rodzaju: „A czym lepszy generał Ĺťeligowski?”, „Czego wy wobec tego chcecie od nas?”. Biskup zastrzegł takĹźe, iĹź przyjmował będzie jedynie indywidualne skargi, dlatego wkrĂłtce teĹź przestał przyjmować polskie delegacje z podobnymi memoriałami z innych parafii. Awantury w kościołach w niektĂłrych przypadkach stały się natomiast pretekstem do przesuwania godzin naboĹźeństw odprawianych w języku polskim na bardzo wczesne godziny ranne lub do wydania zakazu odprawiania mszy po polsku.
Posłowie prĂłbowali takĹźe poruszyć sprawę zajść w kościołach w Sejmie litewskim. Premier i minister sprawiedliwości Antanas Tumenas gwałtownie zaatakował wtedy posłów polskich mĂłwiąc m.in., Ĺźe „posłowie na mocy Konstytucji są i powinni być przedstawicielami Narodu Litewskiego. Nie powinni być przedstawicielami innego narodu”. Budzyński nawiązując do ogĂłlnej sytuacji posłów polskich replikował: „DopĂłki milczeliśmy w Sejmie – byliśmy dobrzy, lecz gdy ostatecznie zmuszeni byliśmy podnieść tu głos w obronie uciśnionych, zostaliśmy (nazwani) zdrajcami państwa”. Swoistą zemstą rządu była specjalna uchwała Rady MinistrĂłw na mocy ktĂłrej pozbawiono obywatelstwa i wydalono z Litwy znanego działacza polskiego – z Biura Informacyjnego Władysława Wielhorskiego, ktĂłry informował o pogromach PolakĂłw w kościołach (K. Buchowski).
Zajścia chuliganerii litewskiej w kościołach powtarzały się przez cały następny rok, szczegĂłlnie wiosną i jesienią, podsycane przez propagandę rządową i polakoĹźercze duchowieństwo. I tym razem wykorzystywano je do likwidowania polskich naboĹźeństw w kolejnych kościołach. Pogrom dokonany w Kownie w tymĹźe roku tak opisuje prof. Piotr Łossowski: „26 września 1926 r. w kościele Św. TrĂłjcy w Kownie odbyć się miała właśnie jubileuszowa procesja, ale nie doszło do niej. Na łagodne perswazje ze strony polskiej banda uzbrojona w kije okute w Ĺźelazo, rzuciła się na PolakĂłw okładając ich ze wszystkich stron pięściami i kijami z okrzykiem „Won w kościoła”, „Bij” itd. Powstała panika. WśrĂłd płaczu i lamentu kobiet i dzieci tłum uciekając rzucił się do drzwi. Tymczasem rozjuszeni napastnicy zamknęli wyjście z kościoła, gdzie zaczęła się dzika rozprawa z bezbronnymi wiernymi Polakami. Polała się krew...”. Krzysztof Buchowski dodaje, Ĺźe mimo natychmiastowej reakcji posłów polskich, obecnych na miejscu zdarzeń, policja odmĂłwiła interwencji, tłumacząc się zbyt małą liczebnością obecnych funkcjonariuszy. 4 PolakĂłw zostało ciężko rannych, 50 odniosło obraĹźenia, zniszczono wyposaĹźenie kościoła. Szpital miejski odmĂłwił przyjęcia rannych. Moralną odpowiedzialność za ten bandytyzm Polacy obarczali działaczy chadeckich i litewskie duchowieństwo („Chata Rodzinna” Nr 36 1926 Kowno, „Dzwon Świąteczny” Nr 40 1926, Kowno). Rządowa „Lietuva” z 28 IX 1926 i katolicki „Rytas” śmieli nawet zwalić winę na PolakĂłw za brutalne zachowanie się katolickiej chuliganerii litewskiej.
SpośrĂłd wielu innych antypolskich akcji bpa PranciĹĄkusa Karevičiusa naleĹźy wspomnieć, Ĺźe w 1924 r. rząd litewski wspĂłlnie z nim planował urządzać nielegalne pielgrzymki „religijne” przez „zieloną” granicę do Polski – do Wilna, na czele ktĂłrych mieli iść księża w otoczeniu chmary dzieci, tak aby polska straĹź graniczna była bezradna w ich zatrzymaniu. Ingerował wĂłwczas Watykan i biskupowi Karevičiusowi dano do zrozumienia, Ĺźe Stolica Apostolska jest stanowczo przeciwna „wykorzystywaniu praktyk religijnych dla celĂłw politycznych” i to w dodatku z udziałem dzieci (P. Łossowski). Karevičius zgodził się na to, aby jego diecezja była miejscem zsyłki dla wysiedlanych z polskich czy mieszanych polsko-litewskich parafii księży polskich z innych terenĂłw Litwy Kowieńskiej, jak rĂłwnieĹź zabronił księdzu polskiemu z Kowna Bronisławowi Lausowi kandydowania na posła do Sejmu litewskiego, podczas gdy inni księża, narodowości litewskiej, mogli bez przeszkĂłd ubiegać się o parlamentarne mandaty. Wielu PolakĂłw mieszkających na Litwie Kowieńskiej, szczegĂłlnie w miastach w latach 20. XX w., nie znało języka litewskiego, bo do czasu powstania państwa litewskiego był to w nich język uĹźywany przez garstkę ludzi (dominowały języki rosyjski i polski) i przez to nie mogło korzystać z sakramentu pokuty, gdyĹź chyba wszyscy księża litewscy przymuszeni do tego przez bpa Karevičiusa, ktĂłrzy wynieśli znajomość języka polskiego nie tylko z seminariĂłw duchownych, odmawiało słuchania spowiedzi w języku polskim. Czyli biskup i ci księża bawili się w Boga, skazując świadomie PolakĂłw na wieczne potępienie!!! – Dzisiaj za to sami smolą się w piekle!
Na 2 lipca 1927 r. zapowiedziano odbycie w Wilnie, za zezwoleniem papieĹźa Piusa XI, koronacji cudownego obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, jako KrĂłlowej Polski i Wielkiej Księżnej Litewskiej (był to gest Polski w stronę litewskich katolikĂłw). Kościół polski, a takĹźe i rząd, uwaĹźali, Ĺźe uroczystość o charakterze czysto religijnym, jeśli będzie wspĂłlną manifestacją religijną, moĹźe przyczynić się do zbliĹźenia katolikĂłw polskich i litewskich, a tym samym polsko-litewskiego. Rząd polski na prośbę Episkopatu polskiego ogłosił jako wyraz dobrej woli, Ĺźe w czasie uroczystości granica z Litwą zostanie otwarta, tak aby na uroczystość mogli przybyć pątnicy litewscy. Rząd litewski wraz z dyktatorem Antanasem Smetoną przyjęli ten gest polskiego Kościoła i rządu z oburzeniem. Litewska agencja prasowa Elta opublikowała 27 maja 1927 r. komunikat, w ktĂłrym potępiła rzekome wykorzystywanie uczuć religijnych dla celĂłw politycznych. Dziennik „Rytas” wezwał 3 czerwca rząd, aby zwrĂłcił się z protestem do Watykanu, Ĺźe wyraził zgodę na koronację obrazu. Katolickie czasopismo „Kelis” lawirowało pomiędzy niemoĹźnością poparcia inicjatywy polskiej z przyczyn politycznych, a niechęcią do występowania przeciwko uroczystości o charakterze wyłącznie religijnym i nie bez znaczenia takĹźe dla wielu katolikĂłw litewskich, szczegĂłlnie tych mieszkających w pobliĹźu granicy polsko-litewskiej (przebiegała ona zaledwie 20 km od Wilna). Do końca Kościół litewski nie wyjaśnił swego stanowiska w tej sprawie, czym właściwie poparł stanowisko rządu, a wielu księży litewskich samorzutnie jawnie popierało bojkot, czym i jedni i drudzy udowodnili, Ĺźe uroczystość religijna - kult maryjny musi ustąpić polityce. Natomiast rządowy dziennik „Lietuva” wpadł w antypolską histerię przed uroczystością, a 2 lipca 1927 r., tj. w dniu koronacji, stwierdził buńczucznie, Ĺźe katolicy litewscy w ceremonii uczestniczyć nie będą. TakĹźe nieliczni katolicy litewscy w Polsce zbojkotowali uroczystość. Wychodzący w Wilnie „Vilniaus Aidas” nazwał bluĹşnierczo uroczystość „maskaradą i demonstracją polityczną” (M. Kałuski Litwa. 600-lecie chrześcijaństwa 1387-1987 Veritas, Londyn 1987, str. 83).
4 kwietnia 1926 r. została utworzona litewska prowincja kościelna, a biskupstwo Ĺźmudzkie/kowieńskie zostało arcybiskupstwem i metropolią, ktĂłrej podlegały nowo utworzone biskupstwa w Wyłkowyszkach, Koszedarach, PoniewieĹźu i Telszach. Skompromitowany jako duszpasterz katolicki biskup Karevičius, ktĂłry zadzierał takĹźe z Watykanem, szczegĂłlnie w okresie starań o litewską prowincję kościelną, został wysłany na emeryturę, a pierwszym arcybiskupem metropolitą został ks. Juozas Skvireckas. Ludność polska z nadzieją przyjęła nominację Skvireckasa na arcybiskupa licząc na to, Ĺźe nastąpi normalizacja kościelnych stosunkĂłw polsko-litewskich. Niestety juĹź najbliĹźsze miesiące udowodniły, Ĺźe na Ĺźadną zmianę nie ma co liczyć. W 1927 r. doszło do ponownych atakĂłw na polskie naboĹźeństwa w kościołach, w ktĂłrych jeszcze były odprawiane i do początku lat 30. Niemal całkowicie wyparto język polski w kościołów. W kościele w BirĹźach w 1928 r. zlikwidowano czytanie ewangelii po polsku. Wychodząca w BirĹźach gazeta „BirĹźu Zinios” pisała, Ĺźe to skandal, aby w kościele litewskim czytana była Ewangelia po polsku dla tamtejszych polskich parafian (K. Bychowski). W kwietniu i maju 1937 r. miały miejsce nowe antypolskie ekscesy w kościele św. TrĂłjcy w Kownie (K. Buchowski). Arcybiskup Skvireskas znalazł na nie lekarstwo – likwidację polskich naboĹźeństw. Zaraz potem ostatnie polskie naboĹźeństwa na Litwie Kowieńskiej – w kościele św. Teresy w Kownie – zostały zlikwidowane. PrzywrĂłcono odprawiania polskich mszy po nawiązaniu przez Polską i Litwę stosunkĂłw dyplomatycznych w marcu 1938 r.
Nie odprawiano juĹź na Litwie polskich naboĹźeństw, nie moĹźna więc juĹź było moĹźliwości bić modlących się w nich PolakĂłw. Teraz w kościołach litewskich pozostała więc tylko antypolska propaganda. I tak np. po nawiązaniu stosunkĂłw dyplomatycznych między Polską a Litwą w marcu 1938 r., w kilku kościołach w całym kraju doszło do antypolskich wystąpień. Według relacji świadkĂłw, duchowni w niektĂłrych kościołach wręcz wzywali wiernych do rozprawy z miejscowymi Polakami, obraĹźali polski język, parodiowali patriotyczne pieśni polskie itp. Poseł polski w Kownie Franciszek Charwat interweniował w tej sprawie u samego kowieńskiego arcybiskupa. Po audiencji 25 kwietnia 1938 roku stwierdził jednak, Ĺźe w sprawach kościelnych ewentualne naciski na litewskie władze na niewiele się zdadzą. „Odcinek kościoła – pisał do przełoĹźonych (w Warszawie) – to odcinek, na ktĂłrym z całą nienawiścią i konsekwencją podtrzymywane będą hasła szowinistyczne”. To działo się wiosną, a jesienią w dniu „wileńskiego” święta 9 paĹşdziernika 1938 r. w niektĂłrych miastach doszło do chuligańskich antypolskich demonstracji, w tym w samym Kownie, a w PoniewieĹźu ksiądz z ambony wzywał do odebrania Polsce siłą Wilna (K. Buchowski Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940 Białystok 1999).
Piotr Łossowski pisze: Odnosi się wraĹźenie – Ĺźe walka o kościoły, o naboĹźeństwa litewskie, była tylko formą działania, a nie celem głównym. Np. w sprawie klasztoru benedyktynek z Kownie chodziło o dokonanie zmian w kurii, o zlikwidowanie waĹźnego ośrodka polskiego katolicyzmu, ktĂłry stał na drodze podjętej polityki litwinizacji (za ks. T. Krahelem).
W szponach Szatana byli nie tylko biskupi litewscy, ale jak już pisałem także zdecydowana większość litewskich księży katolickich.
Jak wiemy, wielu księży litewskich naleĹźało do twĂłrcĂłw i ojcĂłw chrzestnych nacjonalizmu litewskiego o zdecydowanie antypolskim obliczu i do 1915 r. to właśnie przede wszystkim oni, gdyĹź świeckich nacjonalistĂłw było wĂłwczas niewielu i nie mieli większego wpływu na społeczeństwo litewskie jeszcze wĂłwczas w bardzo duĹźym odsetki propolskie, byli odpowiedzialni za sianie nienawiści do PolakĂłw i wszystkiego co polskie na Litwie. Uzyskanie przez Litwę własnej państwowości dało im, a przez nich Kościołowi litewskiemu potężny oręż w walce z polskością na terenie Litwy Kowieńskiej. Księża litewscy atakowali teraz PolakĂłw bez opamiętania i podjudzali LitwinĂłw do atakĂłw na polskich katolikĂłw. To głównie oni, bo biskupĂłw było tylko kilku, w przedwojennej Litwie zasiali w duszy, umyśle i czynach wszystkich LitwinĂłw wprost zoologiczną nienawiść do Polski, i PolakĂłw, a przede wszystkim do PolakĂłw mieszkających na Litwie i do wszystkiego co jest polskie na litewskiej ziemi. To właśnie spośrĂłd tych księży wywodzili się wszyscy przedwojenni biskupi litewscy. I powtarzam: wszyscy oni byli polakoĹźercami właśnie dlatego, Ĺźe takimi byli w zdecydowanej większości księża litewscy, szczegĂłlnie ciemnie i grubiańscy w zachowaniu wiejscy plebani – niedouczeni w Piśmie Świętym i bez kultury osobistej, ktĂłrej nie mogli wynieść w wiejskich chat (podobnie i politycy litewscy), ktĂłrzy stanowili prawie 90% litewskiego duchowieństwa, bo w miastach niewielu mieszkało LitwinĂłw i w szkołach rosyjskich wychowanych na anty-PolakĂłw. Pisaliśmy juĹź o tym, Ĺźe urodzony w biednej i prymitywnej rodzinie chłopskiej ksiądz i poseł litewskiej partii chadeckiej (katolickiej) Mykolas Krupavičius podczas posiedzenia Sejmu 6 lipca 1921 r. nazwał polskiego posła, ks. Bronisława Lausa „wszą”, a wszystkich PolakĂłw na Litwie „wszami naszego narodu litewskiego” (to on jako minister rolnictwa w latach 1923-26 odebrał Polakom na Litwie prawie całą ziemię bez odszkodowania, łamiąc – jako ksiądz! – przykazanie „Nie kradnij”). Ks. Mikolas Krupavičius nie był jedynym „sługą BoĹźym” nazywającym polskich katolikĂłw „wszami”. MykolasĂłw KrupavičiusĂłw było setki! Ta książka byłaby grubsza od Pisma Świętego jakbyśmy chcieli wymienić wszystkie łajdactwa-zbrodnie księży litewskich popełnione na polskich katolikach na Litwie. Musimy się ograniczyć więc do kilku (tak jak to się czyni często w sądzie) dowodĂłw/przykładĂłw. I tak np. w lipcu 1919 r. w Mereczu doszło do antypolskiego incydentu. Sołtys o nazwisku Janulis oraz jego syn otrzymali od litewskich władz karę po 25 uderzeń stemplem na gołe ciało za to, Ĺźe otwarcie deklarowali narodowość polską. Wyrok został wykonany naprzeciwko okien plebanii miejscowej parafii katolickiej. W tym okresie słuĹźyli tam proboszcz Rylikowski (Rybikowski) i ksiądz Bakszyn (Bakszyc). Obaj uwaĹźali się za LitwinĂłw i z nieukrywaną wrogością odnosili się do PolakĂłw. W czasie egzekucji stali w oknach plebanii, uśmiechali się z zadowoleniem i komentowali: Polakom tak i trzeba. WkrĂłtce potem, w dniach 7, 8 i 9 lipca 1919 r. Merecz został zajęty przez dwa szwadrony polskie, ktĂłre przybyły z nieodległych terenĂłw znajdujących się pod polską administracją. Dowiedziawszy się od miejscowych mieszkańcĂłw o incydencie, Ĺźołnierze polscy postanowili zabrać obu księży ze sobą w celu oddania ich w ręce sprawiedliwości. Wydarzenie to spotkało się z rewanĹźem ze strony litewskiej – komenda litewska aresztowała grupę 40 mieszkających w Mereczu PolakĂłw. PoniewaĹź nie udało im się postawić Ĺźadnych zarzutĂłw, Litwini wydali im polecenie posprzątania pomieszczenia pełnego odchodĂłw, śpiewając podczas wykonywania tej czynności pieśń „BoĹźe, coś Polskę”. Zdarzenie to wstrząsnęło mieszkańcami Merecza, w tym takĹźe porządnymi Litwinami i Ĺťydami (Joanna Gierowska-Kałłaur: Rozdział VIII. Program ZCZW w odniesieniu do ziem Litwy i Białorusi (w:) Joanna Gierowska-Kałłaur Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 – 9 września 1920), Instytut Historii PAN, Warszawa 2003 i Lietuvos Mokslu Akademijos Biblioteka, Fond 13, Ap. 1 B. 103, k. 10, Notatka o zajściach w Mereczu 8 i 9 lipca do wiadomości StraĹźy Kresowej w Wilnie, Wikipedia).
