Wtorek 16 Kwietnia 2024r. - 107 dz. roku,  Imieniny: Bernarda, Biruty, Erwina

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 05.06.21 - 16:16     Czytano: [1060]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska – tam była Polska (IV)

Marian Kałuski


Litwini zgłaszają pretensje do polskiego Wilna


Pod koniec XIX w. Wilno było w odniesieniu do jego tubylczej ludności miastem polsko-Ĺźydowskim. Potwierdza to wiele faktĂłw historycznych. Oto jeden z nich: „Głośny socjaldemokrata, jeden z przywĂłdcĂłw frakcji mienszewikĂłw Julij Osipowicz Cederbaum vel Julij Martow (1873-1923), jako student Uniwersytetu Petersburskiego został zesłany przez władze carskie do Wilna w 1893 r. Ten późniejszy mentor Trockiego wspominał tak o rusyfikacji polskiego Wilna: „KaĹźda osoba przyjeĹźdĹźająca do litewskiej stolicy była zaszokowana bezczelnym obwieszczeniem (rosyjskiego) Generalnego Gubernatora (wileńskiego)... Oplakatowano nim kaĹźdą ścianę. Według niego zabraniano mĂłwić po polsku w teatrach i restauracjach, na ulicach i w ogrodach, generalnie w miejscach publicznych. W tym czasie tajni i mundurowi policjanci oraz ochotniczy donosiciele wymuszali dostosowanie się do tego przykazu. Wystarczyło spojrzeć na polski charakter właściwie całej nie-Ĺźydowskiej ludności (miasta), aby zrozumieć jak bezwstydny był ten zakaz. Wystarczyło posłuchać jak polski klient wysilał się przed polskim sklepikarzem, aby sformułować zdania po rosyjsku i dostrzec nienawiść czy odrazę w ich oczach, aby odpowiednio ocenić ten nonsens wysiłku rusyfikacyjnego” (Marek Jan Chodakiewicz „Wo-kół Polski do 1921” Do Rzeczy 23.5.2021). Cederbaum vel Martow nie zauwaĹźył w Wilnie Ĺźadnych LitwinĂłw. Była ich garstka, ktĂłrą trzeba było szukać ze świeczką.
Lata 80. XIX w. zapoczątkowały separatyzm litewski. Grupka ludzi zwana „Miłośnikami Litwy” przystąpiła w 1883 r. do wydawania w Ragnecie w Prusach Wschodnich (Niemcy) czasopisma narodowego „Auszra” („Zorza” 1883-86), w ktĂłrym oskarĹźając Polskę i PolakĂłw za utratę świadomości narodowej przez LitwinĂłw, zaczęła głosić konieczność zerwanie unii z Polską – narodem polskim i bezpardonową walkę z językiem i kulturą polską na Litwie przy jednoczesnym zajmowaniu pozycji ugodowej w stosunku do carskiej Rosji – obiecywali rządowi rosyjskiemu „moralne zespolenie z Rosją”. Bowiem tylko z jej pomocą nacjonaliści litewscy będą mogli wyrwać LitwinĂłw spod wpływĂłw polskich i przyczynić się do „moralnego upadku Polski” (J. Ochmański). Nie pisali tego, ale ich cichym marzeniem było uzyskanie autonomii w ramach Cesarstwa Rosyjskiego i ewentualnie w przyszłości niepodległego bytu państwowego. Na razie chcieli od rządu rosyjskiego zgody na druk litewskich książek. Litwa etniczna była małą częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego (20% jego obszaru i ludności), a etniczni Litwini odgrywali małą rolę w jego dziejach. Tymczasem Litwini od czasu auszrowcĂłw w swoich publikacjach propagandowych zaczęli i nadal ciągle operują nazwami „Litwa”, „litewski”, „Wielkie Księstwo Litewskie” tak jakby współczesna Lietuva stanowiła proste przedłuĹźenie Litwy historycznej, jej historii, państwowości, kultury i t.d. i miała prawo do ziem Wielkiego Księstwa Litewskiego z Wilnem - jego stolicy (W. Panucewicz), chociaĹź miastem, w ktĂłrym najwięcej mieszkało LitwinĂłw było Kowno. W ten sposĂłb Litwini przyczepili się do arcypolskiego Wilna jak rzep do psiego ogona. Zaczęli uwaĹźać Wilno za stolicę Litwy w tym stopniu w jakim Warszawa jest stolicą Polski. Tak to ujęła Wincenta Łozorajtis, Ĺźona litewskiego ministra spraw zagranicznych w latach 1934-38 Stasysa Lozoraitisa, w liście do redakcji polskiego tygodnika „Wiadomości” (nr 989, 1965), wydawanego w Londynie. Odpowiedzieli jej na to literat i dziennikarz polski Michał K. Pawlikowski – syn dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i polski publicysta historyczny Jędrzej Giertych w tychĹźe „Wiadomościach” (19-26.12.1965). Pawlikowski napisał: „Wilno nigdy nie było stolicą „Litwy” ściśle etnograficznej. A raczej stało się stolicą dwa razy i na bardzo krĂłtkie okresy. Oba razy z daru SowietĂłw. Pierwszy raz w r. 1920, drugi – w r. 1939… Wilno było natomiast stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdzie od kilkuset lat większość mieszkańcĂłw stanowili Litwini, ktĂłrzy – jak niĹźej podpisany – języka litewskiego nie znali. JeĹźeli chodzi o Wilno i o czasy bliĹźsze, Niemcy przeprowadzili w r. 1916 spis ludności, ktĂłry wykazał, Ĺźe PolakĂłw w Wilnie było 50,3%, ĹťydĂłw 42% i tylko 2,6% LitwinĂłw. A chyba władze okupacyjne niemieckie, popierające t.zw. (litewską) Tarybę, nie fałszowały statystki na rzecz PolakĂłw, ktĂłrych same zwalczały!”. Giertych wypowiedĹş tę uzupełnia pisząc: „Otóş Wilno zawsze było i w sensie historycznym zawsze pozostanie stolicą Litwy – ale nie tej, ktĂłrej patriotką pani Łozorajtis się czuje. Dawna Litwa była państwem dynastycznym opartym na podboju, mającym charakter wielonarodowy. Państwo to drogą pokojowego i dobrowolnego, powolnego procesu (rozpoczętego w 1385 r. – M.K.) zlało się z Polską. To Polska jest sukcesorką tego państwa. Nowoczesny patriotyzm litewski narodził się jako bunt przeciwko tradycjom owej Litwy spolszczonej, Litwy historycznej. Nie jest dalszym ciągiem dawnej Litwy, ale jej przeciwstawieniem. Oparł się nie na tradycji historycznej, ale na fakcie odrębności językowej plemienia litewskiego, tego plemienia, ktĂłre wydało z siebie dynastię GiedyminowiczĂłw, twĂłrcĂłw dawnej Litwy, ale ktĂłre swojego piętna na tej dawnej Litwie nie wycisnęło. Gdyby dzisiejsi Litwini czuli się dalszym ciągiem Litwy historycznej, to by zgłaszali pretensje do Mińska Litewskiego i Brześcia Litewskiego, a takĹźe do Witebska, Połocka, Mohylowa i Pańska, a przecieĹź tego nie czynią. SkądĹźe więc pretensje do Wilna, ktĂłre tak samo leĹźy poza granicami Litwy etnograficznej jak miasta przed chwilą wymienione?”.
Jest faktem, Ĺźe w przededniu I wojny światowej Wilno było w zasadzie polskim miastem. KrĂłlował tu język polski, a języka litewskiego prawie nikt nie uĹźywał – nawet sami Litwini. Chcą nie chcąc musieli uĹźywać albo języka polskiego – częściej, albo rosyjskiego. Faktu tego nie negował jeszcze w 1918 r. Antanas Smetona – 1919-20 pierwszy prezydent Litwy i w latach 1926-40 jej dyktator. Dlatego Litwini odrzucali kryterium językowe w sporze o Wilno, bo tylko to umoĹźliwiało im zgłaszanie pretensji do miasta. Smetona jednocześnie wymyślił swĂłj prywatny (litewski) spis ludności Wilna – oczywiście zupełnie zmyślony, czyli wyssany z palca, według ktĂłrego w mieście mieszkało 33 000 LitwinĂłw mĂłwiących po litewsku, 35 000 spolonizowanych białoruskich LitwinĂłw, 70 000 ĹťydĂłw i 30-40 000 PolakĂłw (Henryk Wisner Wojna nie wojna Warszawa 1978).
Nacjonalistyczny ruch litewski uzyskał największe wsparcie od nowo wyświęcanych na księży LitwinĂłw, pochodzących z ciemnego ludu (małorolnych chłopĂłw i analfabetĂłw) i wychowankĂłw rosyjskich szkół, w ktĂłrych przesiąkli do szpiku kości antypolską propagandą, ktĂłrą ich tam karmiono. Ci, ktĂłrzy jako chrześcijańscy kapłani mieli głosić miłość do drugiego człowieka, okazali się być największymi siewcami nienawiści do PolakĂłw! Nacjonaliści litewscy uzyskali pełne poparcie ze strony Rosji i Niemiec – dwĂłch największych wrogĂłw odzyskania przez Polskę niepodległości. Litewska antypolska propaganda była drukowana w Prusach Wschodnich i masowo przerzucana na Litwę (finansowana zapewne przez NiemcĂłw, ktĂłrzy tak jak Rosjanie wspierali wszelką antypolską działalność). Litwini byli wĂłwczas narodem prawie w stu procentach chłopskim i przez politykę carską społeczeństwem bardzo prymitywnym – zacofanym w rozwoju gospodarczym i społecznym. ToteĹź wszelkie hasła nacjonalistyczne trafiały wśrĂłd nich na podatny grunt. Doceniając poĹźyteczność dla Rosji polakoĹźerstwa litewskiego – bo nie inaczej moĹźna nazwać wściekłą antypolskość nacjonalistĂłw litewskich, w 1904 r. władze carskie zniosły zakaz drukĂłw w języku litewskim, co przyczyniło się do dalszego rozwoju litewskiej antypolskiej propagandy. W następnym roku, w wyniku rewolucji w Rosji i KrĂłlestwie Polskim (KongresĂłwce) i pod naporem masowych żądań car Mikołaj II ogłosił manifest przyznające narodom zamieszkującym Rosję większe prawa narodowe, a więc takĹźe Litwinom. WĂłwczas grupa nacjonalistĂłw litewskich z J. Basanoviciusem na czele 22 X 1905 r. skierowała do premiera Rosji hr. Wittego memorandum mające być deklaracją praw historycznych narodu litewskiego w wielkim stylu. Domagało się ono dla Litwy „szerokiej autonomii z sejmem ustawodawczym w (rzekomo) starej stolicy Litwy w Wilnie” oraz lituanizacji obszarĂłw, ktĂłre nacjonaliści uwaĹźali za litewskie, chociaĹź na ich olbrzymich połaciach nie było w ogĂłle LitwinĂłw. „W uzasadnieniu tych postulatĂłw J. Basanowicius powoływał się na ściśle historyczne względy, ktĂłre same przez się, o ile nie wyraĹźają się Ĺźywo w stosunkach współczesnych, Ĺźadnej podstawy do żądań politycznych nie stanowią. Pominąwszy juĹź nieudolną motywację tego aktu, dość wskazać, Ĺźe zgłoszenie go przez wodzĂłw nacjonalizmu litewskiego hr. Wittemu było rĂłwnoznaczne z przyznaniem carskiej biurokracji roli sędziego praw historycznych narodu litewskiego! Rażący był rozdĹşwięk tego kroku z dziejową chwilą walki: wznoszono go czołobitnie do caratu (z postulatem, aby car uĹźywał tytułu wielkiego księcia litewskiego!) w momencie, kiedy ludy państwa rosyjskiego, zwanego „Ĺźandarmem Europy”, stawały do zbrojnej walki ze wspĂłlnym ciemiężcą” (J. Ochmański).
Od końca XIX w. rozpoczął się litewski szturm na Wilno. W mieście zaczęli osiedlać się działacze litewskiego odrodzenia narodowego, głównie przywĂłdcy polityczni oraz bardzo nieliczna młoda i wychowana w duchu antypolskim inteligencja. Było tego nie więcej jak do tysiąca osĂłb, co wśrĂłd około 200 tysięcy mieszkańcĂłw miasta było kroplą w nielitewskim morzu. W odpowiedzi na starania LitwinĂłw, w ostatnim dniu grudnia 1900 r. biskup wileński Stefan Aleksander Zwierowicz przekazał mały kościół św. Mikołaja w Wilnie nielicznej litewskojęzycznej społeczności mieszkającej w mieście. Od tego czasu i w dwudziestoleciu międzywojennym kościół był świątynią litewską. Był to jedyny kościół w Wilnie, w ktĂłrym po raz pierwszy od 1737 r. odbywały się kazania w języku litewskim. W mieście zaczęły ukazywać się pisemka (ze względu na ich mały nakład i niskie loty) litewskie, w 1907 r. powstało szumnie brzmiące i bez większego znaczenia Litewskie Towarzystwo Naukowe czy w 1911 r. Towarzystwo Oświaty „Rytas”. Aby podkreślić rzekome prawa LitwinĂłw do Wilna i jego litewskość, zorganizowali w mieście 21-22 XI 1905 r. pod bokiem miejscowej władzy carskiej duĹźy zjazd, nazwany przez LitwinĂłw „Sejmem wileńskim”, na ktĂłrym zażądano autonomii dla Litwy z sejmem w Wilnie, wprowadzenia języka litewskiego do szkół, urzędĂłw i wszystkich kościołów na Litwie w celu wyeliminowania z nich języka polskiego. O autonomii i sejmie litewskim w Wilnie władze carskie nie chciały nawet dyskutować. Jednak generał-gubernator wileński A. Freze widząc w tym korzyści dla Rosji w jej walce z Polakami na Litwie wydał rozporządzenie zezwalające na wprowadzenie języka litewskiego do szkółek początkowych i do samorządu gminnego J. Ochmański).
Większe swobody narodowe uzyskali także Polacy w Wilnie, Wileńszczyźnie i Litwie.
Po zgnieceniu Powstania Styczniowego 1863-64 na wszystkich ziemiach zaboru rosyjskiego, władze carskie prowadziły akcję rusyfikacyjną i represje wobec ludności polskiej, szczegĂłlnie ostre na Kresach, gdzie nawet rozmowa między Polakami w miejscach publicznych (w tym na ulicach) była zakazana i gdzie na siłę prĂłbowano wprowadzić język rosyjski do polskich z charakteru kościołów katolickich. Nawet wiernym modlącym się pod Ostrą Bramą w Wilnie, nie wolno było odmawiać litanii po polsku; ksiądz intonował je więc po łacinie, a wierni powtarzali „ora pro nobis”. Na cerkwie zamieniono kościoły katolickie: św. Kazimierza, AugustianĂłw, Wizytek, Trynitarzy, św. TrĂłjcy, FranciszkanĂłw. Zruszczono wszystkie szkoły (uniwersytet polski zamknięto juĹź w 1832 r. w ramach represji po Postaniu Listopadowym 1830-31), a nauczanie języka polskiego było surowo zakazane. Zlikwidowano prasę polską (w 1864 r. zamknięto ostatnie polskie pismo „Kurier Wileński”, teatry (1864, w tym w Wilnie), wydano zakaz posiadania polskich czcionek w drukarniach (1865) i sprzedaĹźy polskich książek (1866). Represje te zahamowały lub paraliĹźowały całkowicie rozwĂłj polskiego Ĺźycia narodowego i kulturalnego. Największy od kilkuset lat i do lat 1832-1864 polski ośrodek kulturalny i naukowy na okupowanych przez Rosję Kresach – Wilno stał się prawie Ĺźe pustynią w sensie kulturalnym. Jednak miasto, pomimo duĹźego napływu ĹťydĂłw i urzędnikĂłw rosyjskich oraz wojska, jak rĂłwnieĹź administracyjnie prowadzonej rusyfikacji, zachowało swĂłj polski charakter. Większość jego mieszkańcĂłw ciągle stanowili Polacy (przeprowadzony przez niemieckich okupantĂłw spis ludności w 1916 r., a więc po ucieczce przed Niemcami wielu PolakĂłw z Wilna do Rosji i po mobilizacji do armii carskiej kilku tysięcy wileńskich PolakĂłw, wykazał w Wilnie 54% PolakĂłw, 41% ĹťydĂłw, tylko 2,1% LitwinĂłw oraz 2,9% Rosjan, BiałorusinĂłw, NiemcĂłw i polskich TatarĂłw) i wystarczyła tylko jedna iskra, aby w mieście nastąpiło bujne odrodzenie polskości.