Dzieci i młodzieĹź polska musiały uczęszczać do szkół litewskich. A tam prowadzona w duchu litewskim indoktrynacja, edukacja szkolna oraz wychowanie religijne przez litewskich duchownych odciskały swoje piętno na samoidentyfikacji młodego pokolenia. W szkołach, gdzie był duĹźy odsetek dzieci i młodzieĹźy polskiej tak to wyglądało: „Cały szereg przykładĂłw moĹźna przytoczyć, kiedy nauczyciel zamiast kształcić umysł dziecka, całe lekcje poświęcał dowodzeniu, Ĺźe tu w Litwie PolakĂłw nie ma, Ĺźe dzieci muszą zapomnieć języka polskiego, Ĺźe nie powinni iść śladem swoich starych głupich rodzicĂłw, ktĂłrzy nie chcą się wyrzekać polskiej mowy, Ĺźe dzieci powinny być rozumniejsze od rodzicĂłw itd. RĂłwnieĹź księża w takich szkołach zamiast wykładać słowo BoĹźe w najbardziej zrozumiałym dla dzieci języku, jak ongiś we Wrześni, pod Prusakiem, przymusowo wprowadzili wykłady w języku litewskim i zamiast wpajać w umysł dziecka, jak uczy nasza wiara święta, zasady miłości i zgody – wpajali nienawiść do wszystkiego co polskie, a tym samym nienawiść do rodzicĂłw, ktĂłrzy chcieli być Polakami… Stary ojciec z bĂłlem serca śledził, jak jego dziecko coraz bardziej staje mu się obcym, coraz bardziej wrogo spogląda na mĂłwiących tylko po polsku rodzicĂłw (Początek roku szkolnego „Chata Rodzinna” 1926, nr 33, s. 1, Kowno).
O prześladowaniach polskich katolikĂłw przez księży litewskich z piekła rodem – bo definitywnie nie byli oni kapłanami Chrystusa! (czy jakiś biskup litewski ośmieli się zakwestionować to stwierdzenie?!) moĹźna napisać bardzo grubą księgę, bo miały one miejsce w setkach parafii na Litwie Kowieńskiej. Ograniczmy się więc do przytoczenia kilku przykładĂłw z parafii frontowych – z pogranicza polsko-litewskiego, z odcinka graniczącego z polskim powiatem wileńsko-trockim, na ktĂłrych większość katolikĂłw stanowili Polacy.
Jak pisze Paweł Rolicki w pracy Glinciszki i Dubinki (Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2015) po powstaniu Litwy Kowieńskiej na tereny graniczące z Polską, na których większość ludności lub około połowy stanowili Polacy - oczywiście katolicy, oprócz litewskich urzędników, nauczycieli i policjantów (zwłaszcza policjantów granicznych) i osadników wojskowych do tamtejszych parafii katolickich litewski biskup koszedarski kierował księży niechętnie nastawionych wobec Polaków i polskości, a więc chętnych do walki z Polakami i polskością, którzy systematycznie, krok po kroku, rugowali język polski z życia religijnego w parafiach, aż go całkowicie wyrugowali, chociaż parafianami ciągle byli głównie Polacy. Oto przykłady dotyczących parafii w Dubinkach, Inturce, Malatach, Janiszkach, Sumieliszkach i Wieprzach.
Przybyły w latach trzydziestych do parafii dubińskiej ks. Kazys Ribikauskas rozpoczął swoją posługę od rozwiązania polskiego chĂłru kościelnego, a z trzydziestoosobową delegacją parafian, ktĂłra przybyła prosić go o zmianę decyzji, nie chciał w ogĂłle rozmawiać. Jego następca w latach 1938-44 ks. Jonas Ĺťvinys, członek miejscowego oddziału szaulisĂłw terroryzującego PolakĂłw, o relacjach z parafianami wspominał po latach: „Rodzice Polacy mĂłwili do mnie, Ĺźe jeśli ksiądz będzie dobry dla ich dzieci, to i oni będą dla mnie dobrzy. A ja im mĂłwiłem: skąd wy, Polacy, wzięliście się tutaj? Kto te miejscowości nazwał po litewsku? Wtedy Ĺşle patrzyli na mnie…”. Jedna z parafianek wspomina, Ĺźe gdy przed pierwszą komunią św. przystąpiła do egzaminu z pacierza, to ks. Ĺťvinys wyrzucił ją, poniewaĹź z domu wyniosła znajomość modlitw po polsku. Egzamin zaliczyła dopiero w roku następnym, gdy opanowała modlitwy po litewsku /relacja Janiny Baliuliene, 24 VI 2010). Konflikt z parafianami na tle języka polskiego w kościele był, według Ĺťvinysa, jedną z głównych przyczyn jego odejścia z Dubinek. Ks. Ĺťvinys spotkała zasłuĹźona kara BoĹźa: w latach 1947-56 był więźniem łagrĂłw.
Proboszcz parafii w sąsiednie Inturce w latach 1924-40, ks. Stanislovas Slamas systematycznie zmniejszał liczbę naboĹźeństw w języku polskim, aby zaniechać ich całkowicie w 1935 r., pomimo długiej tradycji odprawiania ich na przemian po polsku i litewsku. Nie pomogło wysłanie przez polskich parafian delegacji do proboszcza, aby uchylił swoją i antypolską i antychrześcijańską decyzję. OdmĂłwił przyjęcia delegacji. Tak samo list parafian intureckich zignorował biskup koszedarski, obrzydliwy polakoĹźerca Juozapas Kutka. W zamian za przywrĂłcenie polskiej mszy zażądał od polskich parafian, aby wyremontowali własnym kosztem mur cmentarny. Polacy chcieli powołać komitet, ktĂłry zbierał by pieniądze na ten cel, ale proboszcz do tego nie dopuścił i sam opodatkował tylko polskich parafian. Część parafian nie chciała jednak uiścić opłaty, dopĂłki ksiądz nie przywrĂłci polskich naboĹźeństw. Jednak pomimo zebrania przez proboszcza większości wpłat, ani muru nie naprawił, ani polskie naboĹźeństwa nie zostały przywrĂłcone. Ks. Slamas nie wahał się natomiast przeganiać później z cmentarza za głośne modlenie się tam przez polskich parafian po polsku (Przypadek czy palec BoĹźy? „Chata Rodzinna” 1935, nr 30, s. 3, Kowno).
Niemniej stanowczy w walce z Polakami i polskością na terenie sąsiedniej parafii malackiej, ks. dziekan Matas Lajauskas. Głośny stał się incydent z 24 sierpnia 1936 r., gdy na pogrzebie Weroniki Zarembiny, działaczki polskiego Towarzystwa „Oświata”, wobec tłumnie zebranych rodakĂłw zmarłej zaintonował on modlitwę Anioł Pański po litewsku. Wierni rozpoczęli jednak śpiewanie po polsku, za co zostali skarceni wĂłwczas przez proboszcza. Dopiero po jego ostentacyjnym odejściu kontynuowali śpiew w ojczystym języku (Niekapłański postępek „Chata Rodzinna” 1936, nr 37, s. 8, Kowno). W kościele malackim księża nie spowiadali juĹź wĂłwczas po polsku. Rzecz skandaliczna - odmawiali im sakramentu pokuty!!! (S. Longin Ĺťyjemy, choć o nas nie słychać „Chata Rodzinna” 1940, nr 6, s. 5, Kowno). Ks. Lajauskas za swe bezboĹźne zachowanie został srogo ukarany przez Boga juĹź na Ziemi: 28 czerwca 1941 r. został zastrzelony przez wycofujących się Litwy Ĺźołnierzy Armii Czerwonej. Ale kto wie, moĹźe biskupi litewscy sfabrykują jakieś „cuda” i za odpowiednią sumę pieniędzy postarają się w Watykanie o wyniesienie go na ołtarze i ludzie będą się modlić do „świętego” Matasa Lajauskasa.
W okresie międzywojennym proboszczami wybitnie polskiej parafii w przygranicznych Janiszkach, ktĂłre przed I wojną światową leĹźały na terenie etnicznie polskiego powiatu wileńskiego, byli kapłani litewscy z piekła rodem, gdyĹź chrześcijaństwa w ich działalności i głoszonej nauce nie było za grosz – Andrius Juknevicius, a po nim od 1929 r. Antanas MaĹźeika. O Junkeviciusie wydawana w Kownie polska gazeta „Chata Rodzinna” (1926, nr 38, s. 6) pisała: „Proboszcz janiski ks. Juknevicius, głowa tutejszych „krikszczononiĂłw” (członkĂłw litewskiej Chadecji – M.K.), zajęty ciągle polityką, posiedzeniami w samorządach, wyposaĹźaniem krewnych w działki z parcelowanych majątkĂłw (polskich – M.K.), no i rugowaniem języka polskiego z naboĹźeństw dodatkowych, o kościele nie miał czasu pomyśleć”. ToteĹź w 1926 parafianie, czyli Polacy, postanowili powołać komitet kościelny, ktĂłry zajął by się koniecznym remontem kościoła. Spotkało się to z gwałtowną reakcją proboszcza: z ambony zwymyślał on pomysłodawcĂłw od bandytĂłw i zapowiedział, Ĺźe Ĺźadnych komitetĂłw nie uzna, z wyjątkiem takiego, ktĂłry sam stworzy z ludzi przez siebie wskazanych, czyli z nielicznego grona litewskich parafian. Wobec takiego zachowania się proboszcza, polscy parafianie zrezygnowali z pierwotnego planu powołania polsko-litewskiego komitetu parafialnego, a troszcząc się nadał o popadający w ruinę kościół, postanowili powołać Polski Komitet Parafialny. WĂłwczas za namową proboszcza do sprawy tej włączyła się lokalna administracja litewska wspierana przez szaulisĂłw i policjantĂłw, uniemoĹźliwiając zwołanie takiego zebrania, powołując się na obowiązujący antypolski stan wojenny na terenie Janiszek. Polacy postanowili wtedy zorganizować zebranie we wsi Stebuliszki, oddalonej jeden kilometr od pasa przygranicznego. Nie pomogły prĂłby zastraszania przez litewskich urzędnikĂłw, szaulisĂłw i policjantĂłw. Zebrało się 67 polskich parafian, ktĂłre wybrały swe władze. Antypolska postawa cechowała takĹźe ks. Antanasa MaĹźeikę. On takĹźe prowadził misję przymusowego nawracania na litewskość swych zabłąkanych, „spolszczonych” owieczek, idąc tym samym w awangardzie antypolskiej polityki państwa litewskiego. To on zlikwidował polską mszę w kościele janiskim. Za pierwszej sowieckiej okupacji Litwy (1940-41) Polacy zażądali przywrĂłcenia mszy polskiej i zostali uprawnieni przez ateistĂłw sowieckich (!) do uĹźywania swego języka narodowego jako dodatkowego języka naboĹźeństw kościelnych. W janiskiej świątyni na przemian przez tydzień obowiązywał język polski, a następnie litewski. WkrĂłtce po wkroczeniu NiemcĂłw na Litwę latem 1941 r. proboszcz MaĹźeika ustanowił ponownie wyłączność języka litewskiego w Kościele. Kiedy Polacy zaczęli domagać się ponownego wprowadzenia języka polskiego do kościoła zaowocowała jedynie brutalnym pobiciem przez litewskich policjantĂłw 20 osĂłb, ktĂłrzy odwaĹźyli się prosić proboszcza o przywrĂłcenie języka polskiego do kościoła (P. Rokicki). JuĹź za Ĺźycia ziemskiego spotkała tak ks. Andriusa Junkeviciusa jak i ks. Antanasa MaĹźeikę – tych diabłów w sutannach słuszna i sroga kara BoĹźa. Pierwszego zamordowali 24 czerwca 1941 r. koło Koszedar Ĺźołnierze Armii Czerwonej, a drugi 28 lipca 1946 r. został aresztowany przez władze sowieckie za liczne zbrodnie jako szowinista litewski i wyrokiem z 14 czerwca 1947 r. skazany na 10 lat łagrĂłw.
WśrĂłd antypolsko nastawionych kapłanĂłw wyróşniał się np. ks. Kraujalis z Sumieliszek w diecezji koszedarskiej, na terenie litewskiej części dawnego powiatu trockiego, ktĂłrego wyczyny często relacjonowane były na łamach prasy polskiej: „W niedzielę dnia 2 maja br. (1926 r.) nasz „kunigas” (ksiądz) Kraujalis wlazł na ambonę i po przeczytaniu ewangelii zaczął podburzać ludność przeciwko Polakom. Rozpoczął od odczytania listu biskupĂłw litewskich, ktĂłrego treść zaopatrzył w następujące wyjaśnienia: „Kościół ma wieli wrogĂłw, na przykład tych, ktĂłrzy wiążą się z Polakami i na ktĂłrych wy macie ochotę głosować. Otóş Polacy idą przeciwko Kościołowi i krajowi. ToteĹź nasi biskupi przestrzegają was, abyście nie oddawali swych głosĂłw na listy polskie. JeĹźeli kto będzie głosował na PolakĂłw, to musi z tego wyspowiadać się, a jeśli o tym zatai, to powyĹźsza spowiedĹş będzie świętokradzką. JeĹźeli nie wiecie, na jakie listy macie głosować, to powinniście spytać waszego księdza (czyli Litwina – M.K.), a on was oświeci (Chata Rodzinna” 1926, nr 18, s. 7, Kowno).
Wyjątkową bezczelnością popisywał się ks. Mirski, proboszcz parafii Wieprze koło Wiłkomierza. Przystępujących do komunii wielkanocnej parafian pytał w 1921 i 1923 r., na jakie ugrupowanie zamierzają oddać głos w najbliĹźszych wyborach do parlamentu litewskiego. Jeśli spowiadający się odpowiadał, Ĺźe na listę polską, ks. Mirski przerywał spowiedĹş słowami: „To jedĹş spowiadać się do Warszawy”. Wieprzańscy parafianie wielokrotnie składali na ręce biskupa Ĺźmudzkiego Karevičiusa zbiorowe prośby o odwołanie szowinistycznego proboszcza. Zawsze bezskutecznie (Jeremi Sidorkiewicz „Kurier Wileński” 23.3.2011). Księża głosili, nawet z ambon kościelnych, hasła nienawiści do PolakĂłw, zatruwając tym jadem duszę ludu litewskiego. Ks. Juozas Tumas (1869-1933), poeta i wieszcz litewski – znany jako Vaisgantas twierdził, Ĺźe gdyby nie było sprawy wileńskiej, naleĹźałoby znaleźć inny pretekst, ktĂłry pozwoliłby na wywołanie zatargu z Polską (Z.Sz. Brzozowski).
O stanie ducha PolakĂłw Kowieńszczyzny płk Leon Mitkiewicz, attachĂŠ wojskowy RP w Kownie w latach 1938-39, pisał w swoich Wspomnieniach kowieńskich (Londyn 1968): „…starsi... przewaĹźnie robotnicy i włościanie Polonii litewskiej, wypytywali o warunki Ĺźycia szerokich mas w Polsce, o moĹźliwości pracy i zarobkĂłw. Nie narzekali przy tym na swĂłj los, chociaĹź niejeden z nich wyglądał bardzo ubogo - i co było dla mnie niezmiernie waĹźne - nie wyraĹźali Ĺźadnych chęci emigracji. Najbardziej interesowało ich, czy Polska pogodzi się z Litwą, poruszali rĂłwnieĹź kwestię Wilna i czy będzie moĹźna swobodnie przejeĹźdĹźać przez granicę do Ostrej Bramy, do cudownego obrazu Matki Boskiej. Chcieliby rĂłwnieĹź, aby na Litwie były polskie szkoły początkowe, a w kościołach katolickich spowiedzi, kazania i śpiewy w języku polskim. Pewna starsza kobieta, szlachcianka z okolic PoniewieĹźa, mĂłwiła trzymając mnie za rękaw: „Ja nie mogę, panie, inaczej śpiewać Zdrowaś Maryja jak tylko po naszemu, ja nie rozumiem po litewsku. Do spowiedzi chadzać nie mogę, bo kunigas (ksiądz) nie gada po naszemu”. O trwaniu PolakĂłw przy polskości na Litwie Kowieńskiej Zygmunt Brzozowski pisze: „Pracując teraz (podczas wojny) w Kownie przekonałem się jak tu duĹźo było PolakĂłw pomimo 20-letniej eksterminacyjnej polityce LitwinĂłw…”.