Tą iskrą była wielka fala rewolucyjna, która przeszła przez Rosję w latach 1905-07. Reżym carski, aby utrzymać się u władzy był zmuszony do przeprowadzenia koniecznych reform konstytucyjnych. W marcu 1905 r. zapowiedziano zwołanie Dumy (Parlamentu), 30 kwietnia car wydał dekret tolerancyjny gwarantujący swobody religijne, a 27 maja zapowiedziano zniesienie wszelkich ograniczeń językowych. Dotyczyło to także Polaków na wszystkich ziemiach zaboru rosyjskiego, a więc także i na Kresach. W Wilnie ożywiło się ponownie polskie życie kulturalne i naukowe.
Jak pisze Andrzej Romanowski w swym artykule o odrodzeniu kultury polskiej w Wilnie w 1905 r., juĹź w tymĹźe roku zmienił się wygląd wileńskiej ulicy: pojawiły się pierwsze szyldy polskie, pierwsze klepsydry w języku polskim na murach miasta, pierwsze polskie ogłoszenia, mogły być nadawane polskie depesze. Polszczyzna rozbrzmiewała coraz częściej w miejscach publicznych, instytucje zaczęły jawnie obradować w języku polskim (zachowując tylko wymĂłg protokołowania w języku rosyjskim). Polskie pieśni religijne śpiewano juĹź powszechnie poza kościołami (np. na pogrzebach, róşnych uroczystościach), a 29 kwietnia odbyły się pierwsze procesje BoĹźego Ciała. 9 i 10 czerwca 1905 r. odbyły się wolne wybory do rady miejskiej Wilna. Polacy uzyskali aĹź 46 mandatĂłw na 64 (Rosjanie zdobyli 5 mandatĂłw, pozostałe Ĺťydzi). Prezydentem miasta został Michał Węsławski, zasłuĹźony działacz polski. Zaczęły powstawać polskie organizacje i stowarzyszenia, towarzystwa oświatowe, w 1906 r. powstał wileński „Sokół”. W 1905 r. rozpoczęła działalność „Lutnia” – muzyczno-wokalne towarzystwo, ktĂłre stało się z czasem jedną z najbardziej charakterystycznych instytucji kulturalnych Wilna. Zakwitło polskie Ĺźycie teatralne (występy aktorĂłw z innych miast polskich, zespoły amatorskie), a 5 lipca 1905 r. odbyły się w Wilnie pierwsze od 45 lat występy zawodowego teatru polskiego, natomiast pierwszy stały zawodowy teatr polski wznowił działalność w 1906 r. pod dyrekcją bardzo znanej aktorki polskiej Nuny (Marii) Młodziejowskiej. Jednocześnie jesienią 1905 r. Wilno doświadczyło niespotykany od czterdziestu lat „najazd” artystĂłw polskich z KongresĂłwki (m.in. występowała tu Filharmonia Warszawska, warszawski Teatr Rozmaitości). Występy odbywały się przy szczelnie wypełnionych salach. Wilno zrzuciło z siebie nalot kultury rosyjskiej i odnowiło kontakty z Warszawą, Krakowem i Lwowem. Nowa kawiarnia „Nadwilejska”, prowadzona przez Annę Bielat, została ostentacyjnie urządzona „w stylu warszawskim” i ogłaszała, Ĺźe posiada „wszystkie pisma polskie”.
Polakom przywrĂłcono prawo wydawania prasy w języku polskim. I nie wielka ŁódĹş czy Lublin lub inne duĹźe miasto KrĂłlestwa Polskiego, ale właśnie Wilno stało się w najbliĹźszych latach największym po Warszawie w państwie rosyjskim ośrodkiem prasy polskiej. W latach 1905-1914 ukazywało się w tym mieście ok. 80 tytułów polskich pism informacyjnych, społeczno-politycznych, kulturalnych, fachowych, naukowych i religijnych; w latach 1905-08 ukazywało się 19 gazet polskich, a w latach 1911-13 było ich juĹź 40. WśrĂłd tych pism były dzienniki wydawane w róşnych latach tego okresu: „Kurier Litewski”, „Kurier Wileński”, „Dziennik Wileński”, „Goniec Wileński”, „Goniec Codzienny”, „Gazeta za 2 Grosze”, „Gazeta Codzienna” (dwa ostatnie dzienniki były katolickie). W 1909 r. powstała z inicjatywy Jerzego Jankowskiego grupa literacko-artystyczna „Banda” (w 1910 r. wydała tom ŝórawce). W tym okresie Litwini, z braku ludności litewskiej w mieście, wydawali w Wilnie zaledwie kilka pism, zazwyczaj 2-3 czasopisma w kaĹźdym roku.
W Wilnie i na WileńszczyĹşnie w 1914 r. działało 70 polskich organizacji i towarzystw. W mieście z inicjatywy Franciszka Bohuszewicza i Alfonsa Ĺťongołłowicza powstała sieć tajnych polskich szkółek, załoĹźono czytelnię imienia Adama Mickiewicza, a w 1907 r. księgarnię ludową, gdzie obowiązywały specjalnie niskie ceny. Całością prac kierowało zalegalizowane w 1907 r., po 15 latach od chwili powstania, towarzystwo „Oświata”. Fundusze czerpano z dobrowolnych składek społeczeństwa. W 1908 r. społeczeństwo polskie miasta Wilna rozpoczęło starania o uzyskanie zgody władz carskich na ponowne otwarcie Uniwersytetu Wileńskiego licząc, Ĺźe z czasem stanie się on ponownie polską uczelnią. Sprzeciwili się jego powstaniu nie Litwini, ktĂłrych głos w tej sprawie w ogĂłle się nie liczył, ale miejscowe koła rosyjskie, ktĂłre uznały, Ĺźe uniwersytet będzie ostoją polskości, a jego istnienie sprzeczne z interesem państwa (H. Wisner). O powstaniu litewskiego uniwersytetu w Wilnie nie myśleli wĂłwczas nawet Litwini, bo prawie nie było naukowcĂłw litewskich, ktĂłrzy mogliby w nim wykładać.
Dla stałego teatru polskiego w latach 1912-14 został wzniesiony duĹźy budynek teatru polskiego, znany później jako Teatr na Pohulance (od nazwy ulicy, na ktĂłrej się znajdował). Został wzniesiony z inicjatywy Hipolita Korwin-Milewskiego według projektu polskich architektĂłw Aleksandra Parczewskiego i Wacława Michniewicza ze składek społeczeństwa polskiego Ăłwczesnego Wilna i ziemiaństwa polskiego. Budynek przekazany został władzom miasta pod warunkiem, iĹź będą tu występować wyłącznie teatry polskie. Za dyrekcji Nuny Młodziejowskiej (1906-10) był on jednym z najambitniejszych teatrĂłw polskich. Młodziejowska, ktĂłra troszczyła się o teatr jak o własne dziecko, przeznaczając na jego utrzymanie lwią część rodzinnego majątku, wystawiła m.in. „Dziady” A. Mickiewicza w inscenizacji S. Wyspiańskiego (1906), „SędziĂłw” (prapremiera) i „Wesele” Wyspiańskiego (1907) oraz „Lillę Wenedę” J. Słowackiego (1909) ze scenografią F. Ruszczyca, ktĂłrego zaprosiła do stałej współpracy. Jednocześnie zaczął się rozwijać amatorski ruch teatralny dzięki powstałemu w 1906 r. za sprawą JĂłzefa Montwiłła towarzystwu „Lutnia Wileńska” (sekcją literacko-dramatyczną kierował Z. Śmiałowski). „Lutnia” organizowała tzw. wieczory słowa, łączące przedstawienia z prelekcjami o literaturze (w 1916 r. zespół został przekształcony w teatr zawodowy, w ktĂłrym odrodziła się i kwitła na ziemiach polskich operetka, zepchnięta w Warszawie na tor boczny przez teatrzyki kabaretowe. „Lutnia” posiadała takĹźe znaczną – liczącą ok. 5000 tomĂłw bibliotekę, głównie dzieł polskich. Od 1907 r. działało w Wilnie Towarzystwo Popierania Polskiej Sztuki Scenicznej. To głównie za jego przyczyną teatry wileńskie do 1939 r. miały po Warszawie największą ilość sprzedawanych biletĂłw na przedstawienia. Np. w 1935 roku sprzedano biletĂłw teatralnych w Warszawie 1 983 000, w Wilnie 719 000, Łodzi 376 000, Krakowie 314 000, Lwowie 183 000 i w Poznaniu 163 000.
W 1907 r. powstało w Wilnie polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, skupiające pracownikĂłw naukowych, historykĂłw i miłośnikĂłw nauki, a takĹźe pisarzy i działaczy oświatowych. Odezwę w sprawie powołania Towarzystwa podpisali: L. Abramowicz, A. Parczewski, E. Orzeszkowa, J. Hłasko, J. Jankowski, J. Montwiłł, W. Putkamer, W. Tyszkiewicz oraz W. Zahorski. Towarzystwo wydawało „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk”, a pod jego patronatem ukazywało się pismo naukowe „Kwartalnik Litewski”. W latach 1919-39 była to powaĹźna polska instytucja naukowa. Jednocześnie z Towarzystwem Przyjaciół Nauk, czyli w 1907 roku, rozpoczęło działalność Wileńskie Towarzystwo Muzeum Nauki i Sztuki, a w 1912 r. została załoĹźona w Wilnie z inicjatywy Tadeusza WrĂłblewskiego i w oparciu o jego bardzo bogaty i bezcenny księgozbiĂłr – pełen cennych polonikĂłw Biblioteka im. Eustachego i Emilii WrĂłblewskich, ktĂłra w 1926 roku została Państwową Biblioteką im. Eustachego i Emilii WrĂłblewskich w Wilnie. Rozwinęła się polska działalność oświatowa. Powstały polskie szkoły prywatne. Powstało takĹźe stowarzyszenie „Oświata”, a Emma Dmochowska (1864-1919) organizowała kursy dla nauczycieli ludowych. W 1905 r. po raz pierwszy od 1863 r. wyszła procesja na BoĹźe Ciało z polską pieśnią, ktĂłrą intonowało tysiące wiernych. Jak grzyby po deszczu powstawały polskie stowarzyszenia społeczne, kulturalne i religijne, włącznie z „Sokołem”. OĹźywiła się jawna polska działalność polityczna. DuĹźym poparciem PolakĂłw cieszyła się Narodowa Demokracja (endecja). Działały w Wilnie takĹźe organizacje socjalistyczne, wraz z JĂłzefem Piłsudskim – synem ziemi wileńskiej, a takĹźe demokraci i krajowcy. Wilnianie czekali na upadek Rosji i
odrodzenie się państwa polskiego z Wilnem w jego granicach. Natomiast nacjonaliści litewscy marzyli o Wilnie jako stolicy wolnej Litwy.
W sierpniu 1914 r. wybuchła I wojna światowa. We wrześniu 1915 r. wojska niemieckie zajęły Wilno, kończąc 120-letnią rosyjską okupację miasta. Niemcy zwalczając moĹźliwość odrodzenia się państwa polskiego w wyniku tej wojny, wspierały wrogo nastawionych do Polski i PolakĂłw LitwinĂłw. Rozpoczął się polsko-litewski bĂłj o Wilno, spotęgowany powstaniem w 1918 r. osobnych państw – polskiego i litewskiego.


Niemcy twórcami współczesnego państwa litewskiego


DopĂłki Litwa była pod okupacją carskiej Rosji (do 1915 r.) wręcz zoologiczna nienawiść do PolakĂłw i polskości na Litwie chociaĹź przynosiła szkody tamtejszej społeczności polskiej, nie stanowiła jednak śmiertelnego zagroĹźenia dla nich i jej istnienia. Takim się stała, kiedy w 1918 r. z olbrzymią pomocą Niemiec powstała niepodległa Litwa rządzona przez skrajnie antypolskich nacjonalistĂłw – antypolskich rasistĂłw, a przy tym skrajnych germanofilĂłw. Tu mała dygresja związana z pytaniem: jak to się stało, Ĺźe mała grupka nacjonalistĂłw i germanofilĂłw litewskich objęła i utrwaliła swą władzę na Litwie w latach 1918-1919? – Z historii współczesnej Polski wiadomo, Ĺźe 1944 r. duĹźe obszary Polski okupowanej dotychczas przez Niemcy, zajęła sowiecka Armia Czerwona i tylko i wyłącznie z pomocą jej bagnetĂłw, a z rozkazu Stalina władzę w kraju objęła i utrwaliła mała grupa komunistĂłw polskich i Ĺźydowskich, ktĂłra nie miała poparcia narodu polskiego. Była to powtĂłrka z wcześniejszej historii Europy, rozegranej na Litwie w latach 1918-1919.
W sierpniu 1914 r. wybuchła I wojna światowa, m.in. wojna między Niemcami i Rosją. Zaraz po jej wybuchu nacjonaliści litewscy stanęli na gruncie państwowości rosyjskiej. Ich przedstawiciel w rosyjskiej Dumie Marcin Iczas uznał wojnę tę za świętą, wezwał do nowego Grunwaldu pod przewodnictwem Rosji i wyraził nadzieję, Ĺźe przyniesie ona zjednoczenie LitwinĂłw pod berłem rosyjskim. Po wybuchu wojny Rosjanie chcąc pozyskać dla swej sprawy PolakĂłw i LitwinĂłw zdecydowali się na drobne ustępstwa, m.in. na powstanie w Wilnie Komitetu Obywatelskiego dla wspierania ofiar wojny, ktĂłrego przewodniczącym został Polak Stanisław Kongowicki, wiceprzewodniczącym Litwin Jonas Vileisis. Wchodzili do niego obok PolakĂłw przedstawiciele mniejszości litewskiej, białoruskiej i Ĺźydowskiej. Przed samym opuszczeniem miasta władze rosyjskie przekazały Komitetowi funkcje zarządu miasta. Po kilku miesiącach – za okupacji niemieckiej Wilna Litwini wycofali się z komitetu, doprowadzając tym samym do jego upadku. Po pokonaniu wojsk rosyjskich latem 1915 r. Litwę zajęły wojska niemieckie, ktĂłre okupowały kraj do połowy 1919 r., co wprowadziło LitwinĂłw w bezpośredni kontakt z polityką niemiecką. Kiedy 2 X 1915 r. do Wilna wkroczyły wojska niemieckie, ich dowĂłdca, pułkownik hr. von Pfeil (Bawarczyk) wydał do ludności miasta trĂłjjęzyczną: niemiecko-polsko-rosyjską odezwę (zwróćmy uwagę na fakt, Ĺźe odezwa nie była wydana rĂłwnieĹź po litewsku) do ludności „polskiego miasta Wilna,… tego sławetnego i pełnego tradycji grodu”, ktĂłry „był zawsze perłą w sławnym KrĂłlestwie Polskim”. Odezwę kończyła inwokacja: „Niech BĂłg błogosławi Polskę” (Kazimierz Okulicz Brzask, dzień i zmierzch na ziemiach Litwy historycznej w: Pamiętnik wileński Londyn 1972; M. Kałuski Polskie Wilno 1919-1939 Toruń 2019). Jednak plany niemieckie odnośnie Litwy zapowiadały walkę z Polakami takĹźe i na tej ziemi.