Po ataku Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 r. chcąc uniknąć niewoli sowieckiej, granicę litewską przekroczyło około 14 tysięcy polskich Ĺźołnierzy (P. Łossowski) i około 20 tysięcy cywilnych uchodĹşcĂłw. Dla uchodĹşcĂłw wojskowych władze litewskie utworzyły szereg specjalnych obozĂłw w Birsztynach, BirĹźach, Kalwarii (Suwalskiej), Kołotowie, Olicie, Połądze, Rakiszkach, Wojtkuszkach koło Wiłkomierza i w samym Wiłkomierzu. Bardzo duĹźo internowanych Ĺźołnierzy udało się zbiec do wojska polskiego na Zachodzie – Francji i Anglii (Z. Brzozowski); pozostali wpadli w łapy NKWD i zostali wywiezieni w głąb Rosji, gdzie wielu z nich zostało zamordowanych. W wielu polskich prolitewskich, czyli tendencyjnych artykułach i publikacjach czyta się o nadspodziewane poprawnym ustosunkowaniu się LitwinĂłw do polskich uchodĹşcĂłw. Okazuje się jednak, Ĺźe odnoszenie się LitwinĂłw do tych PolakĂłw, szczegĂłlnie do cywilnych uchodĹşcĂłw nie zawsze było poprawne.
Otóş we wspomnieniach Stanisława Jankowskiego „Agatona” pt. Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie (Warszawa 1980), w rozdziale „Litwa, ojczyzna nie moja” czytamy o tym, Ĺźe oddział Ĺźołnierzy polskich, w ktĂłrym znajdował się Jankowski, wieziony przez LitwinĂłw do obozu jenieckiego w Połądze, został w PoniewieĹźu wrogo przyjęty przez miejscową ludność: „Otoczyli nas gestykulując i wykrzykując. WygraĹźali nam pięściami. Ktoś rzucił kamieniem w nasz samochĂłd... Wyratował nas z opresji dowĂłdca szaulisĂłw, zaalarmowany zbiegowiskiem na rynku. Przecisnął się do nas z kilku swoimi ludĹşmi. Coś tłumaczył, przekonywał. Gdy to nie poskutkowało, szaulisi zdjęli karabiny przewieszone przez plecy. Kamieniem nikt więcej nie rzucił, ale nienawistne okrzyki wtĂłrowały nam, gdyśmy pod eskortą przejeĹźdĹźali przez wrogi szpaler”. O wrogim nastawieniu LitwinĂłw do uchodĹşcĂłw pisze w swoich wspomnieniach takĹźe Zygmunt Brzozowski, naoczny świadek tych incydentĂłw. TakĹźe mĂłj znajomy w Australii, p. Antoni Mackiewicz rodem z Litwy Kowieńskiej mĂłwił mi, Ĺźe kiedy polskich Ĺźołnierzy prowadzono do obozu w Wiłkomierzu, ludność litewska pluła na nich i ich wyzywała. RĂłwnieĹź senator JĂłzef Godlewski, ktĂłry znał język litewski w swoich wspomnieniach pisze, Ĺźe jak jechał autobusem w Kownie to jeden Litwin słysząc go mĂłwiącego po polsku z drugim Polakiem obruszył się głośno, Ĺźe „tym Polakom, wrogom, dają władze prawo pobytu, objadania i skrywania się przed wojną”, a w Polpielanach, gdzie musiał się zameldować jako uchodĹşca polski, komendant miejscowej policji, nie wiedząc Ĺźe zna litewski, krzyczał: „Licho nadało tu tych PolakĂłw, co Wilno Litwie zabrali, kto ich tutaj wzywał i po co władze zezwalają im zaśmiecać Litwę”.
Jeśli chodzi o cywilnych uchodĹşcĂłw polskich to, jak pisze Zygmunt Brzozowski, społeczeństwo litewskie w pierwszym okresie w stosunku do nich wykazywało duĹźo Ĺźyczliwości i zrozumienia. Wyczuwało się wśrĂłd LitwinĂłw (ale nie bezrozumnych i antypolskich politykĂłw litewskich) niepokĂłj o los samej Litwy. Tak było do momentu zajęcia Wilna przez Litwę pod koniec paĹşdziernika 1939 r., ofiarowanego im przez Stalina (właściwie była to „poĹźyczka”, bo po ośmiu miesiącach Wilno i cała Litwa zostały włączone do Związku Sowieckiego). Los cywilĂłw polskich był nie do pozazdroszczenia. Władze litewskie bardzo niezadowolone z ich pobytu w Wilnie (najchętniej przekazali by ich w ręce sowieckie i niemieckie, co zresztą właściwie prĂłbowali robić, co potwierdza Krzepkowski) mało im pomagały w ich trudnych warunkach bytowych. Gdyby nie pomoc amerykańskiej misji pomocy w Kownie i Czerwonego KrzyĹźa, a przede wszystkim PolakĂłw mieszkających na Litwie Kowieńskiej (B. Wierzbiański, Z. Brzozowski), to przymierali by z głodu i zimna.
Na takich zawziętych wrogów Polski i Polaków wychowali Litwinów nacjonaliści i księża litewscy rządzący Litwą i Kościołem litewskim w latach 1918-40, którzy uważali siebie za chrześcijan!


Stosunki polsko-litewskie od marca 1938 do paĹşdziernika 1939 roku


11 marca 1938 r. doszło do kolejnego konfliktu na granicy polsko-litewskiej, podczas ktĂłrej zginął polski Ĺźołnierz Korpusu Ochrony Pogranicza strzelec Stanisław Serafin. Do rannego Ĺźołnierza litewska straĹź graniczna nie dopuściła polskiego lekarza i Serafin zmarł. Wiadomości prasowe i radiowe o kolejnej bandyckiej akcji policji litewskiej na patrol KOP oburzyły społeczeństwo polskie, ktĂłre i tak wiedziało od lat o wrogości Litwy do Polski, PolakĂłw i wszystkiego co polskie, a przede wszystkim o prześladowaniu PolakĂłw na Litwie. Polacy w całym kraju powiedzieli głośno: „Basta!” Przez polskie miasta przetoczyła się fala masowych wystąpień oraz wiecĂłw antylitewskich. 17 marca 1938 r. w Warszawie na placu Piłsudskiego zebrało się kilkadziesiąt tysięcy osĂłb wznosząc hasła: „Serce Polski to Wilno!”, „Marszałku Śmigły prowadĹş na Kowno!”, „Żądamy mobilizacji!” Jednak rząd polski nie myślał o Ĺźadnym „marszu na Kowno”. Warszawa postanowiła tę sprawę załatwić inaczej. Tego samego dnia o godzinie 9-ej wieczorem rząd polski wysłał do Kowna ultimatum z żądaniem nawiązania stosunkĂłw dyplomatycznych między obu państwami i załatwianie spornych spraw w sposĂłb cywilizowany i zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym. Było to jedyne w historii światowej dyplomacji ultimatum, w ktĂłrym nie domagano się jakichkolwiek korzyści terytorialnych, politycznych czy gospodarczych. Jedynym warunkiem było nawiązanie stosunkĂłw dyplomatycznych, tak aby stosunki polsko-litewskie były oparte na prawie międzynarodowym i cywilizowanym współżyciu między Polską a Litwą, ktĂłra do tej pory w odniesieniu do Polski i PolakĂłw na Litwie zachowywała się jak łobuz.
Tadeusz Katelbach, znający fakty poprzedzające ultymatywne wystąpienie rządu polskiego (w latach 1934-37 był w Kownie korespondentem półurzędowej „Gazety Polskiej”) w artykule wstępnym pt. Przebrała się miara cierpliwości, opublikowanym w „Gazecie Polskiej” 18 marca 1938 r., przed przyjęciem tego dnia przez Litwę ultimatum polskiego” pisał: „W momencie, gdy w Litwie wzmogły się samorzutnie pytania na temat przyszłych stosunkĂłw polsko-litewskich, doszło do incydentu granicznego, zakończonego zabiciem Ĺźołnierza polskiego. Kowno przeszedł dreszcz zdenerwowania. Nie pierwszy! Nieraz juĹź przychodził i – po kilku dniach – przechodził. Metoda „przeczekiwania” okazywała się dotąd niezawodną. I dzisiaj, choć od roku nie widziałem Kowna, jestem przekonany, Ĺźe, mimo zdenerwowania, litewskie sfery rządowe nastawiają się znowu na „przeczekanie”. W tym streszcza się obecnie cała polityczna spekulacja Prezydenta Smetony i jego przeróşnych „szarych eminencji” – niektĂłrych o parafiańskiej kulturze politycznej. Nie widzieli ci ludzie Polski od lat, nie widzą jej dziś, reagującej Ĺźywiołowo na echa z litewsko-polskiego pogranicza. A tymczasem w reakcji tej jest stanowczość zupełnie wyjątkowa. Rozumie ją cały świat, ktĂłry po blisko dwudziestu latach istniejącej anomalii uznał, Ĺźe po stronie Polski jest słuszność i prawo. Na Ĺźadne współczucie świata Litwa nie moĹźe dziś liczyć. NarĂłd polski domaga się kategorycznie doprowadzenia do porządku stanu, istniejącego między Polską i Litwą. Przebrała się miara cierpliwości polskiej”.
Reakcja rządu polskiego po chamskim zachowaniu się litewskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w 1937 r. była tym razem stanowcza i ostra. Bo Litwini doprowadzili do tego, Ĺźe taką musiała być. W niektĂłrych kołach polskich nieznających faktĂłw bezpośrednio poprzedzających ultimatum polskie skłonne były zarzucać rządowi bezwzględność wobec słabszego sąsiada. Co poprzedziło polskie ultimatum do Litwy i dlaczego było one stanowcze i ostre wyjaśnia w paryskiej „Kulturze” (Nr 4 1956) Tadeusz Kateblach, przytaczając relacje polskiego działacza na Litwie Kowieńskiej Stanisława Szmidta, ktĂłry w 1937/38 prowadził wraz ze Stanisławem Tyszkiewiczem z Warszawy, jego ojcem hr. Aleksandrem Tyszkiewiczem z Kretyngi na Litwie rozmowy z pewnymi kręgami wpływowych LitwinĂłw w sprawie moĹźliwości unormowania stosunkĂłw polsko-litewskich, ktĂłrzy z kolei omawiali tę sprawę z litewskimi czynnikami rządowymi (była to kolejna prĂłba podejmowania przez rząd polski rozmĂłw w rządem litewskim). Po wielu miesiącach rozmĂłw, rząd litewski zgodził się wreszcie na przeprowadzenie rozmĂłw z delegacją polską w Gdańsku pod koniec lutego 1938 r. Delegacja rządu polskiego na czele z ministrem F. Charwatem od 25 lutego czekała przez trzy dni daremnie na przybycie delegacji litewskiej. 28 lutego hr. A. Tyszkiewicz spotkał się w Kownie w tej sprawie z litewskim ministrem spraw zagranicznych Łozorajtisem. Ten powiedział, Ĺźe komisja litewska nie pojedzie do Gdańska. Na pytanie Tyszkiewicza: Dlaczego? PrzecieĹź tak stanęło między rządami, Łozorajtis odpowiedział: Młodsze pokolenie nie Ĺźyczy zgody. Nie jesteśmy na to przygotowani. Rząd będzie miał duĹźo kłopotĂłw. Tyszkiewicz: Czy pan wysłał kogoś do Gdańska lub w jakikolwiek sposĂłb dał znać komisji polskiej o zmianie swego postanowienia? Łozorajtis: Nie wysłałem i nie zawiadomiłem. Tyszkiewicz: W takim razie cóş ja mam powiedzieć komisji! Łozorajtis: Niech pan powie, Ĺźe społeczeństwo litewskie, szczegĂłlnie młodzieĹź, jak rĂłwnieĹź i rząd, nie są przygotowani do zawierania umĂłw z Polską. Szmidt wspomina: hr. Aleksander Tyszkiewicz był pełen najgorszych przeczuć, twierdząc, Ĺźe Polska, zawiedziona raz jeszcze w swych nadziejach na normalizację stosunkĂłw z Litwą i w dodatku potraktowana przez nią lekceważąco, moĹźe wreszcie stracić cierpliwość, ktĂłrej tyle dowodĂłw dawała w ciągu minionych lat dwudziestu… (Szmidt): Gdyśmy się w Kownie o tym incydencie dowiedzieli, nie mieliśmy Ĺźadnych wątpliwości, Ĺźe zwłaszcza po ostatnich doświadczeniach rząd polski zastosuje wobec Litwy stanowczą metodę postępowania, jakiej dotąd zawsze unikał. Tak się stało. I – jak potwierdziły fakty – stało się dobrze. W Kownie skończyło się wszystko na słabiutkich manifestacjach antypolskich, a juĹź w kilka miesięcy po normalizacji Litwini byli z nią całkowicie pogodzeni.
Na odpowiedĹş stronie litewskiej na polskie ultimatum dano 48 godzin, zastrzegając, Ĺźe propozycja ta nie jest przedmiotem dyskusji, a brak odpowiedzi lub wszelkie zmiany będą rĂłwnowaĹźne z odmową. Ultimatum wspierały wielkie manewry wojska polskiego przy granicy z Litwą (50 tys. Ĺźołnierzy), a społeczeństwo polskie bardzo głośno i z determinacją domagało się marszu wojska polskiego na Kowno, ktĂłre by odsunęło od władzy tych wściekłych polakoĹźercĂłw. Maleńka i bezbronna w porĂłwnaniu z polską siłą militarną Litwa i nie mogąca teraz liczyć na pomoc militarną Berlina i Moskwy, przestraszona zaistniałą sytuacją przyjęła polskie ultimatum i stosunki między obu państwami zaczęły się poprawiać. 19 marca 1938 r. doszło do wymiany not dyplomatycznych i przyjęcia ultimatum, zadeklarowano w terminie do 31 marca powołanie poselskich przedstawicielstw – litewskiego w Warszawie i polskiego w Kownie. Polskie otwarto w hotelu Metropolis przy S. Daukanto g. 21 (ul. S. Daukanto), następnie przy Kęstučio g. 24 (ul. Kieistucio); posłem RP został znany i zasłuĹźony dyplomata Franciszek Charwat, a attachĂŠ wojskowym pułkownik dyplomowany Leon Mitkiewicz. W ciągu kilku następnych miesięcy przywrĂłcono łączność telefoniczną i pocztową, transport drogowy i kolejowy, a w grudniu 1938 r. podpisano polsko-litewski układ handlowy. Litwa otworzyła swĂłj konsulat generalny w Wilnie, co zgodnie z prawem międzynarodowym oznaczało uznanie de facto przynaleĹźności Wilna do Polski oraz został rozwiązany ośrodek najbardziej zajadłej antypolskiej propagandy – Związek Odzyskania Wilna.
Nawiązanie stosunkĂłw dyplomatycznych między Polską w Litwą pociągnęło to za sobą poprawę połoĹźenia PolakĂłw na Litwie. Wreszcie mogli odetchnąć, wyjść z podziemia. MoĹźna było jeĹşdzić bezpośrednio do Polski i korespondować. Pojawiły się nawet polskie gazety w kioskach i polskie filmy w kinach! Jednak do tego wszystkiego doszło dopiero pod koniec 1938 r. W pierwszych sześciu miesiącach po podpisaniu polsko-litewskiej konwencji (marzec 1938) prasa i czynniki społeczne Litwy nie chciały się przystosować do nowych form, często atakując rząd polski i starając się jednocześnie utrzymać społeczeństwo litewskie w stanie napięcia i wrogości wobec Polski (P. Łossowski). Natomiast pomimo pozorĂłw i pewnej wolności jaką uzyskali Polacy na Litwie, nie uległa zmianie aĹź do 31 sierpnia 1939 r. litewska polityka zniszczenia polskości w tym kraju. Ówczesny działacz polski na Litwie Zygmunt Szczęsny Brzozowski pisze w swoich wspomnieniach: „Natomiast polityka władz w stosunku do PolakĂłw na Litwie w zasadzie nie uległa zmianie, a nawet wręcz przeciwnie. Prześladowania nabierały coraz większego rozmachu: szykany stosowane przy przyjmowaniu uczniĂłw do polskich gimnazjĂłw, związane z wymaganiem udowodnienia polskości w drodze zapisĂłw narodowości polskiej w paszportach obojga rodzicĂłw; - słynne egzaminy maturalne w polskich gimnazjach w 1938 r., gdy ministerstwo oświaty nie przysłało swoich delegatĂłw na egzaminy, karząc w ten sposĂłb dyrektorĂłw za nieusuwanie z gimnazjum uczniĂłw, usunięcia ktĂłrych zażądało ministerstwo; - ekscesy antypolskie na jesieni 1938 r. w okresie „dni Ĺźałoby wileńskiej”; napady na gimnazja polskie, polskie organizacje, uczniĂłw polskich (w PoniewieĹźu dotkliwie poraniono noĹźem ucznia Paszkiewicza), zarządzono likwidację polskiego gimnazjum w Wiłkomierzu, itd.”. RĂłwnieĹź polski attachĂŠ wojskowy w Kownie płk. Leon Mitkiewicz pisze, Ĺźe prasa litewska była nadal wroga Polsce i Polakom. Np. gazeta „Kardasa” z dnia 4 paĹşdziernika 1938 r. cały numer poświęciła sprawom polskim, „zawierający groĹşne napaści na Polskę i żądanie, w tonie wysoce agresywnym i nieprzejednanym, oddania Litwie Wilna”.
Litwini odebrali ultimatum i jego przyjęcie jako upokorzenie Litwy na arenie międzynarodowej. Kowno samo doprowadziło do tego, przez to, Ĺźe było – jak się to dzisiaj mĂłwi - państwem zbĂłjeckim (ang. „rouge state: państwo autorytarne, nieprzestrzegające praw człowieka, wspierające terroryzm – Litwa wspierała ukraiński terroryzm w Polsce). Konflikt polsko-litewski był obiektywnie niekorzystny dla obu stron, ale przede wszystkim dla Litwy i trzeba go było jakoś rozwiązać, wobec stałego odrzucania przez Kowno wszelkich prĂłb unormowania stosunkĂłw polsko-litewskich. Mniejszość polska skazana była na szykany i funkcjonowanie w warunkach ograniczonych praw obywatelskich. Wywoływało to z kolei retorsje ze strony polskiej, ktĂłre pogarszały sytuację mniejszości litewskiej. ZamroĹźenie stosunkĂłw między oboma państwami obiektywnie osłabiało je, zarĂłwno na płaszczyĹşnie politycznej, jak i gospodarczej. Dlatego krytycznie naleĹźy ocenić politykę zagraniczną państwa litewskiego, u podstaw ktĂłrej legły błędne załoĹźenia geopolityczne. Władze litewskie koncentrując się na rzekomym polskim zagroĹźeniu ignorowały jednocześnie zagroĹźenia z innych stron. Negatywne nastawienie nie pozwalało dostrzec roli Polski jako czynnika stabilizującego w regionie i znaczenia istnienia niepodległego państwa polskiego rĂłwnieĹź dla samej Litwy. Dopiero wrogie działania Niemiec hitlerowskich wymierzone bezpośrednio w integralność państwa litewskiego (oderwanie od Litwy Kłajpedy w marcu 1939 r.) torowały drogę nowej świadomości. Polskie ultimatum z 1938 r. zapoczątkowało odbudowę polsko-litewskich relacji i konstruktywną współpracę obu państw. Niestety przerwaną przez wybuch II wojny światowej we wrześniu 1939 r. (Marta Tychmanowicz Wodzu, prowadĹş na Kowno!„Wirtualna Polska” 17.3.2013; Dawid Rosół Strzały na granicy „MĂłwią Wieki” 7/2012; Wikipedia polska i litewska).
I jeszcze jedna sprawa. Po 1939 r. Litwini i Ăłwczesny ambasador Francji w Warszawie Noel (1984) twierdzą, Ĺźe min. Beck chciał „kompletnej kapitulacji litewskiej lub wojny”. Twierdzenie to zbił historyk amerykański Anna M. Cienciała pisząc w paryskiej „Kulturze” (Nr 12 1984): „Jeśliby Beck chciał rzeczywiście całkowitej kapitulacji Litwy, to żądałby usunięcia z konstytucji litewskiej artykułu, Ĺźe Wilno jest stolicą Litwy. Ale Beck się takiej sugestii przeciwstawił. Chodziło mu tylko o ustanowienie normalnych stosunkĂłw polsko-litewskich”.


Litewska okupacja Wilna paĹşdziernik 1939 - czerwiec 1940


Profesorem odrodzonego w 1919 r. Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie był Marian Zdziechowski, historyk kultur, wybitny znawca rosyjskiej filozofii. Wielki pesymista. Świat według niego jest miejscem skazanym na cierpienie i zło. Świat nie jest pod opieką miłosiernego Boga, ale Boga zła nazywanego Szatanem – drugie oblicze Boga-StwĂłrcy (to jest jedyna logiczna odpowiedĹş na pytanie skąd się wzięło zło, bo przecieĹź – zgodnie z nauką chrześcijańską nic samo z siebie nie powstało, bo wszystko jest dziełem Boga). PrzecieĹź sam Syn BoĹźy – Jezus powiedział: „KrĂłlestwo moje nie jest z tego świata”, bowiem świat stworzył BĂłg zła, ktĂłry takĹźe stworzył Kaina, ktĂłry zabił swego brata Abla (pierwsze biblijne morderstwo popełnione przez człowieka na Ziemi). Historia ludzkości w pełni to potwierdza myśl prof. Zdziechowskiego na przysłowiowym kaĹźdym kroku: człowiek człowiekowi jest wilkiem, bo takim został stworzony. Człowieka nie trzeba uczyć zła, bo zło siedzi w nim od urodzenia. Czynienie dobra trzeba w niego wpajać. Wie o tym kaĹźda osoba, ktĂłra ma dzieci. Jednak i to wpajanie w dziecko dobra bardzo często czy raczej zazwyczaj kończy się fiaskiem. JĂłzef Stalin uczęszczał do szkoły cerkiewnej (1888-94). W 1894 r. jako jeden z najlepszych uczniĂłw tej szkoły uzyskał stypendium seminarium duchownego w stolicy Gruzji, Tyflisie. Studiował w nim przez pięć lat religię chrześcijańską i prawie nie został kapłanem – głosicielem dobra i miłości. Nie został. Został jednam z największych zbrodniarzy w dziejach ludzkości. „Człowiekiem”, ktĂłry takĹźe oderwał arcypolskie Wilno od Polski, oddając je w ręce takich samych „chrześcijan” jak on sam.

……….

Od paĹşdziernika 1938 r., a szczegĂłlnie po zerwaniu 28 kwietniu 1939 r. paktu o nieagresji z Polską z 1934 r., sytuacja polityczna w Europie groziła wybuchem wojny: Niemcy szykowały się na wojnę z Polską. W sierpniu 1939 r. doszło do zbliĹźenia dwĂłch reĹźymĂłw – hitlerowskiego i sowieckiego, czyli Hitlera ze Stalinem. W Moskwie 23 sierpnia 1939 r. został podpisany Pakt Ribbentrop-Mołotow, czyli umowa międzynarodowa będąca formalnie paktem o nieagresji pomiędzy III Rzeszą i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, ktĂłra zgodnie z tajnym protokołem dodatkowym, stanowiącym załącznik do oficjalnego dokumentu umowy, dotyczyła rozbioru terytoriĂłw lub rozporządzenia niepodległością suwerennych państw: Polski przez Niemcy i Związek Sowiecki oraz zajęcia w całości Litwy, Łotwy, Estonii oraz części terytorium Finlandii i Rumunii przez Związek Sowiecki. Dzielił on Europę na niemiecką i sowiecką strefę wpływĂłw. W odniesieniu do Polski pakt ten jest określany jako IV rozbiĂłr Polski.
Rząd litewski, oczywiście nic nie wiedząc o tajnym protokole niemiecko-sowieckim likwidującym państwo litewskie, na wypadek wojny Niemiec z Polską ogłosił neutralność w konflikcie, jednak de facto był gotowy do ewentualnej współpracy z wrogami Polski, tak jak to uczynił już przedtem - podczas wojny polsko-sowieckiej w 1920 r. Za przyłączenie Wilna do Litwy był gotowy podeptać tę neutralność i wziąć udział w IV rozbiorze Polski.
Przed zaangaĹźowaniem Litwy do wojny przeciw Polsce u boku NiemcĂłw ostrzegali Kowno Brytyjczycy mĂłwiąc, Ĺźe jeśli Litwa wykorzysta wojnę Niemiec z Polską jako okazję do odebrania Polsce Wilna, to ich sytuacja na przyszłej konferencji pokojowej będzie bardzo ciężka (Michał Wołłejko Vilnius mūsų ir Lietuva rusų Wilnoteka.lt 30.10 2014). Sojusz z Niemcami nie doszedł do skutku, jednak Kowno postanowiło wĂłwczas samo – z własnej i nieprzymuszonej woli wejść w paszczę sowieckiego smoka, aby z rąk Stalina dostać Wilno. Warto tutaj przypomnieć co powiedział premier brytyjski Churchill 5 września 1940 r. w Izbie Gmin, o czym dzisiaj moĹźe nikt z historykĂłw polskich nie wie, bo ten fakt nie jest trefny dzisiaj: „Nie zamierzamy uznawać zmian terytorialnych, dokonanych podczas wojny, z wyjątkiem wypadkĂłw, gdy strony zainteresowane wyraziły na nie zgodę swobodnie i w atmosferze dobrej woli” (Sergiusz Piasecki Człowiek przemieniony w wilka Londyn 1964).
1 września 1939 r. rozpoczęła się w Europie II wojna światowa. Tego dnia Niemcy hitlerowskie napadły na Polskę, a 17 września od wschodu najazdu zbrojnego na nasz kraj dokonał Związek Sowiecki, który zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow przyłączył do Związku Sowieckiego polskie Kresy Wschodnie wraz z Wilnem. Armia Czerwona okupowała Wilno do 19 września do 27 października1939 r.
Po agresji Niemiec na Polską większość Ĺźołnierzy wielkiego garnizonu wileńskiego została skierowana do walki z nimi. W Wilnie pozostały mniejsze i małe oddziały wojskowe, w tym 3 baon 1 Dywizji Piechoty, 2 baony piechoty pod dowĂłdztwem płk. Szyłejki, komendanta RKU Wilno i 3 baony Pułku KOP „Wilno” oraz przybyły do miasta po najeĹşdzie sowieckim oddział konny ośrodka Zapasowego Wileńskiej Brygady Kawalerii w Nowej Wilejce; razem około 7000 ludzi. Dysponowano 14 działami, w tym 8 działkami ppanc., ktĂłre jednak dysponowały niewielką ilością naboi; było jednak sporo broni maszynowej i granatĂłw. Po napadzie Związku Sowieckiego na Polskę 17 września opracowany został plan obrony Wilna. Do jego obrony zgłosiło się kilka tysięcy ochotnikĂłw. Nie było jednak Ĺźadnego dynamicznego i zdeterminowanego dowĂłdcy. Gorącym zwolennikiem obrony był płk. Kazimierz Rybicki, wokół ktĂłrego zbierali się obrońcy miasta. Garnizon wileński wchodził w skład DowĂłdztwa Okręgu Korpusu III Grodno, ktĂłrego dowĂłdcą był generał JĂłzef Wilczyński-Olszyna. Rano 18 września przybył z Grodna do Wilna płk dypl. Jarosław Okulicz-Kozaryn i wydał rozkaz, Ĺźe nie jesteśmy z bolszewikami w stanie wojny (sic) i oddziały wojskowe mają opuścić Wilno i przejść nad granicę litewską. Z powodu opuszczenia Wilna przez większość oddziałów wojskowych, tego dnia wieczorem ppłk Tadeusz Podwysocki wydał rozkaz: odwrĂłt wszystkich Ĺźołnierzy na granicę litewską. Mieszkańcy Wilna przyjęli z oburzeniem tą decyzję i postanowili sami bronić swego miasta przed bolszewickim najeĹşdĹşcą. Na dziedzińcu Rejonowej Komendy Uzupełnień zebrało się wiele setek ochotnikĂłw, wyraĹźając wolę walki i żądających broni. JuĹź późnym wieczorem rozpoczęła się obrona Wilna przez mieszkańcĂłw miasta, głównie młodzieĹź gimnazjalną. Walki rozpoczęło powitanie ogniem armatnim z GĂłry Trzech KrzyĹźy wkraczających czołgĂłw sowieckich przez młodzieĹź wileńską pod dowĂłdztwem młodego plutonowego. Potem walki toczyły się na cmentarzu Rossa i w obronie wileńskiej radiostacji na LipĂłwce, walczono koło wiaduktu kolejowego na szosie do Nowowilejki. Stworzony przez mjra Ossowskiego oddział „Legii Oficerskiej” wspĂłlnie z pobliską placĂłwką o.p.l, uzbrojony w ckm, zniszczył dwa czołgi sowieckie przy ul. Poleskiej, kilka innych czołgĂłw zniszczono w pobliĹźu Zielonego Mostu i na ulicy Ostrobramskiej, ktĂłre zostały obrzucone granatami. Obrona Wilna musiała być znacząca i bolesna dla czerwonoarmiejcĂłw, skoro o walkach z Polakami w Wilnie pisał obszernie główny dziennik sowiecki „Prawda” w wydaniach z dnia 23 i 27 września (Karol Liszewski Wojna polsko-sowiecka 1939 Londyn 1986). Mieszkańcy Wilna nie oddali Sowietom miasta bez walki! Podjęli się jej, chociaĹź był to beznadziejny i tragiczny opĂłr. Bronili honoru i polskiego Wilna.
Zaraz po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną władze litewskie wyraziły wobec Związku Sowieckiego niepokĂłj przez zajęcie miasta przez Armię Czerwoną, uwaĹźając je w przesłanej nocie za swą konstytucyjną stolicę, jak rĂłwnieĹź Wilno i Wileńszczyznę za ziemię etnicznie litewską. ChociaĹź władze sowieckie uspokoiły Kowno oświadczeniem, Ĺźe Moskwa „w zasadzie zamierza przekazać Wilno i Wileńszczyznę Litwie, wcale nie myślały tego uczynić, gdyĹź zgodnie z umową Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939 r. Litwa miała się znaleźć w niemieckiej strefie wpływĂłw. Jeśli tak by się stało, to Wilno jako zdobycz wojenna Moskwy byłoby sowieckie i prawdopodobnie przyłączone do Sowieckiej Republiki Białoruskiej, stąd zaraz „…po zajęciu przez Armię Czerwoną… Wilno było traktowane przez władze na miejscu na rĂłwni ze wszystkimi innymi „wyzwolonymi” miejscowościami w Polsce i uwaĹźane za część Zachodniej Białorusi”, w mieście zainstalowały się władze białoruskie - białoruski Tymczasowy Zarząd Wileński i 22 września zaczął ukazywać się dziennik w języku białoruskim „Wilenskaja Prawda”. 7 paĹşdziernika w ramach „przedwyborczej kampanii” do Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Białorusi, na placu Łukiskim w Wilnie urządzono wiec z transparentami domagającymi się połączenia Wilna z Białorusią Sowiecką. Moskiewski rządowy dziennik „Izwiestja” z 9 paĹşdziernika 1939 r. w korespondencji z Wilna pisał: „…Strzałki zegarĂłw zostały przestawione o dwie godziny naprzĂłd i Wilno Ĺźyje według nowego moskiewskiego czasu…” (Wiktor Sukiennicki Biała Księga…” Instytut Literacki, ParyĹź 1964, str. 127. To, Ĺźe z początku sowieckiej okupacji Wilna władze sowieckie nie podjęły jeszcze decyzji o przekazaniu Wilna Litwie, potwierdza takĹźe i to, Ĺźe na murach miasta niezliczone afisze zapowiadały nowe lepsze czasy dla "uciskanej ludności" w Związku Sowieckim. O jakichkolwiek prawach Litwy do Wilna ani w Wilnie, ani w Moskwie nikt nie mĂłwił i nie pisał, gdyĹź one dla Związku Sowieckiego wĂłwczas po prostu nie istniały. W mieście buszowało NKWD. Nocą enkawudziści przeprowadzają rewizje i aresztowania, szukając oficerĂłw, zalążkĂłw konspiracji, terroryzując ludność. W okresie kilkutygodniowej sowieckiej okupacji zdążyło zamordować około 2500 jeńcĂłw polskich i kilkuset cywilĂłw oraz aresztować i wywieść do Związku Sowieckiego 500 znanych PolakĂłw.
Dopiero podpisując traktat graniczny 28 września 1939 r. władze Niemiec i Związku Sowieckiego dokonały rewizji strefy wpływów w Polsce i we wschodniej Europie. Za wschodnie Mazowsze i z prawobrzeżną częścią Warszawy (Praga) i Lubelszczyznę do sowieckiej strefy wpływów została włączona Litwa. Prawdopodobnie przyczyną zgody Niemiec na zamianę Litwy za Lubelszczyznę, która miała wraz z prawobrzeżną częścią Warszawy przypaść Związkowi Sowieckiemu był fakt zajęcia już Wilna przez Armię Czerwoną. Zajęcie Litwy przez Związek Sowiecki było więc tylko kwestią czasu. Wówczas Moskwa zaoferowała Litwie przejęcie Wilna wraz z małą częścią Wileńszczyzny, jednak nie za darmo, a za cenę łatwiejszego zajęcia Litwy przez Armię Czerwoną.