Niemcy wierząc, że pokonają Rosję i zajmą Litwą, Białoruś i Łotwę już 15 III 1915 r. utworzyły Litewski Zarząd Wojskowy, na którego czele stanął książę Franciszek Isenburg-Birstein, podlegający zarządowi Ober-Ostu (obszaru okupowanego przez Rzeszę Niemiecką na Wschodzie) z marszałkiem Paulem Hindenburgiem i jego szefem sztabu Erichem Ludendorffem, a od marca 1916 r. kwatermistrz generalny. Niebawem utworzono Niemiecki Zarząd Wojskowy Litwy i Kurlandii (Militärverwaltung Litauen-Kurland), obejmujący pięć okręgów: Litwa, Suwałki, Wilno, Grodno i Białystok. Propolski gest gen. Von Pfeila zastąpiła wkrótce antypolska polityka Ludendorffa, któremu zaczęły podlegać sprawy etniczne na okupowanej Litwie i ziemiach ościennych. Ludendorff chcąc zapoznać się ze składem etnicznym ludności na zarządzanym przez siebie terenie (okręgi: Kowno, Wilno, Grodno), zarządził przeprowadzenie w marcu 1916 r. spisu ludności. Spis wykazał, że w okręgach tych Polacy stanowili od 7% (okręg Kowno) do 55% ogółu ludności. W mieście Wilnie spis wykazał: 50,15% Polaków, 43,5% Żydów, 2,6% Litwinów, 1,36% Białorusinów, resztę stanowili Rosjanie, Niemcy i inni. Litwini i Białorusini zakwestionowali wyniki tego spisu. Przeprowadzony powtórnie spis w listopadzie 1916 r. pod kontrolą Litwinów wykazał liczbę Polaków o kilka procent wyższą. Rezultaty spisów uderzyły Niemiecki Zarząd Wojskowy jak obuch po głowie. Uznano je za tajne i schowano pod kluczem. Po wojnie znaleziono je w tajnym sprawozdaniu Zarządu Wojskowego za rok 1916 (K. Okulicz). Niemcy (Ober-Ost) po dokonaniu spisu ludności zrozumieli, że w okręgach Kowno, Wilno i Grodno rządzić skutecznie przeciwko Polakom lub bez nich nie można, co stwierdził szef okręgu wileńskiego von Beckerth w memoriale wysłanym do dowództwa Ober-Ostu. Popadł za to w niełaskę u Ludendorffa. Następcą jego został arystokrata i polakożerca pruski, ks. Insenburg Birstein, który w okręgu wileńskim zasłużył sobie na powszechną nienawiść. Niemcy bowiem widząc polską przewagę ludnościową oraz wielkie wpływy polskie w gospodarce i kulturze na tym terenie postanowili poddać Polaków i kraj niesłychanie brutalnej gospodarczej eksploatacji, jak również przystąpili do zwalczania tu wpływów polskich i przeciwstawiania Litwinów Polakom (J. Ochmański).
Faktyczny kierownik polityki niemieckiej na Litwie, gen. Ludendorff, uwaĹźał te trzy okręgi wraz z graniczącą z Litwą Kurlandią (Łotwa) za przyszłą zdobycz wojenną Niemiec, zarazem za jedno z ogniw łańcucha, ktĂłrym według jego wyraĹźania miano „zdławić” (abschnueren) Polskę. Zgodnie z jego rozkazem miano na tych terenach zwalczać wpływy polskie przez przeciwstawianie im oraz popieranie innych narodowości: LitwinĂłw, BiałorusinĂłw i ĹťydĂłw. Pod koniec 1915 r. niemiecki Auswaertiges Ant, za radą posła niemieckiego w Bernie (Szwajcaria) von Romberga, pozyskał do słuĹźby jako agenta na Zachodzie (Francja, Anglia) mieszkającego w Szwajcarii znanego litewskiego działacza niepodległościowego Juozasa Gabrysa-ParĹĄaitisa z jego pismem „Pro Lituania” (w języku francuskim i angielskim). „Pro Lituania” zwalczała polską ideę federacji polsko-litewsko-białoruskiej – związku narodĂłw współpracujących ze sobą swobodnie w dziedzinie twĂłrczości, kultury i obrony jako imperialistyczny pomysł polski, przedstawiając PolakĂłw jako ośmiornicę usiłującą zadusić LitwinĂłw i RusinĂłw swoimi mackami. Gabrys pozyskał dla swojej propagandy szereg politykĂłw francuskich i angielskich (K. Okulicz). Niemcy obawiały się ponownego sojuszu polsko-litewskiego, ktĂłry przekreśliłby ich plan przyłączenia tych ziem po wojnie do Niemiec. Szef sztabu Ober-Ostu gen. Max Hoffman na konferencji w Bingen odbytej po pokojowej rezolucji Reichstagu z 19 lipca 1917 r. powiedział: „Porozumienie (Ausgleich) polsko-litewskie byłoby nieszczęściem dla Niemiec. Litwini muszą być naszymi sprzymierzeńcami w walce przeciwko polszczyĹşnie (Polentum)” (K. Okulicz). Natomiast Hoffman do swego planu wciągnął wszystkich wrogĂłw Polski wśrĂłd miejscowych LitwinĂłw i działających w Szwajcarii politykĂłw litewskich, a takĹźe zgermanizowanych LitwinĂłw z Prus Wschodnich. W marcu 1917 r. wyodrębniono z Ober-Ostu okręgi kowieński (etnicznie w większości litewski) i wileński (w większości etnicznie polski) tworząc Militarverwaltung Litauen z siedzibą w Wilnie i niemieckim księciem Franzem Inseburgiem-Birsteinem na czele. W skrystalizowanych juĹź planach niemieckich leĹźało albo wcielenie tych ziem do Rzeszy i skolonizowanie ich przez NiemcĂłw (przystąpili do realizacji tego planu w czasie hitlerowskiej okupacji Litwy), albo uczynienie z nich półkolonialnego państewka litewskiego całkowicie zaleĹźnego od Niemiec, będącego przeciwwagą wobec Polski, a zarazem pomostem między Niemcami a Rosją. W realizacji tego drugiego planu znaleĹşli kolaborantĂłw wśrĂłd nacjonalistĂłw litewskich – dotychczasowych wiernych sług Petersburga w walce z Polakami i polskością na Litwie (A. Smetona, J. Saulys, S. Kairys, M. Birziska, J. Basanovicius, J. Staugaitis, bp P. Karevicius i inni). WĂłwczas po stronie polskiej był popularny wierszyk pt. „Litwin o sobie”: „Moja rola dzisiaj taka/Ĺťe na smyczy u Prusaka/Zawsze na jego komendę /Na Polskę wymyślać będę”.
Zwycięstwo Niemiec w wojnie nie było pewne, a w wyniku rewolucji 15 marca 1917 r. został zmuszony do abdykacji car Rosji Mikołaj II i Rosja została „demokratyczną” republiką. Niemcy obawiając się, Ĺźe Litwini postawią na Rosję, ktĂłra jako państwo demokratyczne powinna przyznać Litwie autonomię, po długich targach z nacjonalistami litewskimi wyrazili wĂłwczas zgodę na utworzenie 18 września 1917 r. przez litewskich nacjonalistĂłw-germanofilĂłw Litewskiej Rady Państwowej – Taryby (ostatecznie ukonstytuowała się 23 listopada 1917), złoĹźonej z 20 osĂłb z Antanasem Smetoną na czele, ktĂłra pod całkowitą kontrolą niemiecką sprawowała władzę na Litwie do maja 1920 r. Rosyjski Rząd Tymczasowy został obalony 7 listopada 1917 r. przez rewolucję bolszewicką. Lenin podpisał dekret anulujący układy rozbiorowe Polski i uznał prawo narodu polskiego do zjednoczenia i niepodległości. Niemcy chciały koniecznie zachować Litwę dla siebie. Dlatego Berlin wraz z nacjonalistami litewskimi urządzili wĂłwczas dwie polityczne farsy: Taryba z inspiracji Berlina 11 grudnia 1917 r. powzięła zasadniczej wagi uchwałę, mianowicie proklamowała przywrĂłcenie samodzielnego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie (z inspiracji niemieckiej było to pierwsze oficjalne powiązanie Wilna z powstającym państwem litewskim) oraz zerwanie unii z Polską, natomiast 16 lutego 1918 r. proklamowała „niepodległość” Litwy. Rosja bolszewicka 3 marca 1918 r. zawarła z Niemcami traktat pokojowy, w ktĂłrym zrzekła się formalnie terytorium Polski, Litwy i Kurlandii okupowane przez Niemcy. Otwierało to Niemcom drogę do zrealizowania na tym terenie swojej koncepcji państewek buforowych. Utworzenie państwa litewskiego miało się dokonać w oparciu o Niemcy, z ktĂłrymi Taryba pragnęła wejść w „wieczysty trwały stosunek sprzymierzeńczy”. W praktyce oznaczyło to zerwanie kilkuwiekowego związku z Polską i oddanie się pod protektorat Niemiec. Protektorat ten wyobraĹźał sobie Ludendorff w formie unii personalnej Litwy z Prusami (część Niemiec), przez co stałaby się ona całkowicie domeną rządzącej w Niemczech dynastii HohenzollnerĂłw. Zgodnie z tym planem cesarz Wilhelm II pismem z 23 marca 1918 r. uznał Litwę jako „państwo wolne i niezaleĹźne” i przyrzekł zapewnić mu przy jego budowie pomoc i opiekę. Jednak Litwą w dalszym ciągu rządzili całkowicie Niemcy. 4 lipca 1918 r. powstała zaleĹźna od Niemiec monarchia pod nazwą KrĂłlestwo Litwy (Lietuvos Karalystė), obejmująca swym zasięgiem okręg Litwa Ober-Ost, a krĂłlem został ogłoszony przez Tarybę książę Urachu (Niemcy) Wilhelm Karl von Urach pod imieniem Mendoga II (11 lipca przyjął wybĂłr), ktĂłry nie mĂłwił po litewsku i nigdy rĂłwnieĹź nie przyjechał na Litwę. Jak pisze Kazimierz Okulicz: Groteskowa była nagła wolta złamanego zbliĹźającą się milowymi krokami militarną klęską (Niemiec) i nowymi wydarzeniami w sprawie litewskiej gen. Ludendorffa, ktĂłry zapytany przez ministra spraw zagranicznych von Hintze co sądzi o plebiscycie w Ober-Ost na temat Polska czy Litwa, odpowiedział 31 sierpnia 1918 r.: oddać Polsce od razu, bez plebiscytu, bo to moĹźe stworzyć (dla Niemiec) niedogodny precedens. Świadczy to dobitnie o tym, Ĺźe Niemcy bardzo dobrze zdawali sobie sprawę z tego, Ĺźe Wilno jest polskie i przez to nie moĹźe być litewskie. Kiedy prezes Taryby Antanas Smetona dowiedział się o projektach niemieckich oddania Wilna Polsce zabiegał w Berlinie o ich zaniechanie. Koniunktura dla LitwinĂłw była dogodna, bo do rządu ks. Maxa Badeńskiego wszedł przywĂłdca niemieckiej katolickiej partii Centrum Matthias Erzberger, protektor Taryby. Miał on inne rozwiązanie sprawy litewskiej zespolonej z Niemcami. Przewidując klęskę Niemiec, a chcąc je ratować za rozpętanie wojny, w lipcu 1917 r. był autorem Rezolucji Pokoju, przyjętej przez Reichstag, a będącej wezwaniem do zakończenia wojny bez aneksji i kontrybucji. Jednak z podległej Niemcom Litwie nie chciał rezygnować. Udając jej przyjaciela otaczał ją i politykĂłw litewskich szczegĂłlną uwagą, bronił ją nawet przed wyzyskiem okupacyjnym Ober-Ostu i przez to stał się głównym obok Naczelnej Komendy Ober-Ostu twĂłrcą „państwa” litewskiego, ktĂłremu pomagał stanąć na nogi takĹźe w latach 1919-20 jako minister republikańskiego rządu niemieckiego. Jako katolik i wrĂłg Prus był on niechętny usadowieniu się HohenzollnerĂłw na tronie litewskim i pragnął widzieć nim przedstawiciela ktĂłrejś z niemieckich dynastii katolickich. Za jego sprawą Taryba ogłosiła Litwę krĂłlestwem, a 4 lipca 1918 r. w tajemnicy przed rządem niemieckim proklamowała księcia Wilhelma Uracha krĂłlem Litwy pod imieniem Mendog II. Wilhelm Urach nie zdążył objąć tronu litewskiego z powodu przegranej przez Niemcy wojny i upadku Cesarstwa Niemieckiego. Jednak przemoĹźną władzę na Litwie nadal sprawowali Niemcy do 1920 r. W połowie paĹşdziernika 1918 r. rząd niemiecki, po długiej dyskusji, postanowił podporządkować wojskową administrację niemieckiemu komisarzowi generalnemu, ktĂłry przekaĹźe ją w stosownej chwili Litwinom. Wilno miało pozostać stolicą Litwy dla zachowania długowieczności konfliktu polsko-litewskiego, będącego na rękę Niemcom (prof. Wiktor Sukiennicki). 20 paĹşdziernika 1918 r. premier ks. Max Badeński oświadczył Smetonie, Ĺźe Niemcy wyraĹźają zgodę na uchwalenie przez LitwinĂłw konstytucji i uregulowanie stosunkĂłw z sąsiadami, ale nie będzie wyznaczał granicy polsko-litewskiej. 2 listopada 1918 r. Taryba uchwaliła tymczasową konstytucję, na mocy ktĂłrej została jedynym organem ustawodawczym, a jej Prezydium przejęło najwyĹźszą władzę wykonawczą. Jednocześnie Taryba zdetronizowała krĂłla Litwy Mendoga II w związku z wprowadzeniem na Litwie ustroju republikańskiego. Z chwilą poddania się na froncie zachodnim 11 listopada 1918 r. Niemcy zgodzili się na utworzenie suwerennego rządu litewskiego z siedzibą w polskim Wilnie (Wikipedia), na ktĂłrego czele stanął nacjonalista Augustyn Voldemaras. Decyzja rządu niemieckiego oddania Wilna Litwie wzburzyła ludność miasta. „Wyraziło się to w kilkudziesięciotysięcznym pochodzie w niedzielę 20 paĹşdziernika 1918 r. ze sztandarami i transparentami, z udziałem umundurowanych wojskowych i oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), maszerujących w szyku bojowym i spotkanych na placu Katedralnym strzałami milicji niemieckiej. OgĂłlne wraĹźenie demonstracji było olbrzymie, zarĂłwno w całym kraju jak i w interesujących się nim wielkich centrach politycznych” (K. Okulicz). Demonstracja ta pokazała do kogo naleĹźy miasto. Litwini w podzięce Niemcom za Wilno mogliby zmobilizować najwyĹźej kilkaset osĂłb. ChociaĹź plany tak Ludendorffa jak i Erzeberga odnośnie Litwy nie zostały zrealizowane, pozostał owoc ich działalności – antypolska Litwa Kowieńska (Litwa Encyklopedia Gutenberga, Warszawa 1933). Odeszli z Litwy Ludendorff jak i Erzeberg jednak osoba, ktĂłra ich zastąpiła – dr Ludwig Zimmerle jako pełnomocny komisarz niemiecki w Kownie współrządzący z rządem litewskim Litwą tak samo jak jego dwaj poprzednicy reprezentował te same cele odnośnie Litwy, czyli podporządkowania jej Niemcom i prowadzenie przez nią antypolskiej polityki. W lutym 1919 r. pisał z Kowna do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych: „Jak tylko moĹźna, naleĹźy popierać antypolskie, nacjonalistyczne dążenia LitwinĂłw nawet w skromnej skali, dotyczącej budowy ich państwa” (K. Okulicz). Dlatego stacjonujące na Litwie do 2. połowy 1919 r. wojska niemieckie zadbały o ugruntowanie władzy na Litwie Kowieńskiej przez swoich germanofilskich i polakoĹźerczych nacjonalistĂłw litewskich, chociaĹź wĂłwczas większość społeczeństwa litewskiego nie chciała zerwania unii z Polską. Okupacyjne wojska niemieckie współuczestniczyły rĂłwnieĹź w tworzeniu i uzbrojeniu wojska litewskiego do walki z Polakami. Nawet po opuszczeniu Litwy przez wojska niemieckie niemieccy doradcy wojskowi ciągle brali udział w rozwoju armii litewskiej. Udział Niemiec i wojska niemieckiego w ugruntowaniu władzy na Litwie Kowieńskiej przez nacjonalistĂłw litewskich w latach 1918/19 i utworzeniu armii litewskiej do walki z Polską jest bezsprzeczny – był decydujący. Jednak w procesie tym rĂłwnie wielką rolę odegrali nacjonalistycznie i antypolsko nastawieni księża litewscy. To głównie ich zasługą było utworzenie lokalnej administracji litewskiej złoĹźonej z nacjonalistĂłw litewskich wytypowanych i wspieranych przez nich. Ale i ich działalność była rĂłwnieĹź pod kontrolą niemiecką jak i przez germanofilskiego i antypolskiego nuncjusza apostolskiego w Bawarii w latach 1917-25 Eugenio Pacelli, późniejszego papieĹźa Piusa XII.