Michał Wołłejko w artykule Vilnius mūsų ir Lietuva rusų Wilnoteka.lt 30.10.2014 pisze: Stalin chytrze rozegrał tę sprawę z Litwą. Zachowanie Moskwy w zajętym polskim Wilnie stwarzało wraĹźenie, Ĺźe miasto zostanie przyłączone do Sowieckiej Republiki Białoruskiej. Jednak jednocześnie Moskwa wysyłała sygnały do Kowna, Ĺźe jest skora przyłączyć miasto do Litwy, chociaĹź, jak wspomniałem, to Litwini pierwsi rozpoczęli flirt z Moskwą. Armia Czerwona zajęła Wilno 19 września 1939 r. i jeszcze tego samego dnia odbyło się posiedzenie rady ministrĂłw Litwy, podczas ktĂłrego polecono posłowi nadzwyczajnemu i pełnomocnemu rządu Litwy w Moskwie, aby powiadomił rząd sowiecki, Ĺźe zajęte przez wojska sowieckie terytorium Wileńszczyzny (dosł. kraju wileńskiego) zamieszkałe jest przez LitwinĂłw i Litwa ma prawa do tego terytorium. W rzeczy samej, jeszcze tego samego dnia Ladasowi Natkevičiusowi, przedstawicielowi Litwy, udało się spotkać w Moskwie z sowieckim ministrem spraw zagranicznych Wiaczesławem Mołotowem. Zachowała się obszerna, oznaczona gryfem „poufne”, notatka z tej rozmowy sporządzona przez litewskiego dyplomatę. Natkevičius przypomniał komisarzowi spraw zagranicznych ZSRS o umowie sowiecko-litewskiej z 12 lipca 1920 r., oraz Ĺźe na jej mocy ustalona została granica pomiędzy Litwą a Rosją Sowiecką i Ĺźe Litwini w sposĂłb czynny pomogli wĂłwczas Armii Czerwonej w jej zmaganiach z Polakami. Litewski dyplomata podkreślał, Ĺźe strona sowiecka niejednokrotnie później potwierdzała, iĹź umowa ta jest wiążąca dla obu stron, zaznaczając jednocześnie, iĹź państwo litewskie pomimo tego, Ĺźe nawiązało stosunki międzypaństwowe z Polską w 1938 r. nigdy nie wyrzekło się swych praw do terytorium przyznanego Litwie w traktacie sowiecko-litewskim z 12 lipca 1920 r. Mołotow odpowiedział, Ĺźe władze sowieckie pamiętają o swoich zobowiązaniach wobec Litwy i Ĺźe problem Wilna moĹźe być rozwiązany pomyślnie dla Litwy, ale trzeba z tym poczekać z powodu nadal toczonych walk. Oczywiście nie powiedział o głównej przyczynie zwłoki, ktĂłrą było to, Ĺźe zgodnie z paktem sowiecko-niemieckim z 23 sierpnia 1939 r. Litwa Kowieńska miała być zajęta przez Niemcy. Mołotow zrozumiał wĂłwczas, Ĺźe działanie LitwinĂłw jest złamaniem ogłoszonej przez nich samych neutralności i przez to otwiera pole do nowej gry i weryfikacji ustaleń z Niemcami z 23 sierpnia 1939 r. Inicjatywa LitwinĂłw dawała wreszcie moĹźliwość wciągnięcia Litwy w orbitę wpływĂłw ZSRS, co de facto oznaczało przyszłą okupację jej terytorium przez SowietĂłw. W dniach 27-28 września 1939 r. z udziałem Joachima von Ribbentropa, Wiaczesława Mołotowa oraz samego JĂłzefa Stalina została ustalona strefa wpływĂłw w Europie Wschodniej między Niemcami i Związkiem Sowieckim. W ich wyniku los Litwy został na nowo przesądzony. Mołotow i Stalin otrzymali Litwę w zamian za odstąpienie Niemcom wschodniego Mazowsza z lewobrzeĹźną częścią Warszawy i Lubelszczyzny, a więc ziem zamieszkałych przez PolakĂłw, co było nie na rękę Związkowi Sowieckiemu, rzekomo wyzwalającemu spod polskiej okupacji BiałorusinĂłw i UkraińcĂłw.
Po dziesięciu dniach oczekiwania Litwini zostali zaproszeni na Kreml. 7 paĹşdziernika 1939 r. do Moskwy przybyła litewska delegacja rządowa na czele z ministrem spraw zagranicznych J. Urbszysem. Po długich rozmowach z Litwinami Stalin postanowił sprezentować Litwie polskie Wilno i część Wileńszczyzny (tę najbardziej polską) za bazy wojska sowieckiego na Litwie (20 tys. Ĺźołnierzy; w rzeczywistości było ich znacznie więcej). „Siła tych baz przewyĹźszała siłę maleńkiej armii litewskiej. Mogą więc w kaĹźdej chwili nie tylko odebrać „prezent” (Wilno), ale i zabrać całą Litwę, ktĂłrą trzymają w garści” (S. Piasecki). 10 paĹşdziernika został podpisały Traktat o przekazaniu Wilna Litwie i o pomocy wzajemnej między Związkiem Sowieckim i Litwą. Litwini nie mogli i nie chcieli odmĂłwić tego daru. Wilno to spełnienie ich marzeń. Prezydent Smetona wyraził więc zgodę na sowieckie warunki. Litwini z wielką radością przyjmują Wilno z rąk Stalina. Na ulicach Kowna radość. Litewskie gazety wypuszczają nadzwyczajne wydania. Piszą o „przełomie w dziejach narodu”. Ulicami maszerują wielotysięczne demonstracje - wdzięczność dla Stalina deklaruje nawet prawica (Marek Sterlingow Wilno. Sześć razy z rąk do rąk Gazeta.pl 18.10.2009). Ale jednocześnie bardziej trzeĹşwo myślące osoby (niestety, Litwini przeĹźarci do szpiku kości skrajnym nacjonalizmem nigdy nie mieli i nie mają politykĂłw wielkiej klasy i wizji, jak słusznie zauwaĹźa Michał Wołłejko w Wilnotece.lt z 30.10.2014) zaczęły głośno i proroczo mĂłwić: „Vilnius mūsų ir Lietuva rusų /Wilno dla Litwy, a Litwa dla Ruskich”. Szef propagandy III Rzeszy, Joseph Goebbels od 1923 r. prowadził dziennik (29 tomĂłw) i pod datą 12 paĹşdziernika 1939 r. zanotował: „W zamian za rezygnację z suwerenności, Moskwa odstąpiła Litwie Wilno. Poczciwi Litwini przyjmują to jeszcze z wdzięcznością”. Litwa podpisując z Moskwą traktat o przekazaniu jej Wilna brutalnie złamała swoją neutralność ogłoszoną przed wybuchem wojny. I to juĹź podczas rozmowy Ladasa Natkevičiusa z Wiaczesławem Mołotowem odbytej 19 września 1939 r., kiedy to Litwa wysunęła roszczenia terytorialne wobec, co wymaga podkreślenia, wciąż walczącej przeciw dwĂłm wrogom Polski. I nie pomogą prezentowane w historiografii litewskiej tezy, Ĺźe Litwa w 1939 r. zachowała neutralność, bo to wierutne kłamstwo. Szkoda, Ĺźe to kłamstwo akceptują niektĂłrzy słabo wykształceni i mało inteligentni lub przekupni historycy polscy. Po drugie traktat sowiecko-litewski był sprzeczny z prawem międzynarodowym, gdyĹź tereny przyznane przez Moskwę Litwie stanowiły w świetle prawa międzynarodowego terytorium państwa polskiego, a okupant – Moskwa nie ma prawa rozporządzać okupowanymi terytoriami, czyli zmieniać granice okupowanego terytorium, a Litwa nie miała prawa ich przyjmować od okupanta. Litwa Kowieńska przejmując polskie Wilno od Stalina wzięła de facto wraz z Niemcami, Związkiem Sowieckim i Słowacją w IV rozbiorze Polski (pośredni udział). Pisarz historyczny Sławomir Koper w wywiadzie udzielonym internetowej gazecie wPolityce (12.10.2019) na pytanie: „Ilu było agresorĂłw we wrześniu 1939 r.? Tylko Niemcy i Sowieci napadli na Polskę?” odpowiedział, Ĺźe: „Do tego grona naleĹźy jeszcze zaliczyć SłowakĂłw i LitwinĂłw. Pierwsi wkroczyli razem z Wehrmachtem, a drudzy wzięli udział w rozbiorze Polski zajmując Wileńszczyznę” (ale w Polsce o tym głośno się nie mĂłwi i stąd to pytanie do Sławomira Kopera). PolakoĹźerczy odrodzony ponownie litewski Związek Wyzwolenia Wilna triumfował, a zaczadzony polakoĹźerstwem deklarował: „Pragniemy bliskiego i przyjaznego sąsiedztwa z ZSRR” (M. Kosman). Ĺťyczenie ich spełniło się nawet ponad to czego chcieli. W latach 1940-1991 Litwa była częścią Związku Sowieckiego. I jak się okazało, przekazanie Litwie Wilna i części Wileńszczyzny było po prostu zwykłą „poĹźyczką”.
Rozmowa Ladasa Natkevičiusa z Wiaczesławem Mołotowem odbyta 19 września 1939 r. była ĹşrĂłdłem późniejszej zgody suwerennych władz litewskich na utratę przez Litwę niepodległości, poprzez instalację wojskowych baz sowieckich na terytorium Litwy; dlatego oskarĹźanie dziś Moskwy za rzekomo bezprawną okupację Litwy jest niezgodne z prawdą. Michał Wołłejko stawia pytanie: Czy zatem nie stało się tak, Ĺźe niepohamowana żądza posiadania Wilna przez kierownictwo państwa litewskiego pchnęła ich w "sowieckie łapy"? Zaryzykowałbym taką tezę. NaleĹźy więc postawić pytanie, co by się stało, gdyby faktycznie władze z Kowna trzymały się twardo ogłoszonej przez nich samych zasady neutralności. Z pewnością Niemcy wymogłyby na Litwie sojusz wojskowy i zwasalizowałyby Litwę. Dowodzą tego ich działania we wrześniu 1939 r., w tym wskazany wyĹźej projekt umowy obronnej. Niemniej trudno wyobrazić sobie, Ĺźe Litwa byłaby w pierwszych latach wojny okupowana przez III Rzeszę, a tym bardziej, by Niemcy dokonali wywĂłzki i eksterminacji ludności, tak jak to uczynili Sowieci w czerwcu 1941 r. I rzecz najwaĹźniejsza: nawet w wymuszonym sojuszu z III Rzeszą, upragnione Wilno stałoby się po trupie Polski własnością LitwinĂłw. Czasem bywa tak, Ĺźe dążenie do celu za wszelką cenę, powoduje, Ĺźe wyłącza się racjonalne myślenie, pragmatyzm i zdrowy rozsądek. Przestaje obowiązywać kalkulacja zyskĂłw i strat. Posiadanie Wilna przez 7 miesięcy kosztowało narĂłd litewski ogromną cenę i do tego zupełnie nieadekwatną do zysku. Płynie z tej historii nauka. Nigdy nie wolno być talmudycznym i nigdy nie naleĹźy paktować - co naleĹźy podkreślić - z własnej woli z diabłem. Tym akurat w 1939 roku byli bolszewicy. Przed 75. laty, zarĂłwno politycy, jak i społeczeństwo litewskie, w ogĂłle nie zdawali sobie sprawy z błędĂłw, jakie popełnili. Niech świadczy o tym chociaĹźby, dziś szokujący, fragment tekstu profesora Fabionisa KemeĹĄisa zamieszczony 11 paĹşdziernika 1939 roku na łamach gazety Mūsų Vilnius - organu Związku Wyzwolenia Wilna. Pisał on – „19 lat cierpieliśmy z powodu utraty Wilna, teraz je mamy! - pisał naukowiec - Nasz wschodni sąsiad - Wielka Rosja - po czasowym przejęciu z rąk okupanta naszej stolicy i kraju wileńskiego - zwrĂłcił je nam. CzyĹź trzeba wyjaśniać, jak doniosły krok uczynił ZSRS? […] Pragniemy bliskiego i przyjaznego sąsiedztwa z ZSRS"”.
Spełniał się sen mieszkańcĂłw Litwy Kowieńskiej o litewskim Wilnie. I nie miało najmniejszego znaczenia, Ĺźe większość z nich w ogĂłle tego miasta nie znała, a dziesiątki, ba, moĹźe setki tysięcy LitwinĂłw nigdy grodu nad Wilią nawet nie widziała na oczy. Czy to jednak było takie waĹźne? Czy miało jakieś znaczenie, Ĺźe Wilno było w istocie miastem polskim, zamieszkałym głównie przez tych okropnych, często znienawidzonych PolakĂłw, obok ktĂłrych Ĺźyli Ĺťydzi, Rosjanie i Białorusini? Tych ostatnich - o zgrozo - było w Wilnie nawet więcej niĹź LitwinĂłw i rĂłwnieĹź śnili o tym, Ĺźe to najpiękniejsze miasto północnej Europy będzie kiedyś stolicą ich państwa, Ĺźe miasto nie ma przeszłości litewskiej. To wszystko było wtedy bez znaczenia. WaĹźne było tylko to, co dzieje się „tu i teraz”, Ĺźe Wilno jest litewskie. Vilnius mūsų - darła się wniebogłosy rozemocjonowana młodzieĹź ze Związku Wyzwolenia Wilna. W patriotyczno-efekciarskie tony bili poruszeni publicyści i politycy. I zgoła niewielu zdawało sobie sprawę z tego, Ĺźe był to początek końca niepodległości Litwy. Bo właśnie utrata niepodległości była ceną za paktowanie z diabłem, czyli Sowietami i za przyjęcie z ich rąk prezentu, jakim było Wilno. Czy naleĹźy dodawać, Ĺźe to zawsze jest to cena najwyĹźsza dla kaĹźdego narodu? (Michał Wołłejko Vilnius mūsų ir Lietuva rusų Wilnoteka.lt 30.10 2014).
ChociaĹź układ sowiecko-litewski z 10 paĹşdziernika 1939 r. nawiązywał do traktatu litewsko-sowieckiego z 12 VII 1920 r., to jednak nie przywracał granicy sowiecko-litewskiej przewidzianej tym traktatem. Moskwa uznała, Ĺźe nie moĹźe przekazać Litwie ok. 20 000 km kw. obszaru z grubo ponad pół milionami mieszkańcĂłw, na ktĂłrym w ogĂłle nie ma LitwinĂłw. Przyznany Litwie obszar był prawie na całej długości wąskim pasem terytorium ciągnącym się 220 km, zaczynającym się na południu koło stacji kolejowej Orany i ciągnącym się wzdłuĹź dawnej granicy polsko-litewskiej aĹź do Turmontu przy dawnej granicy polsko-łotewskiej (Paweł Eberhatdt Polska granica wschodnia 1939–1945 Warszawa 1993). Kreml przekazał teraz Litwie obszar 6 880 km kw., a więc 3-4 razy mniejszy od ustalonego w 1920 r., na ktĂłrym mieszkało 549 000 ludzi, w tym 321 700 PolakĂłw, zaledwie 31 300 LitwinĂłw, 107 600 ĹźydĂłw i 75 200 BiałorusinĂłw (O. Łossowski, M. Kosman). Aby uspokoić nastroje antysowieckie wśrĂłd LitwinĂłw za włączenie Litwy do Związku Sowieckiego w 1940 r. Kreml przekazał Litwie dodatkowo 2 647 km kw. Tak więc na przekazanym Litwie obszarze mieszkało 10 razy więcej PolakĂłw niĹź LitwinĂłw! Dlatego nawet sowiecki minister spraw zagranicznych Wiaczesław Mołotow w swoim expose na V Nadzwyczajnej Sesji Rady NajwyĹźszej ZSRR z 31 paĹşdziernika 1939 r. powiedział m.in.: „Związek Sowiecki poszedł na przekazanie miasta Wilna Republice Litewskiej nie dlatego, Ĺźe dominuje w nim ludność litewska. Nie, w Wilnie większość stanowi ludność nie-litewska” („Izwiestja” nr 253 (7023), Moskwa 1 XI 1939; „Biała Księga”, Instytut Literacki, ParyĹź 1964, s. 136-137). Tym samym Związek Sowiecki udowodnił, Ĺźe nie respektował prawo narodĂłw do samostanowienia o własnym losie. Polacy w Wilnie mieli Ĺźyć pod okupacją litewską tylko dlatego, Ĺźe takie było Ĺźyczenie Stalina, no i oczywiście LitwinĂłw.
Kiedy 10 paĹşdziernika 1939 r. została upubliczniona treść traktatu litewsko-sowieckiego, czyli o tym, Ĺźe Rosja przekazuje Litwie Wilno z częścią Wileńszczyzny, poseł polski w Kownie Franciszek Charwat 12 paĹşdziernika złoĹźył oficjalny protest rządu polskiego na litewsko-sowiecki zamach na integralność terytorialną Polski. Na protest ten rząd litewski odpowiedział dwa dni później, Ĺźe nie uznaje Polski jako państwa i nowego rządu polskiego w ParyĹźu, poniewaĹź Polska, a powtarzał to za Hitlerem i Stalinem, jako państwo, przestała istnieć z dniem 18 września 1939 r. – Odpowiedzi udzielił litewski minister spraw zagranicznych Juozas Urbsys, ktĂłry odbierał Wilno od Stalina. Arogancki, bo pewny siebie i wiary, Ĺźe przyszłość Litwy jest zabezpieczona, dziewięć miesięcy później przeĹźywał upadek państwa litewskiego, ktĂłre Stalin przyłączył do Związku Sowieckiego. A on sam pojechał na koszt Stalina na zasłuĹźony urlop w więzieniach sowieckich, w ktĂłrych przebywał przez 13 lat, o co sam się postarał.
Nastąpiło więc zerwanie przez Litwę stosunkĂłw dyplomatycznych z Polską i wyjazd polskiego posła i attache wojskowego. Attache wojskowy w Kownie, płk Leon Mitkiewicz napisał w swoich Wspomnieniach kowieńskich (Londyn 1967): „W chwili opuszczenia Kowna nie zostały skierowane do nas Ĺźadne słowa poĹźegnania ze strony LitwinĂłw. Nikt z litewskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych czy teĹź z litewskiego sztabu Generalnego, nie uwaĹźał za potrzebne zjawić się w Poselstwie Polskim, aby zadość uczynić elementarnej kurtuazji”. – Prostactwo i chamstwo litewskich politykĂłw i dowĂłdcĂłw z rodzin chłopskich, a przede wszystkim nienawiść do Polski i PolakĂłw dały tu znać o sobie. Zresztą nie pierwszy i nieostatni raz.
Opiekę nad Polakami na Litwie przejęło poselstwo brytyjskie. Nie była to za dobra opieka, stąd Litwini czuli się bezkarni w swym zachowaniu wobec tamtejszych Polaków.
Rząd polski złoĹźył protest rządowi litewskiemu „przeciwko paktowi i objęciu przez rząd Litwy ziem polskich przekazanych przez ZSRR i nie należących do ZSRR”. Minister Zaleski protest ten, poprzez ambasadorĂłw, przesłał rządom państw sojuszniczych i neutralnych (Piotr Ĺťaryń Polska – Litwa – Wilno „Ĺťycie Warszawy” 26-27.10.1991).
Mitkiewicz pisze, Ĺźe po podpisaniu traktatu litewsko-sowieckiego w Kownie odbyła się masowa demonstracja radosnych ze szczęścia LitwinĂłw. Przed Muzeum Wojskowym przemĂłwił do tłumĂłw gen. Vladas Negavicius, ktĂłry „pozwolił sobie w tragicznej dla PolakĂłw chwili, na słowa szyderstwa i ciężkiej obrazy narodu polskiego”, Ĺźe po upadku Polski „Polacy płaczliwie Ĺźebrzą o kawałek chleba, buty i kawałek dachu nad głową tu, na Litwie, jako uchodĹşcy”. TakĹźe w gazetach litewskich, w tym takĹźe katolickich (!), „mnoĹźyły się szyderstwa i kpiny z tragedii bratniego przez wieki narodu” polskiego (Marceli Kosman Orzeł i Pogoń Toruń 1992). Niestety, rĂłwnieĹź wielu LitwinĂłw przyjęło z zadowoleniem upadek państwa polskiego. Zygmunt Brzozowski wspomina: „Moi znajomi Litwini z Wiłkomierza, po przegranej przez Polskę wojnie, nie mogli odmĂłwić sobie przyjemności, by z odcieniem pewnego szyderstwa w głosie nie zapytać: „No i co z waszym honorem. Zaledwie miesiąc potrafiliście stawiać opĂłr wojskom niemieckim””. – Tymczasem Litwa Kowieńska nie potrafiła ani jednego dnia walczyć w obronie swej niepodległości. Kilka miesięcy później – 15 czerwca 1940 r. oddała Litwę Armii Czerwonej/Związkowi Sowieckiemu bez oddania chociaĹźby jednego strzału! Litwini pokazali swe prawdziwe – chamskie oblicze. Co to za chrześcijanin co cieszy się z czyjegoś nieszczęścia?! Oto do jakiego upadku moralnego doprowadził LitwinĂłw nacjonalizm ich przywĂłdcĂłw politycznych i kościelnych.
NaleĹźy zwrĂłcić uwagę na fakt, Ĺźe po przejęciu Wilna przez LitwinĂłw od Związku Sowieckiego ani prezydent Antanas Smetona, ani rząd litewski, ani wszystkie inne agendy rządu litewskiego na przeniosły się do Wilna – konstytucyjnej stolicy Litwy. ChociaĹź w mieście litewski garnizon wojskowy liczył 7000 Ĺźołnierzy i było mrowie policjantĂłw, bano się polskiego Wilna i prowokowania PolakĂłw. Miasto tylko w konstytucji litewskiej było stolicą Litwy Kowieńskiej, a de facto polskim miastem znajdującym się pod okupacją litewską. Dopiero Sowieci uczynili z Wilna faktyczną stolicę Litwy- Sowieckiej Litwy. TakĹźe hitlerowskie władze okupacyjne (1941-44) umieścili swe urzędy nie w polskim Wilnie, a tylko w Kownie, gdzie wśrĂłd przyjaciół litewskich czuły się bezpieczniej.
Po ataku Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 r. chcąc uniknąć niewoli sowieckiej, granicę litewską przekroczyło około 14 tysięcy polskich Ĺźołnierzy (P. Łossowski) i około 20 tysięcy cywilnych uchodĹşcĂłw. Dla uchodĹşcĂłw wojskowych władze litewskie utworzyły szereg specjalnych obozĂłw w Birsztynach, BirĹźach, Kalwarii (Suwalskiej), Kołotowie, Olicie, Połądze, Rakiszkach, Wojtkuszkach koło Wiłkomierza i w samym Wiłkomierzu. Bardzo duĹźo internowanych Ĺźołnierzy udało się zbiec do wojska polskiego na Zachodzie – Francji i Anglii (Z. Brzozowski); pozostali wpadli w łapy NKWD i zostali wywiezieni w głąb Rosji, gdzie wielu z nich zostało zamordowanych. W wielu polskich prolitewskich, czyli tendencyjnych artykułach i publikacjach czyta się o nadspodziewane poprawnym ustosunkowaniu się LitwinĂłw do polskich uchodĹşcĂłw. Okazuje się jednak, Ĺźe odnoszenie się LitwinĂłw do tych PolakĂłw, szczegĂłlnie do cywilnych uchodĹşcĂłw nie zawsze było poprawne.
Otóş we wspomnieniach Stanisława Jankowskiego „Agatona” pt. Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie (Warszawa 1980), w rozdziale „Litwa, ojczyzna nie moja” czytamy o tym, Ĺźe oddział Ĺźołnierzy polskich, w ktĂłrym znajdował się Jankowski, wieziony przez LitwinĂłw do obozu jenieckiego w Połądze, został w PoniewieĹźu wrogo przyjęty przez miejscową ludność: „Otoczyli nas gestykulując i wykrzykując. WygraĹźali nam pięściami. Ktoś rzucił kamieniem w nasz samochĂłd... Wyratował nas z opresji dowĂłdca szaulisĂłw, zaalarmowany zbiegowiskiem na rynku. Przecisnął się do nas z kilku swoimi ludĹşmi. Coś tłumaczył, przekonywał. Gdy to nie poskutkowało, szaulisi zdjęli karabiny przewieszone przez plecy. Kamieniem nikt więcej nie rzucił, ale nienawistne okrzyki wtĂłrowały nam, gdyśmy pod eskortą przejeĹźdĹźali przez wrogi szpaler”. TakĹźe mĂłj znajomy w Australii, p. Antoni Mackiewicz rodem z Litwy Kowieńskiej mĂłwił mi, Ĺźe kiedy polskich Ĺźołnierzy prowadzono do obozu w Wiłkomierzu, ludność litewska pluła na nich i wyzywała ich. RĂłwnieĹź senator JĂłzef Godlewski, ktĂłry znał język litewski w swoich wspomnieniach pisze, Ĺźe jak jechał autobusem w Kownie to jeden Litwin słysząc go mĂłwiącego po polsku z drugim Polakiem obruszył się głośno, Ĺźe „tym Polakom, wrogom, dają władze prawo pobytu, objadania i skrywania się przed wojną”, a w Polpielanach, gdzie musiał się zameldować jako uchodĹşca polski, jak komendant miejscowej policji, nie wiedząc Ĺźe zna litewski, krzyczał: „Licho nadało tu tych PolakĂłw, co Wilno Litwie zabrali, kto ich tutaj wzywał i po co władze zezwalają im zaśmiecać Litwę”.
Jeśli chodzi o cywilnych uchodźców polskich to, jak pisze Zygmunt Brzozowski, społeczeństwo litewskie w pierwszym okresie w stosunku do nich wykazywało dużo życzliwości i zrozumienia. Wyczuwało się wśród Litwinów (ale nie bezrozumnych i antypolskich polityków litewskich) niepokój o los samej Litwy. Tak było do momentu zajęcia Wilna przez Litwę. Los cywilów polskich był nie do pozazdroszczenia. Władze litewskie bardzo niezadowolone z ich pobytu w Wilnie (najchętniej przekazali by ich w ręce sowieckie i niemieckie, co zresztą właściwie próbowali robić, co potwierdza Krzepkowski) mało im pomagały w ich trudnych warunkach bytowych. Gdyby nie pomoc amerykańskiej misji pomocy w Kownie i Czerwonego Krzyża, a przede wszystkim Polaków mieszkających na Litwie Kowieńskiej (B. Wierzbiański, Z. Brzozowski), to przymierali by z głodu i zimna.
Na takich zawziętych wrogów Polski i Polaków wychowali Litwinów nacjonaliści i księża litewscy rządzący Litwą i Kościołem litewskim w latach 1918-40, którzy uważali siebie za chrześcijan!
Warto w tym miejscu także przypomnieć, że kiedy w 1990/91 r. Litwini pod przewodnictwem Sajudisu walczyli o niepodległą Litwę, skomleli i błagali polityków polskich, aby Polska, jako pierwsze państwo, uznało niepodległość Litwy, zapominając jak po łajdacku potraktowali Polskę i jej upadek oraz Polaków w 1939 r. (L. Mitkiewicz).
Zanim Litwini zajęli Wilno, miasto od 19 września do 28 paĹşdziernika 1939 r. znajdowało się pod okupacją Czerwonej Armii, czyli pod władzą sowiecką w całym tego słowa znaczeniu. Oznaczała ona represje, egzekucje, pospolity rabunek i gwałty. Wraz z Armią Czerwoną przybyło Wilna NKWD, ktĂłre aresztowało setki PolakĂłw, głównie przedstawicieli polskiej administracji i elity. 25 września miały miejsce pierwsze areszty. Aresztowano tego dnia m.in. prezydenta miasta Wiktora Maleszewskiego, wiceprezydenta Kazimierza Grodzickiego, wicewojewodę wileńskiego Rakowskiego, prezesa Izby Kontroli Zenona Mikulskiego, dyrektora Dyrekcji Kolejowej Głazka i jego zastępcę Mazurowskiego, dyrektora Banku Rolnego Maculewicza, profesorĂłw Uniwersytetu Wileńskiego Jakowickiego i Czarnockiego, senatora Abramowicza, znanych adwokatĂłw Jamonta i Bagińskiego. Aresztowani zostali takĹźe bracia marszałka JĂłzefa Piłsudskiego – Jan i Kazimierz. Wszystkie te osoby zostały wywiezione na Syberię. Od pierwszego dnia okupacji Wilna rozpoczęła się sowiecka grabieĹź mienia prywatnego i publicznego. Sowieci wywozili z miasta dosłownie wszystko, poczynając od mienia PKP (np. ich liczących setki ton zapasĂłw węgla) do wyposaĹźenia komunalnego (np. tramwajĂłw, szyn a nawet zbiornikĂłw na wodę), a kończąc na wyposaĹźeniu masowo rabowanych mieszkań, w tym eleganckich mebli z niektĂłrych urzędĂłw państwowych, wielu cennych przedmiotĂłw i antykĂłw z prywatnych kolekcji (Karol Liszewski Wojna polsko-sowiecka 1939 Londyn 1987; 28 paĹşdziernika 1939 r. – wkroczenie wojsk litewskich do Wilna. Część 1 - konflikt o Wilno, 1918-39 tysol.pl 29.10.2017). Dokonano takĹźe rabunku zasobĂłw Archiwum Państwowego i bibliotek (wywieĹşli m.in. ok 440 starodrukĂłw z XVI-XVIII w.). Na wschĂłd zostało wywiezionych aĹź 17 wagonĂłw towarowych samych archiwaliĂłw (Rok 1939 – rabunek archiwĂłw wileńskich „Przegląd Wschodni” t. IV, z. 2 (14) 1997). Polski znany pisarz Sergiusz Piasecki w swej książce Człowiek przemieniony w wilka (Londyn 1964) tak wspomina Ăłwczesną sowiecką okupację Wilna: Znałem Wilno i je lubiłem. Było schludne, pięknie połoĹźone i miało wiele pięknych świątyń i duĹźo zabytkĂłw historycznych. Lecz kiedy po tułaczce związanej z kampanią wrześniową zobaczył miasto okupowane przez władze sowieckie zobaczył to miast jakby wymarłe. Był zdumiony zmianą, „ktĂłra zaszła w tak krĂłtkim czasie. Sklepy przewaĹźnie pozamykane. Ulice brudne, zaśmiecone. Ludzie na nich ponurzy, nieufni, marnie ubrani… W mieście droĹźyzna i brak produktĂłw. Bolszewicy zdążyli w ciągu kilku tygodni wywieźć wszystkie zapasy Ĺźywności i towarĂłw, ktĂłre znaleĹşli w składach państwowych i prywatnych. Wywieziono nawet sprzęt z małych fabryk i kompletne urządzenie jedynej w Polsce fabryki aparatĂłw radiowych „Elektryt”, ktĂłra zatrudniała 1100 robotnikĂłw i była dumą Wilna oraz załoĹźoną przed wojną fabrykę lniarską z podwileńskiej Nowej Wilejki wraz z jej dyrektorem Zapaśnikiem. Z olbrzymiego magazynu uniwersalnego „Braci Jabłkowskich” zabrano nie tylko wszystkie towary, lecz nawet drzwi obrotowe… Bolszewicy przekażą Litwie Wileńszczyznę, ktĂłrą obrabowali doszczętnie…”.
27 paĹşdziernika 1939 r. korpus ekspedycyjny wojsk litewskich, składający się z sił piechoty, kawalerii oraz czołgĂłw, dowodzony przez gen. Vincasa Vitkauskasa, przekroczył dawną granicę z Polską. W asyście delegowanych oficerĂłw Armii Czerwonej uroczyście przepiłowano szlabany graniczne i zniesiono wszystkie inne oznakowania państwowości polskiej, ktĂłre zostały następnie spalone na stosach. Do Wilna wojska litewskie wkroczyły 28 paĹşdziernika 1939 r., a wkraczały w cieniu wojsk sowieckich zgrupowanych na centralnym placu miasta - placu Katedralnym. „Ĺťołnierze z Pogonią na czapkach przekraczali rogatki miasta entuzjastycznie witani, jak donosiła później litewska prasa z Kowna, przez tłumy wiwatującej ludności. Władze litewskie zadbały naleĹźycie zarĂłwno o „publikę”, jak i entuzjazm (juĹź wĂłwczas waĹźny był pijar). Nim jeszcze dziarscy kawalerzyści z 3 pułku dragonĂłw na swych rumakach oraz ich koledzy z piechoty defilowali po wileńskim bruku, do Wilna ściągnięto autobusami grupy młodzieĹźy z Kowna, Wiłkomierza i innych miast tzw. Litwy Kowieńskiej. WyposaĹźeni w okolicznościowe transparenty, zbudowali bramy triumfalne i przy wsparciu garstki miejscowych wilnian pochodzenia litewskiego krzyczeli na widok Ĺźołnierzy - jak donosił jeden z korespondentĂłw prasy kowieńskiej - aĹź do ochrypnięcia: valio (hurra) (Michał Wołłejko Vilnius mūsų ir Lietuva rusų Wilnoteka.lt 30.10 2014). Tej propagandowej hucpie przypatrywali się gapie bez entuzjazmu. Bo byli to przecieĹź nowi okupanci. ChociaĹź był to uświęcony historyczny zwyczaj, nie witały ich takĹźe dzwony licznych kościołów wileńskich (co rozwścieczyło LitwinĂłw), bo były to kościoły polskie, a nowi władcy Wilna okupantami. Wilno płakało nad tym wydarzeniem. Jak wspomina znany dziennikarz warszawski, ktĂłry przez wojnę znalazł się w Wilnie Mieczysław Krzepkowski, dzień ten był ponury i dĹźdĹźysty, a po ulewnym deszczu w nocy, urządzona następnego dnia defilada poprzedzona zawieszeniem sztandaru litewskiego na baszcie zamkowej (nazywanej dzisiaj Giedymina) odbyła się na placu Katedralnym pełnym kałuĹź i błota. Natomiast JĂłzef Godlewski pisze: „Wojska litewskie, zresztą nieliczne, weszły do Wilna przy dĹşwiękach orkiestry i przedefilowały ulicami. Wilnianie poznali siodła naszej (polskiej) kawalerii, konie oraz przemalowane samochody (przejęte od Ĺźołnierzy polskich ktĂłrzy szukali schronienia na Litwie przed Armią Czerwoną), ktĂłre teraz słuĹźyły nowym gospodarzom litewskim, dragonom pułku „Ĺťelaznego Wilka””.
„Od tego czasu do aneksji Litwy przez ZSRS w czerwcu 1940 r. tereny te znajdowały się pod faktyczną okupacją litewską, bez wypowiedzenia wojny Państwu Polskiemu” (28 paĹşdziernika 1939 r. – wkroczenie wojsk litewskich do Wilna. Część 1 - konflikt o Wilno, 1918-39 tysol.pl 29.10.2017).