W wyniku rewolucji 7 listopada 1917 r. (tzw. rewolucja październikowa) władzę w Rosji przejmują bolszewicy, kierowani przez Włodzimierza Lenina. Wspierały ją Niemcy poprzez niemieckie tajne służby, które zainwestowały w partię bolszewicką wielkie pieniądze. Zaraz po objęciu władzy Lenin podpisuje dekret anulujący układy rozbiorowe Polski i uznaje prawo narodu polskiego do zjednoczenia i niepodległości. W dekrecie tym nie mówi nic o Litwie i Litwinach. Dekret Lenina był jednak niczym innym jak świstkiem papieru. Bowiem pragnieniem Rosji bolszewickiej było ponowne przyłączenie Polski (i Litwy) do państwa czerwonych carów. Od dłuższego czasu w Rosji i w armii rosyjskiej narastało zmęczenie prowadzoną wojną z Niemcami i wspierającymi ich Austriakami (I wojna światowa). Dlatego jednym ze sztandarowych postulatów bolszewików, przed rewolucją październikowej, było podpisanie separatystycznego pokoju z Niemcami, czyli wycofanie Rosji z I wojny światowej, wbrew zobowiązaniom wobec Ententy. Rosję ogarnęła wyjątkowo krwawa wojna domowa i Lenin uważał, że ustanowienie pokoju z państwami centralnymi wpłynie na trwałe przejęcie władzy w Rosji przez bolszewików. 3 marca 1918 r. w Brześciu nad Bugiem został zawarty pokój pomiędzy Rosja bolszewicką a Niemcami i Austrią. Jednak za cenę tego pokoju Lenin był zmuszony oddać Niemcom ogromne tereny dawnego Imperium Rosyjskiego, m.in. całą Litwę i zachodnią Białoruś aż po Mińsk. Lenin wyprowadzając Rosję z wojny, umożliwił tym samym Niemcom przerzucić setki tysięcy żołnierzy na front zachodni (Francja-Belgia). Nic to jednak Niemcom nie pomogło. Ententa antyniemiecka wsparta przez wojska amerykańskie zmusiła 11 listopada 1918 r. Niemcy i ich sojuszników do kapitulacji. Tego samego dnia odrodziło się państwo polskie po 123 latach niewoli. Na jego istnienie nie myśleli się godzić ani Niemcy, ani Rosja bolszewicka. Armia niemiecka musiała opuścić nie tylko wszystkie tereny okupowane, ale także duże obszary terenów przygranicznych z dużym odsetkiem innej narodowości, które przed wybuchem I wojny światowej w 1914 r. należały do Niemiec, w tym Wielkopolskę, którą opanowali powstańcy polscy w ostatnich dniach grudnia 1918 r.; także zamieszkałe w większości przez Polaków Pomorze miało być włączone do wolnej Polski, a na Górnym Śląsku miał odbyć się plebiscyt. Pomimo kapitulacji Niemcy i Rosja bolszewicka dogadały się w sprawie polskiej. Ponownie nawiązano bliską współpracę wojskową skierowaną przeciwko Polsce, która trwała nieprzerwanie do 1941 r. Bolszewicka zaraza (Armia Czerwona) zaczęła marsz na zachód. Gdy pod koniec 1918 r. niemiecka armia okupacyjna na Wschodzie zaczęła wracać do domu, oddawała bolszewikom władzę w terenie i przekazywała im swoje magazyny broni. 18 grudnia 1918 r. niemieccy wojskowi pomogli zorganizować Radę Delegatów Robotniczych w okupowanym Wilnie. 21 i 22 grudnia wiece dla 10 tys. jeńców rosyjskich urządzili tam komisarze Joffe i Kamieniew. 1 stycznia 1919 r. Niemcy wycofali się z Wilna, mając zamiar przekazać je bolszewikom. Ubiegła ich jednak polska samoobrona, która opanowała miasto, ale po czterech dniach została stamtąd wyparta przez przeważające siły rosyjskie (Hubert Kozieł Jak Niemcy chcieli wbić nam nóż w plecy w 1920 r. Rzeczpospolita 13.8.2020).
Władza Taryby w polskim Wilnie skończyła się wraz z przebywaniem w tym mieście wojsk niemieckich do 31 grudnia 1918 r.; ostatnim pociągiem rząd litewski uciekł do Kowna, gdzie czuł się bezpieczniej niż w zupełnie polskim mieście bez ochrony ze strony wojsk niemieckich. Od tej pory do 1940 r. Kowno było siedzibą władz Litwy i faktyczną stolicą państwa litewskiego. W Wilnie władzę przejęli
Polacy – dominująca w nim polska ludność (Samoobrona Wileńska pod dowĂłdztwem generała Władysława Wejtki). Tak rozpoczął się spĂłr polsko-litewski o Wilno w duĹźej mierze przez NiemcĂłw, ktĂłrzy jako okupanci bezprawnie przyznali miasto kreowanemu przez siebie marionetkowemu państwu litewskiemu na stolicę, chociaĹź Litwini w dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowili tylko 2% ludności, a miasto z wszystkich stron było otoczone polskim morzem – Wileńszczyzną zamieszkałą prawie w całości przez PolakĂłw, ktĂłrzy wokół Wilna stanowią po dziś dzień większość mieszkańcĂłw. Obecna – tym razem z daru Stalina stolica Litwy jest więc z wszystkich stron otoczona polskim morzem. To chyba jedyny taki przypadek na świecie – aby stolica jakiegoś państwa była na obcym terytorium etnicznym.


Litwa Kowieńska jako Republika Litewska w latach 1918 – 1940


Powstałe z wielką pomocą Niemiec czy raczej utworzone przez nie w 1918 r. i prawdopodobnie wbrew woli większości Ăłwczesnych LitwinĂłw niepodległe państwo litewskie – Republika Litewska, ktĂłre utrwaliło swĂłj niepodległy byt dzięki zwycięstwu Wojska Polskiego nad bolszewikami w 1920 r. (bez tego zwycięstwa była by tak jak Białoruś i Ukraina republiką sowiecką juĹź w 1920 r.: litewski portal delfi.lt 7.6.2013), miała obszar 52 822 km kw., a po zagarnięciu zbrojnym Kłajpedy wraz z okręgiem (2848 km kw.) w 1923 r. jej obszar wynosił 55 670 km kw. i graniczyła od południa z Niemcami (Prusy Wschodnie) – 362 km, od wschodu i południa z Polską – 525 km kw., od północy z Łotwą – 570 km kw. i od zachodu z Morzem Bałtyckim – 90 km (w tym 60 km to Mierzeja Kurońska), a w latach 1939-40, czyli po upadku Polski i przyłączeniu do Niemiec Kraju Kłajpedzkiego z Łotwą – 570 km, Związkiem Sowieckim – 370 km, Niemcami 362 km i Morze Bałtyckim – 18,5 km. W granicach Litwy Kowieńskiej znalazła się prawie cała gubernia kowieńska (ok. 38 100 km kw.) oraz zachodnia część Wileńszczyzny (części powiatĂłw wileńskiego, trockiego i święciańskiego – razem ok. 6800 km kw.) i północna Suwalszczyzna (powiaty Kalwaria, Mariampol, WładysławĂłw i Wyłkowyszki oraz większa część powiatu sejneńskiego bez polskich Sejn – razem ok. 7880 km kw.) oraz wspomniany Kraj Kłajpedzki – 2848 km kw. i 141 tys. mieszk., zamieszkały głównie przez NiemcĂłw (tutejsi Litwini – około 25% ludności kraju byli ewangelikami i nie lubili się z Litwinami katolikami). Administracyjnie kraj był podzielony na 23 powiaty ziemskie (BirĹźe-Poswol, Jeziorosy, Kiejdany, Koszedary, Kowno, Kretynga, ŁoĹşdzieje, Mariampol, MoĹźejki, Olita, PoniewieĹź, Rakiszki, Rosienie, Szaki, Szawle, Taurogi, Telsze, Uciana, Wiłkomierz i Wyłkowyszki na Litwie Kowieńskiej i Kłajpeda, Szylokarczma i Pojegi w Kraju Kłajpedzkim) i 5 powiatĂłw grodzkich (Kowno, Kłajpeda, Szawle, PoniewieĹź i Wiłkomierz). Kraj Kłajpedzki tworzył okręg autonomiczny, zarządzany przez gubernatora litewskiego, ale będący de facto w rękach niemieckich (w marcu 1939 r. powrĂłcił do Niemiec). Stolicą kraju było Kowno. Spis powszechny ludności przeprowadzony 17 września 1923 r. wykazał, Ĺźe Litwę Kowieńską (bez Kłajpedy – i okręgu – 141 tys. mieszk.) zamieszkiwało 2 028 971 osĂłb. OprĂłcz LitwinĂłw – 1 701 863 osoby (ok. 79% ludności kraju), kraj zamieszkiwali Ĺťydzi – 153 743, Rosjanie - 50 460, Niemcy - 29 231, Łotysze – 14 883, Białorusini – 4421, Tatarzy – 973, Cyganie – 284 i Karaimi - 141, no i oczywiście Polacy: według tego spisu 65 599 osĂłb; w rzeczywistości było ich około 200 000. W 1938 r. Litwę zamieszkiwało około 2 450 000 ludności. Poza Kownem (92 tys. mieszk. w 1923 r. i ok. 160 tys. w 1940 r.) były na Litwie tylko 32 małe, drewniane miasta (drugie co do wielkości miasto na Litwie Szawle miało tylko 21 tys. mieszkańcĂłw) i 253 miasteczka, ktĂłre miały zaledwie po kilkaset mieszkańcĂłw. W miejscowościach tych mieszkało raptem 16% ludności kraju. Około 80% ludności Litwy Kowieńskiej pod koniec jej istnienia, czyli 1 937 000 osĂłb było katolikami (najmniej katolikami byli księża litewscy, gdyĹź ani jeden, ani jeden (!) nie zaprotestował przeciwko brutalnemu prześladowaniu polskich katolikĂłw nie tylko przez rząd litewski, ale takĹźe przez hierarchię litewską, poza tym wielu z nich było ateistami, ktĂłrzy w biednej Litwie chcieli dobrze Ĺźyć i robić karierę w Kościele czy polityce!), poza tym było 150 000 wyznawcĂłw judaizmu, 25 000 ewangelikĂłw i ok. 5000 kalwinĂłw oraz 22 000 prawosławnych; pozostali Litwini naleĹźeli do małych sekt oraz byli bezwyznaniowcami. Do 1926 r. litewska część diecezji sejneńskiej naleĹźała do metropolii warszawskiej, a litewska mała zachodnia część diecezji wileńskiej i cała diecezja Ĺźmudzka do 1925 r. naleĹźała do polskiej metropolii mohylewskiej na dzisiejszej Białorusi, przedtem Rosji. W 1926 r. Stolica Apostolska ustanowiła osobną dla Litwy metropolię kowieńską, w skład ktĂłrej wchodziły: arcybiskupstwo kowieńskie i nowoutworzone diecezje Koszedary, PoniewieĹź, Telsze i Wyłkowyszki. Ogółem było 547 parafii katolickich, 1106 księży diecezjalnych i 73 zakonnych, 124 seminarzystĂłw, 25 klasztorĂłw męskich ze 182 zakonnikami i 70 klasztorĂłw Ĺźeńskich z 619 zakonnicami. Kraj miał wybitnie wiejski charakter i był nieciekawy krajobrazowo (pozbawiony gĂłr, brak parkĂłw narodowych, mało zabytkĂłw architektonicznych – jedno większe miasto włoskie miało więcej zabytkĂłw architektonicznych niĹź cała Litwa Kowieńska). Językiem urzędowym był język litewski. Walutą litewską był lit (1 US dolar = 10 litĂłw).
Polacy stanowili największą grupę etniczną na Litwie Kowieńskiej. Było ich 202 026 osĂłb (według dokładnych danych Polskiego Komiteu Wyborczego), czyli stanowili 9,9% ludności kraju. Na Litwie Kowieńskiej znalazła się część zwartego obszaru etnicznie polskiej Wileńszczyzny, chociaĹź po stronie litewskiej był to w większości teren bardziej mieszany etnicznie: polsko-litewski w niektĂłrych rejonach lub litewsko-polski w innych. Ciągnął się on na zachĂłd i północny zachĂłd od granicy z Polską w rejonie Wilna i obejmował swym zasięgiem kilka powiatĂłw litewskich. I tak w powiecie kowieńskim Polacy stanowili 28.8% ludności (w dolinie Wilii, koło Kowna i Kiejdan - tzw. Lauda, na obszarze 20 gmin o powierzchni 5 tys. km² mieszkało ok. 105 tys. PolakĂłw, ktĂłrzy stanowili 43% wszystkich mieszkańcĂłw), w koszedarsko-trockim 29.3% (najwięcej w gminach Sumliszki i Hanuszyszki), w wiłkomierskim 24.5% (w okolicy Szyrwint, Giedroyć i Janiszek Polacy stanowili 63-71% ogółu mieszkańcĂłw), w kiejdańskim 21.5%, w jeziorańskim 16.7% (na obszarze 800 km kw. mieszkało 8 tys. PolakĂłw. W samym Kownie Polacy u progu niepodległości Litwy stanowili aĹź 31.5% ogółu ludności stolicy tego państwa. Jeszcze długo po II wojnie światowej akcent polski był przez długi czas cechą charakterystyczną litewskiej gwary kownian (L. Kondratas). W okolicy Kowna, na tzw. historycznej polskiej Laudzie (szlachta laudańska) istniały miejscowości posiadające 60% PolakĂłw, a nawet więcej, jak np. wsie Łopie i Wędziagoła gdzie Polacy stanowili 90% mieszkańcĂłw tych gmin. DuĹźe skupiska polskie istniały w miastach: PoniewieĹź, Kiejdany, Wiłkomierz, Rosienie, Telsze, Jeziorosy oraz w miasteczkach: Radziwiliszki, Malaty, Jewie (77%), KiernĂłw, Giedroycie, Szyrwinty, Wysoki DwĂłr, Piwoszuny.
Po okupacji Litwy przez Cesarstwo Niemieckie w latach 1915-19 (okres I wojny światowej), Niemcy przekazali władzę nielicznym wĂłwczas skrajnym nacjonalistom litewskim, a zarazem germanofilom – wiernym sługusom Berlina (korzystali takĹźe cały czas z pomocy dyplomatycznej Związku Sowieckiego), czyli ludziom „wręcz chorobliwie uprzedzonych do wszystkiego co polskie” (J. Ochmański), ktĂłrych misją było oddzielenie się od Polski i PolakĂłw „chińskim murem” oraz wytępienie PolakĂłw i wszystkiego co polskie na samej Litwie. I nawet gdyby Litwini z pomocą Niemiec czy Rosji Sowieckiej w latach 1919-20 utrwalili swe panowanie w Wilnie i polskiej SuwalszczyĹşnie, nie zmieniło by to wrogiego nastawienia nacjonalistĂłw litewskich do Polski i PolakĂłw, bowiem ich głównym celem był „moralny upadek Polski” (J. Ochmański), czyli ponowny podział Polski między Niemcy i Rosję/Związek Sowiecki.