Sergiusz Piasecki tak wspomina dzień 28 paĹşdziernika 1939 r.: „NARESZCIE Litwini zajęli miasto. Ludność odetchnęła z ulgą. Ale nie była to radość. UwaĹźano, Ĺźe zło mniejsze zastąpiło zło duĹźe. Przypuszczano jednak, Ĺźe zacznie się normalne Ĺźycie” (Człowiek przemieniony w wilka Londyn 1964). NajbliĹźsze dni okupacji litewskiej udowodniły co innego, a mianowicie, Ĺźe okupacja sowiecka była mimo wszystko mniejszym złem od okupacji sowieckiej! Bowiem okazało się, pisze Piasecki, Ĺźe „tylko trzy czwarte procentu ludności litewskiej (w Wilnie) oraz przyjeĹźdĹźający teraz z rdzennej Litwy wojskowi, urzędnicy, kupcy, studenci, są tubylcami, natomiast 99 procent są to obcokrajowcy – nawet jeśli tutaj się urodzili, a ich przodkowie Ĺźyli w Wilnie od stuleci… (Ci nowo upieczeni „tubylcy” wileńscy przybyli z Kowna) „Od razu wprowadzili, jako urzędowy i wszystkich obowiązujący, język litewski i zamienili nazwy ulic na litewskie”. Roman Korab-Ĺťebryk uzupełnia tę wypowiedĹş: „Na początku grudnia (1939) weszła w Ĺźycie ustawa o obywatelstwie, uchwalona specjalnie dla Wileńszczyzny. Według tej ustawy obywatelstwo litewskie przysługiwało tym, ktĂłrzy w dniu 6 sierpnia 1920 roku, mieszkając na terytorium obecnej Litwy, mieli ukończone osiemnaście lat i ktĂłrzy zamieszkiwali tam rĂłwnieĹź 27 paĹşdziernika 1939 roku. Kto nie spełniał tych i innych rygorystycznych warunkĂłw ustawy, stawał się „obcokrajowcem”, człowiekiem pozbawionym praw. Musiał ubiegać się o prawo pobytu, nie wolno mu było wykonywać wielu zawodĂłw. Nie mĂłgł być urzędnikiem państwowym lub samorządowym, nauczycielem, adwokatem, lekarzem, aptekarzem, księgarzem czy kolejarzem, a nawet nie mĂłgł być kierowcą. Okazało się, Ĺźe wielu mieszkańcĂłw Wilna osiadłych w nim od pokoleń, nie mĂłwiąc o tych, ktĂłrzy przybyli do niego w okresie międzywojennym, zostało zaliczonych do kategorii „obcokrajowcĂłw”. Według obliczeń litewskich władz administracyjnych w Wilnie zamieszkiwało około 150 000 obcokrajowcĂłw (głównie Polacy i część polskich ĹťydĂłw)… nie licząc uchodĹşcĂłw wojennych. Zaczęły się zwolnienia z pracy PolakĂłw nie uprawnionych do litewskiego obywatelstwa. Do maja 1940 r. zwolniono ponad 4000 nauczycieli, kolejarzy i pracownikĂłw administracyjnych”. W części Wileńszczyzny przyznanej Litwie, Litwini namawiali chłopĂłw polskich do przyjęcia obywatelstwa litewskiego, a przy wystawianiu paszportu nagminnie usiłowano przerabiać na modłę litewską wpisywane nazwiska” (Lublin 1991).
Wilno stało się litewskie (tylko pod względem administracyjnym). „NaleĹźy jednak zaznaczyć, Ĺźe pomimo licznych zapowiedzi, rząd litewski nie przeniĂłsł stolicy państwa (z Kowna) do Wilna. Przyczyn było wiele. Z jednej strony obawa przed komplikacjami na forum międzynarodowym, z drugiej strony niewielka liczba LitwinĂłw w Wilnie utrudniała zorganizowanie administracji centralnej” (Paweł Eberhatdt Polska granica wschodnia 1939–1945 Warszawa 1993). Trzecim powodem rĂłwnie waĹźkim było to, Ĺźe dominująca w mieście ludność polska, ktĂłra aĹź za dobrze wiedziała o prześladowaniu PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej, odrzucała litewską okupację Wilna. Bojąc się właśnie wrogiej reakcji ze strony PolakĂłw, ściągnięto do miasta całą masę policjantĂłw i wojska, a w wydanej następnego dnia z okazji zajęcia miasta jednodniĂłwce „Witaj Litwo!” prezydent Litwy Antonas Smetona stwierdzał, Ĺźe: „Litwa otrzymała Wilno w rezultacie długotrwałej przyjaĹşni, jaka łączy ją z Sowietami” oraz chcąc spacyfikować chociaĹźby tylko częściowo wrogą postawę PolakĂłw wobec Litwy i litewskiej okupacji Wilna zapewniał PolakĂłw, Ĺźe: „Przychodzimy bracia nie ciemiężyć, lecz kochać, nie burzyć, lecz budować. Przychodzimy, niosąc porządek i pracę. Przynosimy prawo i sprawiedliwość. Litwa jest ojczyzną nas wszystkich i my wszyscy jej synowie i cĂłrki mamy rĂłwne prawa i jednaką jej miłość i szacunek. Nie ma na Litwie zwyczaju prześladować za wiarę i mowę bądĹş przekonania poszczegĂłlnych ludzi” [ostatnie zdanie niosło oczywistą nieprawdę: w okresie międzywojennym w Republice Litewskiej prześladowano i wynaradawiano mieszających tam PolakĂłw i przedstawicieli innych narodĂłw] (Maciej Orzeszko 28 paĹşdziernika 1939 r. – wkroczenie wojsk litewskich do Wilna. Litewska okupacja Wileńszczyzny 1939-40 BlogRepublika.com 13 XI 2015, Marceli Kosman Orzeł i Pogoń Warszawa 1992).
To chyba najobrzydliwszy przykład zakłamanej nacjonalistyczno-rasistowsko-semifaszystowskiej propagandy litewskiej w jej historii. JakĹźe bliskiej z ducha i treści propagandzie sowieckiej (chociaĹźby słowa hymnu sowieckiego: Chwała ci, ojczyzno/Tyś ziemia swobody/ludĂłw przyjaĹşni ostojo i straĹź). Bowiem niedługo potem przedstawicielom społeczności polskiej w Wilnie oficjalny przedstawiciel litewskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, pan Ceceta, brutalnie oświadczył, Ĺźe Polacy w Wilnie mają do wyboru: przyjąć narodowość litewską, oraz młodą i prężną ludową kulturę litewską zamiast (trzymać się) starej i obcej kultury szlacheckiej, - albo uznać się za obcych mieszkańcĂłw Litwy na prawach międzynarodowego statusu narodowych mniejszości (Kazimierz Okulicz Ostatnie słowo oskarĹźonego „Kultura” Nr 4 1976, ParyĹź). Było to zgodne ze stanowiskiem rządu i nacjonalistĂłw litewskich oraz litewskiego Kościoła katolickiego! (M. Orzeszko), ktĂłrzy postulowali brutalną rozprawę z Polakami, a w szczegĂłlności z polską inteligencją i duchowieństwem, w ktĂłrych widziano głównych wrogĂłw państwa litewskiego.
Pierwszym pełnomocnikiem rządu litewskiego w Wilnie został Antanas Merkys, dotychczasowy gubernator Kowna. Bardzo szybko wymieniono administrację na litewską. Przysłani z Kowna urzędnicy na początku w rozmowie uĹźywali języka polskiego (ciągle znanego przez wiele tysięcy LitwinĂłw), ale wkrĂłtce udawali, Ĺźe nie rozumieją naszego języka (Aleksander Kropiwnicki Obok LitwinĂłw „Tygodnik Solidarność” 20.9.1991). WkrĂłtce Merkysa, ktĂłry został premierem, zastąpił go Kazys Bizauskas, zwolennik ostrego kursu wobec PolakĂłw w Wilnie i na WileńszczyĹşnie. Rozpoczął on brutalną walkę z Polakami i z polskością w Wilnie i na WileńszczyĹşnie. JuĹź w listopadzie 1939 r. attachĂŠ wojskowy Polski w Kownie do połowy paĹşdziernika 1939 r. Leon Mitkiewicz pisał: „Litwini prowadzą, jak wynika z raportĂłw otrzymywanych juĹź w ParyĹźu (pod koniec 1939 r.), skrajnie eksterminacyjną, szowinistyczną politykę względem PolakĂłw na terenie zajętych przez nich obszarĂłw Rzeczypospolitej na WileńszczyĹşnie i w samym Wilnie, licząc się z tym, Ĺźe zakończenie wojny obecnej pozostawi te obszary pod ich władzą. Nie chcę wdawać się w tej chwili w szczegółowe rejestrowanie faktĂłw, ilustrujących postępowanie władz litewskich w „oddanych” im przez Moskwę Wilnie i WileńszczyĹşnie, w stosunku do ludności polskiej. Ale moĹźna juĹź teraz niezbicie stwierdzić, Ĺźe polityka tych władz nie przynosi im zaszczytu i nie przyczynia się do pomniejszenia urazĂłw powstałych wzajemnie pomiędzy sąsiadującymi ze sobą narodami – litewskim i polskim”.
Zbrojnym ramieniem okupanta litewskiego było skierowane do Wilna i na Wileńszczyznę mrowie policjantĂłw i wojska, ktĂłrych celem było tłumić w zarodku bunt albo manifestacje prześladowanych PolakĂłw. Od pierwszego dnia okupacji litewscy policjanci (Polacy nazywali kalakutasami – indykami, bo byli upstrzeni kolorowymi piĂłrami) uĹźywali przemocy nad wyraz często. W swoich wspomnieniach z tego okresu M. Krzepkowski pisze, Ĺźe policjanci bili brutalnie PolakĂłw przy pierwszej lepszej okazji lub nawet bez niej. W Wilnie z błogosławieństwem władz i policji panoszyły się litewskie bojĂłwki, ktĂłre atakowały ludzi mĂłwiących po polsku. Tymczasem korespondencje litewskiej prasy z Wilna są entuzjastyczne i zasypiające społeczeństwo litewskie kłamliwymi informacjami o tym z jaką radością mieszkańcy Wilna przyjmują litewskie panowanie w mieście: „Tysiące osĂłb rozpoczęło naukę języka litewskiego!”. O osobach, ktĂłre mĂłwią po polsku, a nie znają litewskiego, pisze się: „Litwini, ktĂłrzy zapomnieli swojego ojczystego języka” (Marek Sterlingow Wilno. Sześć razy z rąk do rąk Gazeta.pl 18.10.2009).
Litewskie władze miasta rozpoczęły stosowanie polityki faktĂłw dokonanych. Pierwszą decyzją Kazysa Bizauskasa była zmiana nazw dzielnic i ulic na litewskie, przy czym miała ona charakter totalny, co było postulatem litewskiego Ruchu Narodowego. Zniknęli wszyscy dotychczasowi patroni, nie tylko – co było jeszcze zrozumiałe – tacy jak JĂłzef Piłsudski czy Lucjan Ĺťeligowski, ale teĹź np. Adam Mickiewicz. Litwini w swoim zapale zmieniali nawet nazwy funkcjonujące od Średniowiecza (tak znali historię miasta!). Wszystkie godła polskie nocami zostały zbite, zerwane lub zamalowane, nie oszczędzono Orła Polskiego na Ostrej Bramie. Następnie nakazano usunięcia wszystkich polskich napisĂłw i szyldĂłw z przestrzeni publicznej. Jednocześnie w Wilnie, w ktĂłrym tylko 1-1,5% jego mieszkańcĂłw znało język litewski, okupanci litewscy uczynili go jedynym oficjalnym językiem – wszystkie rozmowy z urzędnikami musiały być prowadzone po litewsku, a podania i papierkowe rzeczy musiały być pisane po litewsku. Był to prawdziwy koszmar dla tubylczej ludności – PolakĂłw i
Żydów (ponad 95% ludności miasta); ciekawe jakby czuli się Litwini, gdyby dzisiaj dostali się pod panowanie chińskie i Chińczycy wprowadzili od jutra język chiński jako JEDYNY oficjalny język?! Litwini o tym nie myśleli. Jak prawdziwi sadyści cieszyli się, że mogą dokuczać Polakom. Oczywiście, od razu przystąpili także do litewszczenia polskich nazwisk.
Sprowokowało to PolakĂłw do buntu, do ktĂłrego doszło 2 listopada 1939 r. podczas legalnej manifestacji na cmentarzu na wileńskiej Rossie przy płycie z sercem marszałka Piłsudskiego. Wbrew wcześniejszym ustaleniom tłum 5-6 tysięcy osĂłb ruszył ku miastu z antylitewskimi okrzykami, żądając wolnej Polski, zdzierając litewskie flagi” („Kultura” Nr 1/352 / 2/353, ParyĹź). Pod Ostrą Bramą demonstranci zostali spacyfikowani przez litewską policję – pobito całą masę demonstrantĂłw i aresztowano kilkaset osĂłb, w tym bardzo wielu uczniĂłw.
Niezrażony narastającym buntem Polaków, rząd litewski i ich namiestnik w Wilnie Kazys Bizauskas realizowali wytrwale swoją totalną walkę z Polakami w Wilnie i na Wileńszczyźnie i z polskością tej ziemi. Tym bezwzględnej, że teraz nie musieli się liczyć z państwem polskim.
Niepowodzeniem zakończyła się teĹź prĂłba stworzenia legalnej polskiej reprezentacji. Powołany na początku listopada 1939 r. Komitet Polski pod kierownictwem Bronisława KrzyĹźanowskiego nie został uznany przez władze litewskie (M. Orzeszko), jak rĂłwnieĹź Ĺźadna inna organizacja polska nie została zalegalizowana. Tolerowane były jedynie, ale bez zalegalizowania: Komitet Polski, Polska Sekcja Pomocy przy Litewskim Czerwonym KrzyĹźu i Komitet UchodĹşcĂłw takĹźe działający przez Litewskim Czerwonym KrzyĹźu; do tych dwu ostatnich instytucji w sposĂłb oficjalny przydzielono przedstawiciela wywiadu litewskiego. Jednocześnie Litwini wprowadzili system konfidentĂłw, a przy pomocy konfidentĂłw zakładali tajne „polskie” organizacje, aby zapełnić więzienia Polakami (setki działaczy polskich trafiło do więzień), a gdy nie było dostatecznych podstaw do oskarĹźenia, wysyłano wybrane osoby bez sądu, administracyjne. Do robĂłt przymusowych. Wszystkie polskie centrale gospodarcze zostały przymusowo zlikwidowane, a cały ich majątek bez Ĺźadnej podstawy prawnej został przejęty przez odpowiednie centrale litewskie, ktĂłre juĹź później starały się pozawierać niezwykle niekorzystne umowy likwidacyjne. Majątek nieruchomy i inwentarz instytucji i organizacji posiadających centrale poza terenem okupacji litewskiej, pomimo posiadania rejentalnych plenipotencji w Wilnie, został zajęty przez władze litewskie (np. Związek OsadnikĂłw, Wileńskie Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych itp.). Majątek organizacji lokalnych zabrano przez rozwiązanie organizacji, np. Towarzystwo Lniarskie i
Zakłady Lniarskie „Vilenta” w Nowej Wilejce. Władze litewskie nie uznawały plenipotencji i zabrały powaĹźniejsze obiekty prywatne, np. przetwĂłrnię mięsną w Nowej Wilejce oraz wszystkie spółdzielnie polskie z wyjątkiem kilku mleczarni. Litwini ograbili PolakĂłw na wiele setek milionĂłw złotych (Meldunek ppłk. Nikodema Sulika do gen. Kazimierza Sosnkowskiego w Londynie o sytuacji PolakĂłw na terenie okupowanym przez Litwę Armia Krajowa w dokumentach 1939-1945. Tom I wrzesień 1939 – czerwiec 1941 Ossolineum, 1990 Wrocław). Polacy musieli działać konspiracyjnie. Hrabia Michał Tyszkiewicz był w Wilnie w latach 1939-40 tajnym delegatem rządu polskiego w Londynie.
Litwini od razu uderzyli brutalnie w polską oświatę i naukę. W drugiej połowie listopada 1939 r. w pozostałych gimnazjach i szkołach zawodowych Litwini wymienili dyrektorĂłw i nauczycieli na litewskich, ktĂłrzy od razu zwolnili połowę polskich nauczycieli. W sumie w Wilnie ze szkół powszechnych i średnich zwolniono 60%, a na prowincji 70% polskich nauczycieli. W tym samym czasie gazety w Kownie protestowały przeciwko kierowaniu do Wilna osĂłb znających język polski: „Tacy juĹź tam są. I niech uczą się litewskiego”. Zmieniono program nauczania, wprowadzając do niego język litewski, a takĹźe intensywną naukę historii w wersji litewskiej i geografii Litwy. Byłoby to jeszcze zapewne do wytrzymania, ale obok tego pojawiło się szereg akcentĂłw zdecydowanie antypolskich, jak demonstracyjne niszczenie godeł, portretĂłw m.in. marszałka Piłsudskiego czy zniewaĹźanie flag. Zachowanie co poniektĂłrych nadgorliwych nauczycieli oburzały nawet samych LitwinĂłw, a co dopiero polskich uczniĂłw i ich rodzin. Pod koniec listopada uczniowie gimnazjalni zawiązali konspiracyjny Związek Młodych PolakĂłw, ktĂłrego kierownikiem został Jan Mackiewicz. 3 grudnia 1939 r. uczennice Ĺźeńskiego Gimnazjum im. Elizy Orzeszkowej ogłosiły trzydniowy strajk szkolny. WkrĂłtce dołączyli do nich koledzy z innych szkół. Kilka tysięcy uczniĂłw utworzyło pochĂłd, ktĂłry przeszedł ulicami miasta, domagając się zachowania polskiego charakteru szkół. Demonstracja została jednak brutalnie spacyfikowana przez wezwaną na miejsce litewską policję: zamykają kilkuset uczniĂłw. Kilkudziesięciu uczestnikĂłw marszu przetrzymywano w areszcie aĹź do wiosny 1940 r., do więzienia trafili teĹź członkowie ich rodzin. Władze litewskie się nie patyczkują, zamykają kilka gimnazjĂłw i wykorzystują strajk do usunięcia ze szkół pozostałych polskich nauczycieli” (M. Orzeszko, Marek Sterlingow). 15 grudnia 1939 r. zamknięto Uniwersytet Stefana Batorego (USB), wyrzucając na bruk wszystkie osoby w nim zatrudnione oraz eksmitowano profesorĂłw i innych pracownikĂłw uczelni z mieszkań słuĹźbowych oraz studentĂłw z burs. Wielu studentĂłw USB zostało zesłanych na przymusowe osiedlenie na ĹťmudĹş – do Ĺťagor. „Nie pomogły listy protestacyjne podpisane przez cała intelektualną śmietankę miasta. I w tym przypadku Litwini pozwolili sobie na drwiny z PolakĂłw: po zamknięciu Uniwersytetu Stefana Batorego gazeta „Lietuvos Aidas” zamieściła szyderczą informację: „Po zamknięciu Uniwersytetu Stefana Batorego część studentĂłw wyjeĹźdĹźa na prowincję w poszukiwaniu pracy i chleba. Ale inni pozostają w Wilnie i, jak zdarza się słyszeć, zajmują się sprzedażą „Kuriera Wileńskiego”” (JT Jak likwidowano Uniwersytet Wileński „Forum Polskie” 1992). „Zniszczenie Wszechnicy Batorowej było czynem haniebnym. Zlikwidowany został bardzo waĹźny ośrodek nauki i kultury, ktĂłry promieniował na całe kresy północno-wschodnie” (P. Łossowski). A Sergiusz Piasecki dodaje: „Zagarnęli Uniwersytet i właściwie likwidują, bo zamierzają otworzyć tylko dwa wydziały. Wykłady będą w języku litewskim, ktĂłry zna garstka LitwinĂłw wileńskich… (i pytał siebie) Dlaczego mały narĂłd, ktĂłry był związany z Polską tradycją historyczną, wspĂłlnymi zwycięstwami i klęskami, teraz, gdy Polska była zniszczona przez dwĂłch zaborcĂłw, dobrowolnie do nich dołączył i starał się zrujnować to, co ocalało i z czego sam mĂłgł korzystać?”.