W latach 1920-26 Litwa była państwem względnie demokratycznym: prezydent, rząd, Sejm (Seimas, 89 posłów w 1923 r. i 92 w 1926 r.), w ktĂłrym było zawsze kilku posłów polskich. Jednak nie wszyscy uwaĹźali Ăłwczesną Litwę za kraj nawet jako tako demokratyczny. W 1919 r. litewski ksiądz katolicki – proboszcz parafii Świętej TrĂłjcy w Traszkunach/TroĹĄkūnai koło Uciany (1917-29) Antanas Pauliukas stwierdził, Ĺźe: „Nasz nowy rząd [litewski] nie róşni się tak bardzo od bolszewikĂłw” (Marek Jan Chodakiewicz „Wokół Polski do 1921” Do Rzeczy 23.5.2021). Konstytucja państwa została uchwalona 1 sierpnia 1922 r. (wzorowała na polskiej konstytucji z 1921 r.). Cztery partie zdominowały Ĺźycie polityczne międzywojennej Litwy: Chrześcijańska Demokracja później jako Partija, ludowcy popularnie zwani „Liaudininkai”, socjal-demokraci i Litewskie Demokratyczne Stronnictwo Narodowe, później popularnie zwane „Tautininkai”. Ta ostatnia partia była litewską odmianą modnego wĂłwczas w Europie łagodnego faszyzmu, czyli wbrew nazwie nie miała nic wspĂłlnego z demokracją. Chrześcijańscy demokraci i narodowcy (Tautininkai) były partiami wyraĹşnie proniemieckimi i tym samym skrajnie – do ostatnich granic antypolskimi. Socjal-demokraci więcej stawiali na dobre stosunki ze Związkiem Sowieckim i chociaĹź takĹźe byli, to jednak byli najmniej antypolscy. Niestety „Litwini nie mieli za sobą ani tradycji państwowych, ani dobrych przykładĂłw trudnej sztuki rządzenia narodem. ToteĹź zbyt wiele było na Litwie biurokratycznego śmiecia szkoły carsko-rosyjskiej” (J. Ochmański). 17 grudnia 1926 r. narodowcy (Tautininkai) z Antanasem Smetoną (1874-1944 USA) i Augustinasem Voldemarasem na czele dokonali zamachu stanu. Prezydentem został Smetona, a premierem Voldemaras. JuĹź 12 czerwca 1927 r. nacjonalistyczny rząd otrzymał wotum nieufności, lecz zamiast ustąpić rozwiązał Sejm i wbrew konstytucji (art. 52), nie rozpisał nowych wyborĂłw. Nie ulega wątpliwości, Ĺźe Litwa w latach 1926-40 była krajem autorytarnym, zbliĹźonym do łagodnego faszyzmu portugalskiego Antonio Salazara, chociaĹź z dokumentĂłw wiemy, Ĺźe Smetona interesował się faszyzmem włoskim i moĹźe takĹźe z niego czerpał natchnienia jak rządzić krajem; dla historykĂłw i propagandystĂłw sowieckich Litwa była krajem faszystowskim, natomiast dla polskiego historyka P. Łossowskiego Smetonowska Litwa była krajem dyktatorskim – dyktatorskim bez nawet namiastki parlamentu; redaktor wydawanego w okresie międzywojennym w Kownie polskiego dziennika „Dzień Polski” Edmund Jakubowski określił rządy litewskie w latach 1926-40 jako totalitarne, o zabarwieniu nacjonalistycznym („Tygodnik Polski” 22.12.1979, Melbourne). Autorytaryzm litewski był w niektĂłrych przypadkach gorszy od NSDAP Adolfa Hitlera, bowiem nawet dla pozorĂłw nie aspirował do uczestnictwa w liberalnym systemie parlamentarnym (Smetona zlikwidował Seimas/Sejm). Nowa konstytucja litewska z 11 lutego 1938 r. wykreśliła wyraz „demokratyczną” ze zdania z poprzedniej konstytucji mĂłwiącej, Ĺźe „Litwa jest „niepodległą demokratyczną republiką” (angielska Wikipedia). Smetona aĹź do czerwca 1940 r. był dyktatorem – jedynowładcą (później był wybierany ponownie na to stanowisko przez specjalnych przedstawicieli na modłę faszystowską). Smetona opierał swą władzę na wyjątkowo rozbudowanej biurokracji (J. Godlewski), ktĂłra drobiazgowo wszystko i wszystkich kontrolowała. Premierem rządu w latach 1929-38 był szwagier Smetony – Juozas Tubelis. Dyktatura Smetony nie była krwawa, ale bardzo brutalna wobec przeciwnikĂłw politycznych i PolakĂłw mieszkających na Litwie Kowieńskiej; istniał nawet obĂłz odosobnienia/koncentracyjny dla przeciwnikĂłw politycznych w Prawieniszkach koło Koszedar (Wikipedia). Smetona naleĹźał do największych polakoĹźercĂłw na świecie – w tej samej randze jak Hitler, Goebbels i Stalin. Był, jak prawie wszyscy politycy litewscy, prawdziwym „z chłopa krĂłlem”, ktĂłremu „woda sodowa uderzyła do głowy” i ktĂłry był prawdziwym – pod kaĹźdym względem dzieckiem prusko-rosyjskiego zła i ich polakoĹźerstwa: urodził się w rodzinie byłych chłopĂłw pańszczyĹşnianych Jonasa Smetony i Julijony z domu Kartanaitė, jako szĂłste z siedmiorga rodzeństwa. Rodzice chcąc polepszyć swĂłj ciężki los zagnali go do seminarium duchownego w Kownie. Ostatecznie postanowił zostać politykiem. PolakoĹźerstwa nauczył się w szkołach rosyjskich, następnie w czasie współpracy z nacjonalistami rosyjskimi przed I wojną światową, a podczas tej wojny studiował niemiecką walkę z Polakami w zaborze pruskim. Tak metody rosyjskie jak i pruskie (niemieckie) zastosował wobec PolakĂłw na Litwie podczas swych dyktatorskich rządĂłw. Podczas I wojny światowej stał się germanofilem. Na Litwie w latach 1926-40 uprawiany był kult jednostki związany z osobą Smetony, podobny do kultu Stalina w Związku Sowieckim i Hitlera w Niemczech. Smetona jako dyktator kazał się nazywać "wodzem narodu" (lit. "Tautas vadas"). Uroczyście były obchodzone jego imieniny w dniu 13 czerwca. We wsi, w ktĂłrej się urodził – UĹźułanach koło Wiłkomierza wzniesiono mu pałac. We wrześniu 1934 r. zorganizowano z wielką pompą trzydniowe obchody jego sześćdziesiątych urodzin. Z okazji sześćdziesięciolecia głowy państwa wzniesiono wiele pomnikĂłw czy budynkĂłw, jego imię nosił jedyny okręcik wojenny w armii litewskiej. W latach trzydziestych opublikowano najwaĹźniejsze prace Smetony, a takĹźe przeznaczony dla dzieci i młodzieĹźy jego Ĺźyciorys piĂłra pisarza Kazysa Binkisa (1893–1942), ktĂłrego nakład osiągnął 300 tys. egzemplarzy, co było największym nakładem w historii Litwy. Na cześć Smetony skomponowano w 1934 r. dwie kantaty: UĹžugirio pasaka Kazysa Binkisa (muzyka Jurgisa Karnavičiusa) oraz Kantata garbei kovotojų uĹž Lietuvos laisvę ("Kantata na cześć bojownikĂłw o wolność Litwy") Kazysa Inčiūry (muzyka Stasys Ĺ imkus). Prezydenta kreowano na myśliciela, filozofa i wybitnego stylistę (Wikipedia), tak jak to czyniono ze Stalinem czy Mao Zedongiem. 7 czerwca 1934 r. Voldemaras wraz z częścią armii prĂłbował dokonać zamachu stanu i usunąć od władzy Smetonę. Pucz się nie udał, w następstwie czego Voldemaras i kilku jego uczestnikĂłw zostało skazanych na długoletnie więzienie, a wielu oficerĂłw usunięto z wojska. Powszechna nędza na wsi spowodowała strajk rolny, ktĂłry rząd krwawo stłumił (E. Ĺťagiel). Przed samym zajęciem Litwy Kowieńskiej przez Armię Czerwoną porzucił kraj ojczysty na pastwę losu, uciekając na ZachĂłd (zmarł w USA w 1944 r.).
Rosyjskie panowanie na Litwie Kowieńskiej w latach 1795-1915 spowodowało głęboką zapaść gospodarczą i cywilizacyjną tego kraju. Po zajęciu Albanii przez Włochy w 1939 r. Litwa była najbiedniejszym krajem w Europie i drugim po Bułgarii najmniej uprzemysłowionym krajem europejskim. Struktura gospodarcza i społeczna kraju była w okresie Litwy Kowieńskiej nadal dość prymitywna. Litwa była krajem wybitnie rolniczym – 77% ludności pracowało w rolnictwie (ziemie orne – 2 734 600 ha, stanowiły 49,1% powierzchni kraju, łąki i pastwiska – 1 140 000 ha – 20,5%, sady 38 300 ha, inne 135 900 ha, nieuĹźytki 466 800 ha – 8,4% powierzchni kraju)), w przemyśle i rzemiośle zaledwie 7,5%, handlu 2,5%, w innych zawodach 13% ludności. O ekonomicznym zacofaniu Litwy i jej stolicy Kowna świadczy chociaĹźby to, Ĺźe do lat 30. XX wieku w Kownie (ostatnia taka stolica w Europie) kursowały tramwaje konne; zastąpiły je autobusy, gdyĹź miasta i rządu nie było stać na uruchomienie tramwajĂłw elektrycznych (E. Ĺťagiell), a o ogĂłlnej biedzie pokazuje zdjęcie wieśniaka litewskiego powracającego boso i na piechotę z miasta w Historii Litwy Jerzego Ochmańskiego (Wrocław 1982). Kraj poza torfem nie posiada Ĺźadnych bogactw naturalnych, lasy były mocno przetrzebione (tylko 1 051 000 tys. ha – 19% obszaru kraju; procentowo duĹźo mniej niĹź w Polsce), prawie całkowicie wytrzebiono duĹźo zwierząt i ptactwa: wielką rzadkością były jelenie, daniele, łosie, rysie, kuny, łasice, wydry, tchĂłrze, borsuki, głuszce i pardwy) w miastach mieszkało zaledwie 17% ludności kraju (w zasadzie były tylko dwa miasta: Kowno i Kłajpeda, wszystkie inne miasta (w tym PoniewieĹź i Szawle) i miasteczka były raczej duĹźymi lub większymi wsiami, prawie w całości z drewnianą parterową zabudową, często bez chodnikĂłw i elektryczności, nie mĂłwiąc o kanalizacji i wodociągach), przemysł tylko lekki i to w powijakach (prawie same malutkie zakłady przemysłowe zazwyczaj w obcych rękach i warsztaty zatrudniały tylko 37 tys. robotnikĂłw). O znikomości przemysłu na Litwie świadczy to, Ĺźe chociaĹź oderwany od Niemiec i zamieszkały głównie przez NiemcĂłw okręg kłajpedzki z miastem portowym Kłajpedą, mającym zaledwie 47 tys. mieszkańcĂłw, stanowił tylko 3% terytorium Litwy, a jego mieszkańcy tylko 6% ludności Litwy, to dawał on około 30% całej produkcji przemysłowej Litwy (J. Ochmański). Eksport wyrobĂłw przemysłowych w 1930 r. za sumę 12,7 mln litĂłw, stanowił zaledwie ok. 4% wartości całego litewskiego eksportu. Przemysł, nadal ciągle drobny, zaczął powoli się rozwijać w latach 30-tych. ZałoĹźono wĂłwczas 2 towarzystwa akcyjne dla wyrobu obuwia, 1 dla przemysłu metalowego, 3 dla tekstylnego, 1 dla papierniczego oraz zbudowano dwie małe cukrownie: w Mariampolu (1931) i Kruszanach na Ĺťmudzi (1935) oraz szereg małych bekoniarni. Rolnictwo było strasznie zacofane i mało dochodowe. Pomimo tego przynosiło aĹź 75% dochodu narodowego. Po reformie rolnej, czyli kradzieĹźy przez rząd polskiej ziemi, gospodarstwa chłopskie powiększyły się. Pomimo tego jak i tego, Ĺźe państwo dostarczało rolnikom nawozy sztuczne i narzędzie po niskich cenach, rolnik z trudem wiązał koniec z końcem, bowiem państwo poprzez swe centrale rolnicze skupowało tanio zboĹźe, mleko, jaja, masło, nierogaciznę i len. Na pozĂłr wyglądało, Ĺźe chłop miał się lepiej niĹź przed wojną, ale mieszkał tak samo biednie jak dawniej, mało uĹźywał mydła, ubrany był szaro i w bieliĹşnie własnego wyrobu, gdyĹź w kraju brakowało tekstyliĂłw (trzeba było je importować). Len był jednym z najcenniejszych wytworĂłw roślinnych, nie było jednak fabryk tkackich, przerabiano go więc w domu na grube płótno (J. Godlewski). Nawet papier Litwa Kowieńska mająca własne lasy importowała. Politykę gospodarczą rządĂłw litewskich tak scharakteryzował Ĺźydowski polityk na Litwie Kowieńskiej Oskar Finkelshtein (Finkelsztejn, FinkelĹĄteinas) w liście do władz litewskich na początku lat 20. XX w.: „Czy zrobiliście cokolwiek, aby wykształcić chłopĂłw?... Odpowiecie: reforma rolna! Ale to w waszych rękach teĹź stało się narzędziem nie tworzenia, a jedynie zniszczenia... Wy tylko chcecie reform rolnej, aby zniszczyć PolakĂłw, tak jak chcecie waszą politykę gospodarczą, narodową i podatkową, aby zniszczyć ĹťydĂłw. Waszym sloganem jest Litwa dla LitwinĂłw” (Marek Jan Chodakiewicz „Wokół Polski do 1921” Do Rzeczy 23.5.2021). Kraj był z dala od waĹźnych europejskich linii kolejowych i drogowych oraz szlakĂłw morskich. Sieć kolejowa była bardzo rzadka (tylko 1189 km długości linii normalnotorowych w 1932 r. i 599 km kolei wąskotorowych) - były tu jedynie strategiczne dla Rosji carskiej linie kolejowe zazwyczaj omijające miasta i miasteczka, a drĂłg bitych było niewiele – zaledwie 1881 km i utwardzonych 12 700 km w 1939 r. obok 30 000 km traktĂłw polnych; w 1939 r. było tylko 4492 samochodĂłw osobowych i ciężarowych, 1328 motocykli i 432 traktorĂłw (zaledwie 170 stacyjek benzynowych). Jedyny port morski Kłajpeda był raczej małym portem i w marcu 1939 r. powrĂłcił do Niemiec. Flota morska składała się z zaledwie 6 małych statkĂłw handlowych (łączny tonaĹź 5 tys. BRT). Małe lotnisko w Kownie (zatrzymywały się tu samoloty lecące z KrĂłlewca (Niemcy) do Moskwy i lokalne malutkie w Szawle i Kłajpedzie. UrzędĂłw i agencji pocztowych było zaledwie 661, linii telegraficznych mało – tylko 11 184 km, a abonentĂłw telefonicznych zaledwie 16 756. Cały kraj poza niektĂłrymi miastami nie miał dostępu do energii elektrycznej (najniĹźsza w Europie poza Albanią produkcja roczna tylko 81 mln kWh, zaledwie 19% ludności Litwy korzystało z energii elektrycznej i to w ograniczonej ilości). Mały eksport (i jeszcze mniejszy import z braku dewiz) obejmował wyłącznie produkty rolne i spoĹźywcze, m.in. Ĺźywe zwierzęta, głównie świnie, masło (7356 ton w 1930 r. i 8705 ton w 1931 r.), jaja (55,2 mln sztuk w 1930 r. i 61 mln w 1931 r.), bekon (19,1 tys. ton w 1931 r.) oraz drewno, len (5930 ton w 1930 r. i 4624 ton w 1931 r.) i nasiona lnu (20 124 tony w 1930 i 11 157 ton w 1931 r.) i szedł głównie do Anglii (40% wartości eksportu) i Niemiec. Litwa stała się w 1931 r. trzecim dostawcą bekonĂłw dla Anglii, po Polsce i Danii. Wielki światowy kryzys gospodarczy w latach 1929-33 bardzo dotknął Litwę i jej eksport. Podczas gdy jeszcze w 1930 r. eksport Litwy zamknął się sumą 333,7 mln litĂłw, to juĹź w następnym roku spadł do 273,1 mln litĂłw, przy czym nastąpił drastyczny spadek cen towarĂłw eksportowych. I tak za sprzedaĹź 500 000 świń w 1931 r. Litwa otrzymała tyle samo pieniędzy co za eksport 250 000 w 1930 r. W 1935 r. Litwa eksportowała towarĂłw za 152,2 mln litĂłw, a importowała za 128,5 mln litĂłw. Litwa nie utrzymywała stosunkĂłw gospodarczych z Polską, jednak musiała importować z Polski wiele towarĂłw; rok rocznie przepłacała ok. 8 milionĂłw litĂłw za okrężny import do Litwy towarĂłw z Polski („Kultura” Nr 4 1956, ParyĹź). Pomimo ciągłego zaciskania pasa i ograniczeń importowych zadłuĹźenie biednej Litwy wobec zagranicy na dzień 1 stycznia 1940 r. wynosiło 69 mln litĂłw (J. Ochmański). Litwa była rĂłwnieĹź zacofana pod względem cywilizacyjnym i kulturalnym. Obowiązek powszechnej nauki w szkołach dla dzieci wprowadzono dopiero w 1930 r. Na 1 nauczyciela przypadało aĹź 50 uczniĂłw. W 1938 r. było 2335 szkół i głównie 2-3 klasowych szkółek podstawowych – 298 429 uczniĂłw oraz zaledwie 88 szkół średnich – 20 144 uczniĂłw. W 1939 r. było w kraju jeszcze 400 tys. analfabetĂłw (J. Ochmański). Uniwersytet Kowieński – 3-4 tys. studentĂłw cechował niski poziom nauczania, jego dorobek naukowy był duĹźo niĹźszy od dorobku polskiego Uniwersytetu w Wilnie, poza tym akademia rolnicza w Datnowie k. Kiejdan i akademia weterynaryjna w Kownie), były tylko 3 teatry i zaledwie 44 kina oraz wszystkiego 35 tys. radioodbiornikĂłw, zaledwie 15 skromnych muzeĂłw, nie wyprodukowano Ĺźadnego filmu długometraĹźowego; dzisiejsze muzea litewskie mają głównie dawne zbiory z pałacĂłw i dworkĂłw polskich na Litwie Kowieńskiej i z muzeĂłw w Wilnie, zagrabione przez LitwinĂłw w 1940 r.), było zaledwie 200 bibliotek publicznych, w ktĂłrych było jedynie 585 tys. książek, czyli zaledwie 3000 tomĂłw na bibliotekę, tylko mała ilość najwaĹźniejszych dzieł literatury światowej była przetłumaczona na litewski). Małe Kowno (160 tys. mieszk.) było najmniej atrakcyjną stolicą w Europie. Nic z litewskiej twĂłrczości literackiej, muzycznej i artystycznej oraz naukowej nie poszło w świat poza Litwę. Rozbudowany aparat urzędniczy, na ktĂłrym opierał się reĹźym Smetony pasoĹźytował niejako na Ĺźyciu gospodarczym biednej Litwy. Bieda i alkoholizm były powszechne i były powodem, Ĺźe liczba przestępstw rosła z roku na rok: w 1931 r. zarejestrowano 57 616 przestępstw, a w 1937 r. juĹź 82 682 (Mały rocznik statystyczny Warszawa 1937). Higiena osobista LitwinĂłw była poniĹźej wszelkiej krytyki. Dlatego np. naczelnik powiatu kowieńskiego w 1933 r. zobowiązał mieszkańcĂłw do przestrzegania higieny osobistej i szczegółowo w swoim zarządzeniu wyliczył, co i jak mają w tym celu czynić, niechlujom zaś groził karą aresztu lub grzywny (J. Ochmański). Ochrona zdrowia i system ubezpieczeń naleĹźały do najgorszych w Europie. W szeregach słabo uzbrojonej armii litewskiej było ok. 25 000 ludzi; np. marynarkę wojenną stanowił jedynie zakupiony od NiemcĂłw w 1926 r. stary poławiacz min M-59 (M. Kałuski, t. III), Litwa nie miała Ĺźadnych moĹźliwości obronnych (niewielki potencjał demograficzny, operetkowa armia, brak naturalnych zapĂłr i przeszkĂłd terenowych, brak fortyfikacji nadgranicznych, brak środkĂłw budĹźetowych). O marnym stanie armii litewskiej moĹźe świadczyć to, Ĺźe kiedy do Wilna 28 paĹşdziernika 1939 r. wchodziły nieliczne wojska litewskie, Polacy zauwaĹźyli, Ĺźe siodła kawalerii, a nawet konie oraz samochody naleĹźały do polskich oddziałów wojskowych, ktĂłre przekroczyły granicę litewską, aby nie wpaść w łapy bolszewickie (J. Godlewski). Natomiast podczas zorganizowanego w Wilnie 23 listopada święta armii litewskiej Litwini pochwalili się „swoim” lotnictwem: nad miastem przeleciały przejęte przez LitwinĂłw polskie samoloty wojskowe – 9 „erwudziakĂłw” i 3 „karasie” (M. Krzepkowski). Ich własnymi samolotami wstyd było się chwalić. Jak małym, biednym i zaleĹźnym w duĹźym stopniu od zagranicy i przez to bezradną w czasie kryzysu była Litwa Kowieńska świadczy m.in. to, Ĺźe po wybuchu wojny w Europie w 1939 r., z powodu wstrzymania eksportu i importu na Litwie był bardzo duĹźy brak benzyny, nafty, węgla, wyrobĂłw Ĺźelaznych i stalowych, soli, herbaty, kawy i przypraw oraz wielu innych produktĂłw. „Wieś tonęła w mroku – powrĂłciło stare łuczywo i gdzie niegdzie pojawiły się lampy karbidowe. Komunikacja samochodowa, z wyjątkiem urzędowych wozĂłw i zmniejszonej liczby autobusĂłw, ustała całkowicie” (J. Godlewski). Ludzie marzli w zimnych mieszkaniach. Litewski kościół katolicki miał duĹźy, ale niestety negatywny wpływ na zacofane w rozwoju cywilizacyjnym chłopstwo litewskie. Przez to, Ĺźe był skrajnie nacjonalistyczny był daleki od nauki Jezusa Chrystusa. PrzeĹźarty wprost zoologicznym nacjonalizmem zamiast jednoczyć wiernych narodowości litewskiej i polskiej, na odwrĂłt – szczuł LitwinĂłw na PolakĂłw, ktĂłrym w ogĂłle nie posługiwał w języku polskim, doprowadzając często do atakĂłw LitwinĂłw na PolakĂłw i to w kościołach! W sumie był to biedy, zacofany, brudny i ponury kraj, pełen alkoholikĂłw, kryminalistĂłw i antypolskich zwyrodnialcĂłw w cywilu i sutannach. Na nogi w kaĹźdej dziedzinie Ĺźycia, szczegĂłlnie pod względem ekonomicznym postawił dawną Litwę Kowieńską w latach 1945-90 Związek Sowiecki, a właściwie jego podatnicy spoza Litwy. To on postawił Litwę na nogi i cywilizacyjnie zbliĹźył bardziej do cywilizowanej Europy (ale ciągle częściowo). Dzisiejsza Litwa zawdzięcza Związkowi Sowieckiemu/Rosji takĹźe posiadanie Wilna i Kłajpedy, duĹźe miasta z nowoczesną infrastrukturą oraz wielki port w Kłajpedzie, wielką rafinerię w MoĹźejkach i wielki zbiornik retencyjny na Niemnie koło Kowna, a przedtem takĹźe wielką elektrownię atomową w Ignalinie. Tego Litwa ze swoich groszowych pieniędzy i sile militarnej nigdy by nie osiągnęła. To prawda, Litwa była okupowana przez Związek Sowiecki, ale była okupowana na własne Ĺźyczenie. Litwa jest winna Związkowi Sowieckiemu wielki Pomnik Wdzięczności.


Wielka rola Wilna w Ĺźyciu Polski i narodu polskiego


Aby lepiej zrozumieć ciągnący się od ponad 135 lat konflikt polsko-litewski związany ściśle z problem Wilna, który stanowi największą kość niezgody i wręcz nienawiści Litwinów do Polaków, należy zacząć od tego jaką rolę to miasto odegrało w dziejach Polski i w życiu narodu polskiego oraz w dziejach Litwy i narodu litewskiego. Dopiero wtedy można zająć się sprawami politycznego konfliktu polsko-litewskiego związanego z Wilnem, aby lepiej zorientować się w wysuwanych argumentach obu stron. Dla Polaków to argumenty już tylko historyczne, chociaż to Polska i Polacy zostali skrzywdzeni, natomiast dla Litwinów, szczególnie po 1988 r. to ciągle najważniejszy problem w stosunkach polsko-litewskich i ciągle źródło ich nienawiści do całego narodu polskiego, chociaż sprawa została rozwiązana raz na zawsze zgodnie z ich życzeniem, czyli mają Wilno i trzymają je mocno w swoich rękach.
……….
Wileńszczyzna, na ktĂłrej leĹźy Wilno, nie była kolebką plemion litewskich, ktĂłre wywodziły się ze Ĺťmudzi i okolic Kowna. Według historyka białoruskiego Wacława Panucewicza ziemię tą słabo zaludnioną zamieszkiwali Rusini, a od VI-VII wieku osiedlali się tam wychodĹşcy z Mazowsza. Dopiero w XII wieku, na drodze podboju, weszła ona w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (Wacław Panucewicz Polska a Litwa Wiadomości 31.10.1965, Londyn, Polska na Litwie „Przegląd Tygodniowy” 24.9.1989). W swoich 700 lat istnienia – nawet przez jeden rok Wilno nie było stolicą Litwy i nigdy nie było etnicznie litewskie – z przewagą ludności litewskiej. ZałoĹźył je około 1322 r. (w tym roku zbudował tu sobie zamek, przy ktĂłrym zaczął powstawać grĂłd; miastem Wilno zostało po unii Litwy z Polską w 1385 r., kiedy w 1387 r. krĂłl Polski i wielki książę litewski Władysław Jagiełło nadał osadzie stołecznej prawo miejskie magdeburskie) książę Giedymin jako nową siedzibę książęcą. W łacińskim liście Giedymina do papieĹźa Jana XXII z 25 stycznia 1323 r. po raz pierwszy została wymieniona nazwa Wilna – in civitate nostra Vilna (pol. w mieście naszym Wilnie). Litewska nazwa miasta do końca XIX w. brzmiała Wilniuja. Obecną – Vilnius wymyślili nacjonaliści litewscy. Nie jest ona więc nawet w języku litewskim nazwą historyczną, jaką jest polska nazwa Wilno. Przez ustanowienie swojej siedziby książęcej w Wilnie miasto stało się stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL), ktĂłre w całych swoich dziejach i pod kaĹźdym względem było zdecydowanie bardziej ruskie (białoruskie) niĹź litewskie. W XIII w. litewskie ziemie etniczne stanowiły mniej niĹź 10% obszaru WKL (800 tys. km kw.), a Litwini zaledwie 15% jego ludności (300 tys. na 2 miliony mieszkańcĂłw). Poza tym Rusini stali kulturalnie znacznie wyĹźej od pogańskich LitwinĂłw. Stąd językiem oficjalnym w całym kraju – w tym takĹźe na etnicznej Litwie był język ruski (białoruski), a od 1696 r. język polski za zgodą mieszkańcĂłw WKL – szlachty i mieszczaństwa trzymającego władzę w miastach i miasteczkach, ktĂłre uległo polonizacji językowej i kulturalnej. Ludność Wilna od samego początku była wieloetniczna. Mieszkali tu Rusini (Białorusini), Niemcy, Polacy, Ĺťydzi, Ormianie, Grecy, Tatarzy i najmniej liczni Litwini. Stąd aĹź do XX w. nie odegrali oni Ĺźadnej roli w dziejach miasta. Stąd trudno mĂłwić powaĹźnie o jakiejś litewskiej historii Wilna przed XX w., najwyĹźej o jakiś bardzo sporadycznych i mało znaczących w ogĂłlnej historii miasta wydarzeniach. I taka jest prawda, ktĂłrej nikt i nic nie zmieni – nawet BĂłg w swej wszechmocy. To co obecnie wyprawia Litwa i jej tzw. historycy w odniesieniu do przeszłości ziem litewskich i Wilna oraz tamtejszych PolakĂłw jest niczym innym jak ośmieszaniem się w obliczu prawdy – zwykłą i jednocześnie głupią i podłą dziecinadą. Bo czym innym jak nie właśnie tym jest na przekład nazywanie Uniwersytetu Wileńskiego do 1832 r. uniwersytetem litewskim, a cały dorobek PolakĂłw wileńskich na przestrzeni
wiekĂłw dorobkiem – dziedzictwem litewskim w całym tego słowa znaczeniu.
Po unii polsko-litewskiej z kaĹźdym nowym dziesięcioleciem powolutku, ale stale przybywało PolakĂłw w mieście. Przybywali oni z Polski, ale częściej chyba miejscowi mieszkańcy ulegali polonizacji. Dlatego na synodzie diecezji wileńskiej odbytym w 1526 r. wysunięto żądania, aby Ewangelia oraz inne pisma święte były wyjaśniane w językach polskim i litewskim. LitwinĂłw w Wilnie zawsze było bardzo mało, a od XVIII w. tak mało, Ĺźe od 1737 r. z ich prawie zupełnego braku w Ĺźadnym kościele wileńskim nie odprawiano litewskiego naboĹźeństwa. Litwini juĹź wtedy byli w zdecydowanej większość chłopskim narodem. Polacy juĹź od XVII w. stanowili większość ludności miasta i tak było do Powstania Styczniowego 1863-64. Po powstaniu Rosjanie postanowili zrusyfikować Wilno i do miasta napłynęła z Rosji cała masa ĹťydĂłw (LitwakĂłw mĂłwiących po rosyjsku) i Rosjan. Według danych carskich w 1897 r. w Wilnie mieszkało 61 847 ĹťydĂłw i 30 967 Rosjan oraz 6514 prawosławnych BiałorusinĂłw obok 47 795 PolakĂłw i tylko 3238 LitwinĂłw. Z kolei według carskiego spisu ludności z 1909 r. w Wilnie mieszkały 181 442 osoby cywilne, a z wojskiem 205 250 osĂłb, spośrĂłd ktĂłrych 97 800 podało narodowość polską, 75 520 Ĺźydowską, 42 619 rosyjską i tylko 2453 litewską. Okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 r. przeprowadziły w Wilnie spis ludności, według ktĂłrego w mieście mieszkało 138 794 osĂłb, w tym 74 466 (53,67%) PolakĂłw, 57 516 (41,45%) ĹťydĂłw, 2909 (2,09%) LitwinĂłw, 2219 (1,59%) Rosjan (po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. prawie wszyscy Rosjanie uciekli do Rosji), 611 (0,44%) BiałorusinĂłw, 880 (0,63%) NiemcĂłw i 193 (0,13%) osĂłb innych narodowości. Warto tu zaznaczyć, Ĺźe wśrĂłd 425 rachmistrzĂłw dokonujących spisu ludności było 200 ĹťydĂłw, 150 PolakĂłw, 50 LitwinĂłw i 25 BiałorusinĂłw, ktĂłrzy zadbali o to, aby spis był wiarygodny. Z kolei według polskiego spisu powszechnego ludności przeprowadzonego w 1931 r. w Wilnie mieszkało 195 071 osĂłb, w tym 128 628 PolakĂłw – 65,9% ludności miasta, 54 596 ĹťydĂłw – 28% ludności, 7400 Rosjan – 3,8% ludności, 1737 BiałorusinĂłw – 0,9% ludności, 1579 LitwinĂłw – 0,8% ludności, 600 NiemcĂłw – 0,3% ludności, 200 UkraińcĂłw – 0,1% ludności oraz inni 400 osĂłb – 0,2% ludności miasta. W 1939 r. w Wilnie mieszkało 209 400 ludzi, w tym około140 000 PolakĂłw. Po wymordowaniu wileńskich ĹťydĂłw przez LitwinĂłw i NiemcĂłw w latach 1941-44 i ucieczce kolonistĂłw litewskich przybyłych do miasta po 1939 r. przed wkroczeniem Armii Czerwonej w lipcu 1944 r., Wilno było etnicznie prawie czysto polskie. Jak widzimy, w całej najnowszej historii Wilna miasto nie było etnicznie litewskie, czyli Litwini nigdy nie mieli do niego prawa etnicznego! Jak słusznie zauwaĹźa historyk polski Marceli Kosman bez tego faktu niemoĹźliwy byłby powrĂłt Wilna w 1919 r. do odrodzonej rok wcześniej Polski.
Wilno miało duĹźy udział w historii Polski, szczegĂłlnie w historii wojskowości polskiej i walk z caratem 1794-1914: Wilno po unii Polski z Litwą w 1385 r. weszło do polskiej historii, odgrywając w niej znaczącą rolę jako miasto krĂłlewskie – miasto krĂłlĂłw polskich, jednak będąc tylko stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego miało lokalne znaczenie – takĹźe w Ĺźyciu PolakĂłw mieszkających w księstwie, ktĂłrzy właściwie w nim rządzili, szczegĂłlnie od XVII w. gdyĹź Litwini i Rusini byli w przygniatającej większość chłopami, ogĂłlnopolskie znaczenie nabrało Wilno po upadku Rzeczpospolitej w 1795 r.; 22 marca 1387 r. krĂłl Polski Władysław Jagiełło nadał Wilnu miejskie prawa magdeburskie czyniąc z niego miasto; w 1392 r. ruszyła, zakrojona na szeroką skalę, wielka wyprawa na Litwę pod wodzą wielkiego mistrza krzyĹźackiego Konrada Wallenrode i KrzyĹźacy bliscy byli zdobycia Wilna, zaciekle bronionego przez rycerzy polskich, przybyłych na Litwę z pomocą; w 1401 r. w Wilnie została zawarta nowa unia polsko-litewska; wzorując się na polskim podziale administracyjnym w 1413 r. Wilno stało się stolicą wojewĂłdztwa wileńskiego; za dynastii JagiellonĂłw (do 1572) Wilno było nieoficjalnie drugą stolicą Polski; 28 listopada 1561 r. w Wilnie została zawarta unia między Polską a Inflantami (Kawalerowie Mieczowi), zgodnie z ktĂłrą ziemie inflanckie zostały przyłączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a później rĂłwnieĹź do KrĂłlestwa Polskiego – część polska Inflant znana jest pod nazwą Inflanty Polskie (dzisiaj Łotwa); do połowy XVI w. większość mieszkańcĂłw Wilna stanowili Niemcy i Rusini, na trzecim miejscu byli Polacy, a po nich dopiero Litwini (prof. S. Kościałkowski), później i, jak juĹź pisaliśmy, aĹź do 1945 r. większość ludności miasta stanowili Polacy, a na drugim miejscu byli Ĺťydzi, LitwinĂłw była zawsze garstka; w 1569 r. przybyli do Wilna jezuici polscy, ktĂłrzy załoĹźyli kolegium, z ktĂłrego dzięki ich staraniom 1 kwietnia 1579 r. krĂłl polski Stefan Batory utworzył Academia Societatis Jesu – uniwersytet; krĂłl Stefan Batory w 1581 r. ustanowił teĹź w Wilnie siedzibę najwyĹźszej instancji sądowej dla Wielkiego Księstwa Litewskiego - Trybunał Litewski; w 1654 r. Rosja napadła na Rzeczpospolitą i 8 sierpnia 1655 r. zajęła Wilno, rzeĹş mieszkańcĂłw trwał trzy dni, a poĹźary aĹź do końca miesiąca, zginęło kilkanaście tysięcy mieszczan, 13 września 1655 r. car rosyjski Aleksy Michajłowicz ogłosił się wielkim księciem litewskim, miasto odbiły w VIII 1660 r. wojska (szlachta polsko-litewska) pod dowĂłdztwem Michała Kazimierza Paca, oboĹşnego wielkiego litewskiego i regimentarza wojsk koronnych; w 1760 r. zaczęło ukazywać się pierwsze polskie czasopismo wileńskie „Kurier Litewski”; w 1781 r. Komisja Edukacji Narodowej w Warszawie z Akademii Wileńskiej uczyniła świecką Szkołę Główną Wielkiego Księstwa Litewskiego z polskim językiem wykładowym, tworząc jednocześnie nowe katedry: astronomii, medycyny (1781 r.), architektury (1793 r.); w 1785 r. został otwarty pierwszy stały teatr polski; pod koniec XVIII w. w Wilnie działał znakomity architekt polski, twĂłrca gmachu ratusza, Wawrzyniec Gucewicz (1753-98), autor przebudowy (1801) katedry p.w. św. Stanisława; 3 maja 1792 r. w kościele farnym p.w. św. Jana uroczyście obchodzono l rocznicę Konstytucji 3 Maja, ktĂłra likwidując osobne Wielkie Księstwo Litewskie przyłączyła je bezpośrednio do Polski; trzy tygodnie po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej w Krakowie, 16 kwietnia powstanie wybuchło rĂłwnieĹź na Litwie: w nocy z 22 na 23 kwietnia 1794 r. oddziały powstańcze (400 ludzi) pod wodzą płk Jakuba Jasińskiego dzięki zaskoczeniu opanowały Wilno, przepędzając z miasta garnizon rosyjski (2000 ludzi i 10 dział) – wydawane tu było wĂłwczas pismo powstańcze „Gazeta Narodowa”, jednak 12 sierpnia 1794 r. wojska rosyjskie ponownie zajęły miasto, sam płk Jasiński walczył nadal i zginął w obronie Warszawy 4 listopada 1794 r.; przywĂłdca insurekcji kościuszkowskiej w Warszawie w 1794 r. Jan Kiliński, po jej upadku działał w Wilnie (sprzysiężenie F. Ciecierskiego); w wyniku III rozbioru Polski w 1795 r. Wilno zostało włączone do Rosji.
Jest rzeczą znamienną, Ĺźe jeden z pierwszych na ziemiach Rzeczypospolitej spisek w celu walki o wolność Polski zawiązany został na ziemiach litewskich, w stolicy dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w Wilnie w 1797 r., jako odgałęzienie t. zw. Zgromadzenia Centralnego we Lwowie - jest to spisek braci Ciecierskich (jeden z nich był przeorem dominikanĂłw w Wilnie, drugi byłym kapitanem Wojsk Polskich). Car Aleksander I dostrzegając polski charakter miasta i ziem okupowanych 16 kwietnia 1803 r. przekształcił wileńską Szkołę Główną w Imperatorski Uniwersytet Wileński z polskim językiem wykładowym, jak rĂłwnieĹź całe szkolnictwo polskie na ziemiach zabranych (kuratorium wileńskiego okręgu szkolnego). W 1812 r. cesarz Francji Napoleon postanowił wypowiedzieć wojnę Imperium Rosyjskiemu, 24 czerwca 1812 r. Wielka Armia, w skład ktĂłrej wchodziły oddziały polskie, przekroczyła Niemen i rozpoczęła marsz na wschĂłd, 28 czerwca w awangardzie armii napoleońskiej wkroczył do miasta na czele konnicy młodziutki pułkownik Dominik książę Radziwiłł, ktĂłry za cenę znacznej części swego ogromnego majątku, wyposaĹźył własnym sumptem 8 Pułk UłanĂłw i zawarował sobie pierwszeństwo przy wkraczaniu do Wilna: „Widok orłów polskich, komenda w języku narodowym (polskim), witanie wielu „LitwinĂłw/PolakĂłw z Litwy” juĹź zaciągniętych pod znaki ojczyste (polskie), posunęły zapał ludności do najwyĹźszego stopnia – stwierdzają historycy, poparty zaraz czynem: wstępowano ochoczo w szeregi wojska polskiego; w zajętym Wilnie zainstalowano podległy Francuzom i złoĹźony z PolakĂłw tymczasowy rząd (Komisja Rządząca Tymczasowa). 14 lipca 1812 r. w katedrze wileńskiej ogłoszony został w formie niezwykle uroczystej akt przystąpienia Litwy do Konfederacji Warszawskiej. W 1817 r. powstały w Wilnie studenckie towarzystwa FilomatĂłw i FilaretĂłw, budzące polski patriotyzm młodzieĹźy, jednym z załoĹźycieli Towarzystwa FilomatĂłw był Adam Mickiewicz: w latach 1822-23 wydano w Wilnie jego pierwsze tomiki poezji; w 1823 r. policja carska przeprowadziła masowe aresztowania patriotycznej młodzieĹźy, kilkunastu studentĂłw skazano na zesłanie w głąb Rosji, po kilkumiesięcznym areszcie w klasztorze BazylianĂłw, 25 paĹşdziernika 1823 r. Adam Mickiewicz opuścił Wilno na zawsze.
Przed wybuchem Powstania Listopadowego (listopad 1830) na wszystkich ziemiach zaboru rosyjskiego, w Wilnie miał siedzibę Litewski Komitet NajwyĹźszy, przygotowujący powstanie na Litwie, naczelnym dowĂłdcą został Antoni Giełgud, a przy jego sztabie działał Tymczasowy Polski Rząd Centralny na Litwie. Podczas Powstania Listopadowego pod wileńskimi Ponarami doszło 19 czerwca 1831 r. do bitwy między przybyłym z KrĂłlestwa Polskiego wojskiem polskim pod dowĂłdztwem gen. A. Giełguda (11 tys. ludzi, 27 dział) z wojskiem rosyjskim (17 tys. ludzi, 58 dział) zakończonej odparciem wojsk polskich; po klęsce wojsk polskich na Litwie grupie gen. Henryka Dembińskiego, do ktĂłrej dołączyli ochotnicy z Wilna udało się w lipcu 1831 r. przedrzeć do KrĂłlestwa Polskiego i dołączyć do głównych sił powstańczych. Po zduszeniu powstania w Wilnie i na Litwie, jesienią 1831 r. Rosjanie rozpoczęli „wyniszczanie pierwiastka polskiego” w mieście i na Kresach, co oznaczało depolonizację kraju oraz całkowitą jego rusyfikację: ziemie dawnego Wielkiego Księstwa przemianowano na „Zachodni Kraj”, ogłoszona 1 listopada 1831 r. przez cara Mikołaja I amnestia nie objęła powstańcĂłw z ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym takĹźe z Wilna i większość przebywających w Prusach internowanych Ĺźołnierzy musiała wyemigrować na zachĂłd Europy; 15 maja 1832 r. car Mikołaj I zlikwidował Uniwersytet Wileński, a w jego miejsce załoĹźył Wileńską Akademię Medyczno-Chirurgiczną (z dawnego wydziału lekarskiego uniwersytetu - przetrwał do 1842 r.) oraz Wileńską Rzymskokatolicką Akademię Duchowną, przeniesioną w latach 1842-44 do Petersburga, gdzie jako w zasadzie uczelnia polska przetrwała do 1918 r. Specjalna „Komisja dla określenia stopnia winy uczestnikĂłw powstania” działająca w Wilnie od 31 lipca do 31 grudnia 1831 r. wydała 4 tys. wyrokĂłw śmierci w Wilnie, na placu Łukiskim powieszono przywĂłdcĂłw powstania wileńskiego, przeprowadzano konfiskatę dĂłbr ziemskich, pozbawiano szlachtę polską i mieszczan wileńskich urzędĂłw, wielu zesłano na Syberię. W Wilnie (Krzyşówka) 27 maja 1838 r. został aresztowany, osądzony i rozstrzelany 27 lutego 1839 r. Szymon Konarski, polski działacz niepodległościowy, powstaniec listopadowy, członek Młodej Polski i Stowarzyszenia Ludu Polskiego, organizator nowego polskiego ruchu spiskowego na Kresach (3000 członkĂłw sprzysiężenia); w Wilnie 1 stycznia 1854 r. została wykonana i wystawiona po raz pierwszy polska opera narodowa „Halka” Stanisława Moniuszki; w 1861 r. w KrĂłlestwie Polskim i na ziemiach litewskich narastały nastroje patriotyczne, w marcu-sierpniu, podobnie jak w Warszawie, naboĹźeństwa i uroczystości kościelne w Wilnie przemieniały się w patriotyczne manifestacje i pomimo tłumienia ich przez kozakĂłw przybierały na sile, co zmusiło Rosjan 3 września 1861 r. do wprowadzenia w Wilnie, powiecie wileńskim i większości guberni kowieńskiej stanu wojennego; rozbudzonych nastrojĂłw patriotycznych nie udało się jednak stłumić represjami, latem 1862 r. utworzono na Litwie Komitet Ruchu Czerwonych, ktĂłrego celem było przygotowanie powstania zbrojnego, jesienią Komitet przekształcił się w Litewski Komitet Prowincjonalny (dysponował 3000 sprzysiężonych, głównie w Wilnie) i nawiązał łączność z Centralnym Komitetem Narodowym w Polsce, rĂłwnolegle powstał konserwatywny obĂłz białych, ktĂłry w drodze pokojowej chciał żądać od Rosji drobnych ustępstw: poszerzenia praw samorządu, odrodzenia Uniwersytetu Wileńskiego, zgody na zakładanie szkół i bibliotek oraz wydawanie literatury polskiej, a takĹźe zachowania wielkiej własności ziemskiej; 22 stycznia 1863 r. Centralny Komitet Narodowy w Warszawie jako Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił początek powstania w Polsce i na Litwie, 1 lutego 1863 r. Litewski Komitet Prowincjalny objął władzę na prowincji w imieniu Rządu Narodowego w Warszawie, na przełomie lutego i marca 1863 r. doszło do porozumienia między Rządem Tymczasowym a komitetem „białych” w Wilnie i utworzono wĂłwczas Wydział Zarządzający Prowincjami Litwy, ktĂłrego prezesem został Jakub Gieysztor, a komisarzem Nestor Laurans, na ziemiach litewsko-białoruskich stoczono z wojskiem rosyjskim 247 bitew i potyczek, w latach 1863-64, w Wilnie wydawane były konspiracyjnie pisma powstańcze: „Wiadomości o Powstaniu na Litwie” i „Chorągiew Swobody” – oba w 1863 r. i „Głos z Litwy” w 1864 r.; generał-gubernator rosyjski w Wilnie Michał Murawiew z bezwzględnością i brutalnością tłumił powstanie, w Wilnie zostali straceni dwaj czołowi przywĂłdcy powstania na tym terenie - Zygmunt Sierakowski 27 czerwca 1863 r. i Konstanty Kalinowski 22 marca 1864 r., aresztowanego w Wilnie JĂłzefa Kalinowskiego (późniejszego karmelitę w Czernej i Krakowie – a obecnie święty Rafał), pełniącego funkcję ministra wojny w rządzie powstańczym, skazano takĹźe na śmierć, jednak wyrok ten jakimś cudem zamieniono na 10 lat twierdzy; Murawiew postanowił raz na zawsze zniszczyć polskość Wilna: zamknięto w mieście wszystko to co było polskie, a nawet zabroniono uĹźywać języka polskiego w miejscach publicznych, zabroniono remontować kościoły, aby popadły w ruinę oraz zmuszano młodzieĹź katolicką, tj. PolakĂłw do uczęszczania do cerkwi podczas rosyjskich świąt państwowych, w 1898 r. na placu Biskupim postawiono pomnik Murawiowa, a przed katedrą katolicką wzniesiono w 1904 r. pomnik carycy Katarzyny II, Polacy stali się pariasami w swoim mieście, polskie Wilno było tępione na kaĹźdym moĹźliwym kroku aĹź do 1905 r.
Polacy jednak się nie poddawali rosyjskiemu terrorowi i rusyfikacji. W Wilnie w latach 1879-82 Eliza Orzeszkowa prowadziła jakimś cudem polską księgarnię wydawniczą; w 1880 r. powstała w Wilnie Gmina SocjalistĂłw Polskich, a pierwsza polska partia robotnicza Proletariat, utworzona latem 1882 r. w Warszawie, miała swĂłj ośrodek takĹźe w Wilnie i tutaj w styczniu 1883 r. odbył się pierwszy jej Zjazd; z kolei w 1893 r. odbył się w Wilnie pierwszy ogĂłlnopolski zjazd Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), nielegalnej PPS w Wilnie przewodził później JĂłzef Piłsudski (1867-1935), z Wilnem był on bardzo związany od młodości – uczęszczał tu do szkół, a w okresie międzywojennym często tu bywał i zrobił wiele dla miasta i stąd miasto było nazywane „miłym miastem JĂłzefa Piłsudskiego”; powstałe pod koniec XIX w. tajne polskie towarzystwa oświatowe i kulturalne połączyły się w latach 1898-99 w nielegalne Zjednoczenie Oświata, pod przewodnictwem Witolda Węsławskiego. Na przełomie 1904 i 1905 r. wrzenie rewolucyjne objęło Rosję i KrĂłlestwo Polskie, wobec narastających nastrojĂłw rewolucyjnych w Wilnie i na prowincji, 3 maja 1905 r. władze rosyjskie wprowadziły w guberni wileńskiej stan nadzwyczajny, ktĂłry odwołano dopiero po 5 latach (3 V 1910 r.), pod naporem masowych żądań PolakĂłw w Wilnie i LitwinĂłw na Litwie 14 maja 1905 r. car Mikołaj II zezwolił na wykładanie w zachodnich guberniach językĂłw polskiego i litewskiego jako oddzielnych przedmiotĂłw, Polskie Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe 19 VIII 1906 r. zaczęło wydawać „Dziennik Wileński” (1906-08), te drobne ustępstwa nie zadowoliły społeczeństwa i 13 paĹşdziernika 1905 r. odbył się w Wilnie (takĹźe w Rosji i KrĂłlestwie Polskim) strajk powszechny, doszło do starć z policją carską, 30 paĹşdziernika 1905 r. car wydał Manifest konstytucyjny (tzw. „manifest paĹşdziernikowy”), w ktĂłrym obiecał poszanowanie podstawowych wolności obywateli, powołanie parlamentu oraz rządu z premierem, wkrĂłtce potem załoĹźona w Wilnie przez biskupa wileńskiego Edwarda Roppa legalna partia Stronnictwo Konstytucyjno-Katolickie na Litwę i Białoruś, opowiadała się za rozwojem samorządu oraz autonomią KrĂłlestwa Polskiego oraz Litwy i Białorusi w składzie Rosji; po przyznaniu większych praw takĹźe Polakom na Kresach, ktĂłrych od Powstania Styczniowego 1863-64 w ogĂłle nie mieli, w Wilnie wprost wybuchła polskość – powstały teatry, prasa, wydawnictwa książkowe, polskie szkolnictwo, polskie Towarzystwem Przyjaciół Nauk, co jest jeszcze jednym dowodem na to, jak bardzo polskim było to miasto w 1905 r., pomimo bezwzględnego prześladowania tu polskości i brutalnego rusyfikowania miasta przez 40 lat; w latach 1905-1915 ukazywało się w Wilnie ok. 80 tytułów polskich pism, m.in. dzienniki: „Kurier Litewski”, „Dziennik Wileński”, „Kurier Krajowy” i „Gazeta Codzienna”, co uczyniło z Wilna po Warszawie największym ośrodkiem prasy polskiej w całym państwie rosyjskim; w 1905 r. nie Litwin, bo LitwinĂłw w Wilnie prawie Ĺźe nie było, ale Polak – Michał Węsławski, w latach 1905-16 był trzykrotnie wybierany na prezydenta miasta, w 1908 r. takĹźe wiceprezydentem Wilna został inny Polak - Konrad Niedziałkowski; z powodu antypolskiego nacjonalistycznego ruchu litewskiego przed I wojną światową i w okresie międzywojennym w Wilnie największe poparcie wśrĂłd polskiej ludności miasta miała Narodowa Demokracja/Stronnictwo Narodowe Romana Dmowskiego - ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej – ośrodek wileński był jej prawdziwym bastionem; w sierpniu 1914 r. wybuchła w Europie I wojna światowa, 18 września 1915 r. do Wilna wkroczyły wojska niemieckie, ich dowĂłdca, generał hr. von Pfeil w wydanej do ludności miasta trĂłjjęzycznej: niemiecko-polsko-rosyjskiej odezwie (zwróćmy uwagę na fakt, Ĺźe odezwa nie była wydana rĂłwnieĹź po litewsku) nazwał słusznie Wilno „perłą korony polskiej” (M. Kałuski Polskie Wilno 1919-1939 Toruń 2019); Niemcy zamknęli większość czasopism polskich, zezwolili jednak na odbudowę pomnika Trzech KrzyĹźy na wzgĂłrzu nad miastem i odsłanianie polskich tablic pamiątkowych oraz na załoĹźenie w Wilnie 11 paĹşdziernika 1915 r. Komitetu Edukacyjnego, ktĂłry przystąpił do zakładania polskich szkół i placĂłwek oświatowych; Niemcy, pragnąc przyłączenia Litwy do Niemiec po wojnie kontynuowali politykę rosyjskiego zaborcy wspierania LitwinĂłw, jako przeciwwagi dla dominujących na WileńszczyĹşnie PolakĂłw; okupanci przeprowadzili 9 marca 1916 r. w Wilnie i na WileńszczyĹşnie spis ludności, ktĂłry wykazał, Ĺźe w Wilnie mieszkało: 50,2% PolakĂłw, 43,5% ĹťydĂłw, 2,6% LitwinĂłw, 1,5% Rosjan, wobec jednak zakwestionowania go przez LitwinĂłw, ktĂłrzy utrzymywali, Ĺźe w mieście jest duĹźo więcej LitwinĂłw, Niemcy rok później (1917) przeprowadzili kolejny spis ludności pod większą kontrolą LitwinĂłw, ktĂłry wykazał, Ĺźe Wilno liczyło ok. 139 tys. mieszkańcĂłw, w tym: 75 tys. PolakĂłw (54% ludności miasta), 58 tys. ĹťydĂłw (41%) i 2 tys. LitwinĂłw (1,6%); na całym obszarze okupowanym przez Niemcy, pokrywającym się z terenem dzisiejszej Litwy, Polacy stanowili 58% mieszkańcĂłw, Litwini 18,5%, Ĺťydzi 14,7%, Białorusini 6,4% i Rosjanie 1,2%; 1 stycznia 1919 r. Wilno opuściły wojska niemieckie wraz z rządem litewskim, ktĂłry bez ich ochrony czuł by się niepewnie w polskim mieście, a w obliczu zbliĹźającej się armii bolszewickiej władzę w mieście przejęli Polacy – prawdziwi gospodarze miasta, Samoobrona Wileńska stawiła zbrojnie czoła hordzie bolszewickiej, jednak 5 stycznia uległa druzgocącej przewadze wroga; 19-21 kwietnia 1919 r. miała miejsce brawurowa “wyprawa wileńska” – operacja zaczepna przeprowadzona przez kawaleryjską grupę uderzeniową płk. Władysława Beliny-PraĹźmowskiego (842 szabel), ktĂłrej celem było oswobodzenie Wilna spod okupacji bolszewickiej; 21 kwietnia 1919 r. przez Ostrą Bramę do Wilna wkroczył Naczelnik Państwa Polskiego, JĂłzef Piłsudski i następnego dnia wydał odezwę "do mieszkańcĂłw byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego", zapowiadającą utworzenie federacji na ziemiach Rzeczypospolitej (rząd litewski odrzucił tę ofertę); Rada NajwyĹźsza konferencji pokojowej w Wersalu (18 I 1919 – 20 I 1920) zatwierdziła status quo na WileńszczyĹşnie, przyjmując jako podstawę rozgraniczenia Polski i Litwy Linię Focha, kierującą się zasadą etniczną, zgodnie z ktĂłrą Wilno pozostawało po stronie polskiej; podczas drugiego etapu wojny polsko-bolszewickiej (25 IV – 18 X 1920) rząd litewski 12 lipca zawarł traktat z Rosją bolszewicką, zgodnie z ktĂłrym Litwa wspierała militarnie Armię Czerwoną, za co Moskwa przekazała jej Wilno 26 sierpnia, czego nie uznał rząd polski i w porozumieniu z marsz. JĂłzefem Piłsudskim „zbuntowana” Dywizja Litewsko-Białoruska Wojska Polskiego pod dowĂłdztwem gen. Lucjana Ĺťeligowskiego 9 paĹşdziernika zajęła Wilno, tworząc tzw. Litwę Środkową, ktĂłra zgodnie z wolną mieszkańcĂłw miasta, wyraĹźoną w głosowaniu powszechnym 18 kwietnia 1922 r. została przyłączona do Polski, co uznane zostało przez wolny świat 15 marca 1923 r. (konferencja ambasadorĂłw w ParyĹźu, 5 IV USA): od tej pory Wilno naleĹźało do Polski zgodnie z prawem międzynarodowym; po latach wrogości i wysuwanych pretensji do Wilna, Republika Litewska nawiązując stosunki dyplomatyczne z Polską 19 marca 1938 r. rĂłwnieĹź ostatecznie uznała istniejącą granicę polsko-litewską i przynaleĹźność państwową Wilna i Wileńszczyzny do Polski; walki o Wilno zostały upamiętnione na Grobie Nieznanego Ĺťołnierza w Warszawie, napisem na jednej z tablic w okresie II RP i po 1990 r.: WILNO 19 IV 1919 – 9 X 1920”; za rządĂłw polskich 1922-39 nastąpił wszechstronny rozwĂłj miasta, nazywanego „polskim Oxfordem”; Wilno w II Rzeczpospolitej było jednym z najsilniejszych ośrodkĂłw wojskowych, co nie dziwi biorąc pod uwagę jego połoĹźenie i zawiłe kwestie polityczne: w mieście i jego okolicach stacjonowało kilka wielkich jednostek Wojska Polskiego, przede wszystkim 1. Dywizja Piechoty LegionĂłw, część 5. Pułku Lotniczego (lotnisko Porubanek), dowĂłdztwo Wileńskiej Brygady Kawalerii i 4. Pułk UłanĂłw Zaniemieńskich, a takĹźe dowĂłdztwo Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza „Wilno” i podległe mu pododdziały, wokół miasta utworzono teĹź Obszar Warowny „Wilno”, wojska garnizonu Wilno miały chronić Polskę przed agresją ze strony Związku Sowieckiego; w styczniu 1933 r. kanclerzem Niemiec został Adolf Hitler, ktĂłry nie krył swoich wrogich zamiarĂłw wobec Polski i PolakĂłw. Dlatego marszałek JĂłzef Piłsudski zarządził pokaz siły Wojska Polskiego. W kwietniu 1933 r. odbyła się w Wilnie wielka rewia wojskowa, na ktĂłrą przyjechał marsz. Piłsudski z dużą grupą generałów: miała ona pokazać hitlerowskim Niemcom siłę oręża polskiego (wĂłwczas armia polska była silniejsza od niemieckiej). Marsz. JĂłzef Piłsudski zmarł w Warszawie 12 maja 1935 r.: jego serce zostało umieszczone do specjalnie zbudowanym mauzoleum Matka i Serce Syna na cmentarzu na Rossie w Wilnie, gdzie złoĹźone zostało obok prochĂłw jego matki podczas wielkich uroczystości pogrzebowych w Wilnie, ktĂłre trwały dwa dni – 11 i 12 maja 1936 r.
1 września 1939 r. Niemcy hitlerowskie napadły na Polską. Kiedy prawie wszyscy Ĺźołnierze polscy, w tym takĹźe garnizonu wileńskiego walczyli z wrogiem, 17 września 1939 r. od wschodu napadł na Polskę Związek Sowiecki. Nieliczni Ĺźołnierze polscy w Wilnie podjęli obronę miasta przed wrogiem (przewaga Armii Czerwonej była miaĹźdżąca), w walkach prowadzonych w dniach 18-19 września wojska sowieckie straciły – według sowieckich ĹşrĂłdeł – 13 zabitych i 24 rannych Ĺźołnierzy i oficerĂłw, zniszczonych 5 czołgĂłw BT-7 i 1 samochĂłd pancerny, a 3 samochody pancerne uszkodzone, najprawdopodobniej faktyczne straty Rosjan były kilka razy większe. Wilno od 19 września do 26/27 paĹşdziernika okupowała Armia Czerwona i z początku Kreml zamierzał przyłączyć miasto do Sowieckiej Białoruski, wkrĂłtce jednak zmienił zdanie i postanowił przekazać je Litwie za umoĹźliwienie włączenia Litwy do Związku Sowieckiego przez zainstalowanie na jej terytorium sowieckich baz wojskowych. Szef propagandy III Rzeszy, Joseph Goebbels od 1923 r. w prowadzonym przez siebie dzienniku (29 tomĂłw) pod datą 12 paĹşdziernika 1939 r. zanotował: „W zamian za rezygnację z suwerenności, Moskwa odstąpiła Litwie Wilno. Poczciwi Litwini przyjmują to jeszcze z wdzięcznością”. Polskość przekazywanego Litwinom Wilna uznał za fakt sam sowiecki minister spraw zagranicznych W. Mołotow, ktĂłry przekazywał Wilno Litwie: na V Nadzwyczajnej Sesji Rady NajwyĹźszej ZSRR dnia 31 paĹşdziernika 1939 r. złoĹźył obszerne sprawozdanie o ostatnich wydarzeniach w międzynarodowej polityce. MĂłwiąc o stosunkach z krajami bałtyckimi, a konkretnie na temat przekazania przez Moskwę Wilna Litwie powiedział m.in.: „…Związek Sowiecki poszedł na przekazanie miasta Wilna Republice Litewskiej nie dlatego, Ĺźe dominuje w nim ludność litewska. Nie, w Wilnie większość stanowi ludność nie-litewska…” (oficjalny dziennik sowiecki „Izwiestja”, nr 253/7023 z 1 XI 1939). Pierwsza 6-tygodniowa okupacja sowiecka przebiegała w typowy dla SowietĂłw sposĂłb - pod znakiem represji i rabunku: NKWD uwięziono i zesłano na wschĂłd kilkaset osĂłb, głównie przedstawicieli polskiej elity, w tym prezydenta miasta Wiktora Maleszewskiego, wiceprezydenta Kazimierza Grodzickiego, licznych profesorĂłw Uniwersytetu Wileńskiego, prezesa Izby Kontroli Zenona Mikulskiego, braci marszałka JĂłzefa Piłsudskiego – Jana i Kazimierza, zdemontowano wyposaĹźenie fabryk, szpitali, drukarni, gazowni, wywieziono sprzęt kolejowy, nie zapominając o węglu dla parowozĂłw, okradziono sklepy i urzędy, zrabowano takĹźe archiwa (m.in. 15 wagonĂłw akt Archiwum Akt Dawnych, archiwum generał-gubernatorĂłw wileńskich, biblioteki im. WrĂłblewskich), księgozbiory, zbiory naukowe, dzieła sztuk; 26-27 paĹşdziernika 1939 r. Wilno zajęły wojska litewskie, w wydanej do PolakĂłw 29 paĹşdziernika jednodniĂłwce „Witaj Litwo!” prezydent Litwy Antonas Smetona stwierdzał, Ĺźe: „Litwa otrzymała Wilno w rezultacie długotrwałej przyjaĹşni, jaka łączy ją z Sowietami”, przywieziona z Kowna litewska administracja rozpoczęła lituanizację Wilna, w ktĂłrym zaledwie 1,5% mieszkańcĂłw było Litwinami, pomimo tego litewski został jedynym językiem urzędowym, na mocy ustawy o obywatelstwie, osoby nie znające litewskiego (w tym Polacy stanowiący 66% ludności miasta (ich liczba wzrosła, bo we wrześniu 1939 r. do Wilna przybyło około 20