Do końca 1939 r. bez pracy znalazło się aĹź 81 tysięcy ludzi, a proces zwalniania PolakĂłw trwał aĹź do upadku Litwy Kowieńskiej w czerwcu 1940 r. Stracili pracę i nigdzie nie mogli dostać innej pracy. Głód zaglądnął w oczy tysiącom rodzin polskich. W ogĂłle podczas całej okupacji litewskiej Wilna w mieście panował głód i brak wszystkiego – dosłownie wszystkiego (np. tylko w kilku sklepach moĹźna było kupić mięso i nabiał) i wszystkiego brakowało (M. Krzepkowski), gdyĹź Litwa była za małym, a przede wszystkim za biednym krajem i tym samym nie potrafiła zarządzać sprawnie tak wielkim miastem (duĹźo większym od jej stolicy - Kowna). Zresztą zagłodzenie i pauperyzacja PolakĂłw były celem polityki litewskiej. Dodatkowym dowodem na to jest to, Ĺźe zastosowano złodziejski oficjalny kurs wymiany polskich złotych na litewskie lity – 1 lit = 5 zł (M. Krzepkowski), podczas gdy do wojny w 1939 r. 1 zł był wart 2,5 lita, czyli płacono uchodĹşcom 20 razy mniej niĹź była wartość złotego. Skromną, bo potrzeby były wielkie, pomoc charytatywną udzielał wĂłwczas jeszcze polski Kościół katolicki. Tymczasem w szeregu publikacjach polskich pisze się, Ĺźe sklepy w okupowanym przez LitwinĂłw Wilnie były bardzo dobrze zaopatrzone w Ĺźywność, łącząc to z rzekomą zamoĹźnością Litwy (de facto kraj był bardzo biedny). Jakoś dziwnie ich autorzy nie łączą to z tym, Ĺźe tej Ĺźywności nie miał kto kupować, bo LitwinĂłw, ktĂłrzy mieli pieniądze ciągle było mało w mieście oraz z tym, Ĺźe wybuch wojny wstrzymał eksport Ĺźywności litewskiej do Wielkiej Brytanii (główny odbiorca), stąd upychano ją gdzie się dało w samej Litwie.
Władze litewskie w Wilnie uderzyły brutalną pięścią takĹźe w teatry polskie w Wilnie. Najpierw studenci uniwersytetu kowieńskiego wywoływanymi burdami zrywali polskie przedstawienia w Teatrze Polskim na Pohulance, zbudowany ze składek polskich mieszkańcĂłw Wilna, po czym żądali zwrotu pieniędzy za bilety, gdyĹź przedstawienia się nie odbywały. Kiedy przeciwko temu barbarzyństwu zaprotestowali niektĂłrzy literaci litewski z prezesem Krewe-Mickiewiciusem, to większość prasy litewskiej zaatakowała ich, a jedno z pism napisało: „Oto jak nisko upadły pewne nasze wielkości” (Z.Sz. Brzozowski). Potem teatr zdemolowali, a na koniec władze litewskie zarządziły, Ĺźe ma on zostać teatrem litewskim z dniem 1 lipca 1940 r.
Na początku 1940 r. władze litewskie przystąpiły do zadania Polakom w Wilnie i na Wileńszczyźnie największego ciosu. Wyznaczyły 15 kwietnia 1940 r. jako nieprzekraczalny termin przedstawienia zaświadczeń o obywatelstwie, po tym czasie wszyscy uznani za cudzoziemców mieli automatycznie stracić pracę. Co więcej, rząd Litwy rozważał masowe deportacje uchodźców wojennych do ZSRS i Generalnego Gubernatorstwa, jednak w wyniku protestu ambasad brytyjskiej i francuskiej wycofał się z tego pomysłu. Ostatecznie interwencje międzynarodowe, protesty oraz groźba strajku generalnego w Wilnie spowodowały, że termin składania zaświadczeń przesunięto na 1 sierpnia. Obywatelstwo litewskie otrzymało zaledwie 8000 osób (co jest najlepszym dowodem na to, że Litwini stanowili tylko garstkę mieszkańców Wilna). Ze 150 tysięcy Polaków uczyniono bezpaństwowców, a to oznaczało, że Polak jako cudzoziemiec nie mógł być ani posiadaczem jakiegokolwiek warsztatu lub nieruchomości, ani pracować bez zezwolenia odpowiednich władz litewskich. Zajęcie Litwy przez ZSRR w czerwcu 1940 r. spowodowało, że sprawa ta przestała mieć jakiekolwiek znaczenie (M. Orzeszko).
Kiedy w londyńskich „Wiadomościach” (nr 989) w 1965 r. w artykule pt. Jadwiga płaci alimenta Michał K. Pawlikowski z własnej autopsji pisał o tragedii PolakĂłw w Wilnie podczas litewskiej okupacji miasta w 1939-40 r., nazywając nacjonalizm litewski „hydrą szowinizmu”, ktĂłry szedł z dołów i miał wszystkie wady ruchĂłw oddolnych, czyli mĂłwiąc językiem zrozumiałym, był mocno wiejskim chamstwem zaprawiony (90% LitwinĂłw Ĺźyło na wsi – w zacofanych pod kaĹźdym względem wioskach. Tacy ludzie przysłani do Wilna z Kowna jako nowi jego administratorzy swym zachowaniem uczynili z miasta „chamską stolicę Litwy”. Odpowiedziała mu Wincenta Łozorajtis, Ĺźona litewskiego ministra spraw zagranicznych w latach 1934-38 („Wiadomości nr 1022, 31.10.1965) pisząc bezczelnie: „Ale najwięcej p. Pawlikowskiego draĹźniło, Ĺźe ci policjanci litewscy, w swej stolicy i nie znając innego języka, zwracali się do wszystkich wyłącznie w języku litewskim. Tak jak policjant w Warszawie zwracałby się do wszystkich w języku polskim”. Ta prymitywna litewska chłopka zignorowała fakt, Ĺźe Warszawa była stolicą Polski i z pewnością prawie wszyscy jej mieszkańcy znali bardzo dobrze lub względnie dobrze język polski. Natomiast w Wilnie 98-99% jego mieszkańcĂłw nie znało języka litewskiego. I takie miasto oraz miasto bez litewskiego prezydenta, rządu i Sejmu, ktĂłrzy przebywali w faktycznej stolicy Litwy – Kownie, ośmieliła się nazwać stolicą Litwy.
Odpowiadając na obronę zachowania się LitwniĂłw w polskim Wilnie w r. 1939-40 przez Wincentę Łozorajtis zabrał głos w tychĹźe „Wiadomościach” (6.3.1966) Tadeusz Kiersnowski, członek działającego wĂłwczas w Wilnie Komitetu Polskiego, ktĂłry poparł wywody Pawlikowskiego pisząc: „…uwagi p. Pawlikowskiego dotyczyły okresu okupacji Wilna w r. 1939/1940, a więc przede wszystkim zachowania się władz litewskich, ktĂłre z łaski bolszewikĂłw objęły rządy w Wilnie w paĹşdzierniku 1939. Niestety, okres ten stanowi ponurą kartę w stosunkach polsko-litewskich. Nie wszyscy bowiem zdają sobie sprawę, Ĺźe na 208 000 mieszkańcĂłw Wilna Litwini stanowili tylko 0,81% ludności i język litewski w ogĂłle nie był znany. Pomimo to został on wprowadzony nazajutrz po objęciu władzy jako jedyny język urzędowy. Wszystkie napisy, odezwy, plakaty i t.p. były w języku, ktĂłrego nikt nie rozumiał. Ĺťycie juĹź tylko z tego powodu stało się nieznośne, nie moĹźna było nic w urzędach załatwić, a nawet kupić znaczka na poczcie, bez pomocy tłumacza. Następnie przyszła przymusowa paszportyzacja ludności. Wymyślono wĂłwczas nowy termin „przychodĹşca”, oznaczający w odróşnieniu od autentycznych uchodĹşcĂłw wojennych osobę, ktĂłra nie mogła udowodnić, Ĺźe urodziła się na Litwie, lub na skrawku Wileńszczyzny wykrojonym przez bolszewikĂłw dookoła miasta. Autentyczni autochtoni, osiadli tam z dziada pradziada, jeĹźeli w metryce jako miejsce urodzenia mieli np. (będące w pobliĹźu Wilna, ale po stronie bolszewickiej) Bianiakonie lub Oszmianę, uznawani byli za „przychodĹşcĂłw”, a więc ludzi pozbawionych prawa do pracy lub wykonywania zawodu (Litwini planowali głodem wytępić PolakĂłw w Wilnie! – M.K.). Łączyła się z tym gwałtowna litwinizacja nazwisk; dodawano kaĹźdemu końcĂłwkę „as” lub „is” a w miarę moĹźności zupełnie nazwisko przekręcano przez tłumaczenie ĹşrĂłdłosłowu. Tak np. WrĂłblewski otrzymywał paszport (dowĂłd osobisty) na „Ĺťwirblis”, Zajączkowski na „Kiszkis”, Stoma zaś przełoĹźony sylabami zrobił się „Szymtaturis”. Ĺťadne protesty nie pomagały. Prawie co niedziela przywoĹźono autobusami z Kowna szaulisĂłw, ktĂłrzy do krwi bili w kościołach ludzi śpiewających zwyczajowo po naboĹźeństwie „BoĹźe coś Polskę”. Nb. przy tej okazji w kościele św. Kazimierza przy ul. Wielkiej dotkliwie pobito księdza, autentycznego Włocha, ktĂłry z ramienia nuncjusza papieskiego przyjechał do Wilna by naocznie przekonać się jak pod okupacją litewską wygląda tolerancja religijna. Te i temu podobne autentyczne fakty doprowadzają do wniosku, Ĺźe istotnie to nie był juĹź szowinizm, to raczej był wręcz zoologiczny nacjonalizm”.
Prawie wszystkie antypolskie akcje w Wilnie prowadzili – jak ich nazywano w mieście - „przybłędy z Kowna”, ktĂłrych osiedliło się podczas jego litewskiej okupacji ponad 5000 osĂłb (byli to głównie urzędnicy, policjanci i studenci). Poza tym w niedziele przywoĹźono autobusami z Kowna do Wilna setki młodzieĹźy litewskiej do bicia PolakĂłw w kościołach i na ulicach.
Panowanie litewskich nacjonalistĂłw-katolikĂłw litewskich w Wilnie i na przyznanej im części Wileńszczyzny, trwające od 28 paĹşdziernika 1939 r. do 15-17 czerwca 1940 r., tj. do chwili włączenia Litwy w skład Związku Sowieckiego, było tak potwornie dokuczliwe, Ĺźe Polacy, ktĂłrzy pamiętali sowieckie brutalne panowanie w Wilnie od 19 września do 27 paĹşdziernika 1939 r., odetchnęli z ulgą. Polscy autorzy wspomnień z tamtych dni piszą, Ĺźe pierwsze dni istnienia republiki radzieckiej przyniosły swobody dla wyraĹşnie uciskanych od kilku miesięcy PolakĂłw. Mogli na ulicach bezpiecznie rozmawiać w swoim języku, ktĂłry odzyskał rĂłwnieĹź swoje prawa w szkole, po dłuĹźszej przerwie wznowił działalność teatr polski, PolakĂłw przyjmowano do pracy, co dało chleb wielu dotychczas głodującym rodzinom. Tadeusz Łopalewski konstatuje: „dla PolakĂłw na WileńszczyĹşnie powiał przyjaĹşniejszy wiatr” (M. Kosman).
Znany pisarz litewski, minister oświaty w nowym sowieckim rządzie litewskim Liudas Gira w teatrze wileńskim 11 lipca 1940 r. przepraszał w języku polskim PolakĂłw za swych rodakĂłw – nacjonalistĂłw i faszystĂłw, będących często w sutannach, mĂłwiąc: „...dobrze pamiętacie to urąganie się z waszej mowy i polskiej kultury w urzędach nacjonalistycznej Litwy, to przymusowe narzucanie wam języka litewskiego, ktĂłry stawał się wam prawie znienawidzony... Czytając wyrzuty w oczach moich polskich przyjaciół, znajomych i nieznajomych, nie mogłem im nic na to odpowiedzieć i czułem sam, iĹź rzeczywiście i ja sam, mimo mej woli, przy takim stanie rzeczy jestem okupantem. Ale dzisiaj juĹź nie czuję się nim, czuję się między wami jako wolny z wolnymi, jako rĂłwny z rĂłwnymi” („Gazeta Codzienna” nr 185, Wilno, 14 VII 1940).
Litwin – i to znany Litwin przyznał, Ĺźe Litwa-Litwini okupowali Wilno w okresie od 28 paĹşdziernika 1939 r. do 15 czerwca 1940 r. (okupowali Wilno w latach 1940-44 takĹźe komuniści litewscy/Związek Sowiecki i Niemcy, a do 1994 r. ponownie komuniści litewscy/Związek Sowiecki i w ostatnich 3 latach ponownie nacjonaliści litewscy). Okupowali i przy tym łamali wszelkie umowy międzynarodowe dotyczące okupacji. Zachowywali się na polskiej ziemi nie tylko jak okupanci, ale okupanci wyzuci zupełnie z człowieczeństwa.
Historyk polski Paweł Rokicki opisując zachowanie się LitwinĂłw w Wilnie konkluduje: „Działania władz (litewskich) stwarzały wraĹźenie pośpiesznej kolonizacji podbitego, wrogiego terenu. Intensywna polityka depolonizacji i lituanizacji była przede wszystkim przedłuĹźeniem dotychczasowej antypolskiej linii politycznej prowadzonej w przedwojennej Republice Litewskiej. Tak jak zepchnięto na margines PolakĂłw w Kownie, tak obecnie w ekspresowym tempie starano się dokonać tego samego w Wilnie. Tak jak systematycznie ograniczano stosowanie języka polskiego w kościołach kowieńskich, aby go ostatecznie wyrugować w 1937 r., tak analogiczne rozpoczęto w Wilnie w latach 1939-1940. W tym celu sięgnięto do sprawdzonych wcześniej metod, polegających na prowokowaniu zamieszek w kościołach przez zorganizowane grupy bojĂłwkarzy. Trudno teĹź nie dostrzec podobieństwa pomiędzy wspomnianym wcześniej progromem w kościele św. TrĂłjcy z 26 września 1926 r. a np. atakiem szaulisĂłw na modlących się w kościele św. kazimierza w Wilnie 5 maja 1940 r., kiedy to przypadkowo pobity został takĹźe sekretarz nuncjatury watykańskiej w Kownie mons. Vito Peroni. Róşnica polegała moĹźe na tym, Ĺźe policja litewska w Kownie biernie przyglądała się zajściom, a w Wilnie czynnie wspierała atakujących i aresztowała pobitych” (Glinciszki i Dubinki IPN, Warszawa 2015).
Bolszewicy-ateiści niekiedy okazywali się być lepsi dla Polaków w Wilnie i na Wileńszczyźnie od litewskich katolików!
O ile „podbĂłj” polskiego Wilna i Wileńszczyzny rozpoczął się w tym czasie niemal od podstaw, z braku ludności litewskiej na tym terenie, o tyle antypolskie działania na Litwie Kowieńskiej po upadku państwa polskiego wchodziły w fazę finalną. Władze litewskie nie musiały się juĹź liczyć z ewentualnym przeciwdziałaniem ze strony rządu polskiego, dlatego zamiast dotychczasowej wytrwałej i stanowczej polityki małych krokĂłw w 1940 r. mogły dokonywać ruchĂłw rozstrzygających. Doszło więc do niemal zupełnej likwidacji resztek polskiej edukacji. Minister oświaty nakazał zamknięcie dwĂłch z trzech istniejących na terenie Litwy Kowieńskiej gimnazjĂłw polskich oraz wszystkich ośmiu szkół początkowych i ponownie zlikwidowano polskie naboĹźeństwa w kościołach, a ludność polską „wzięto za mordę”.

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt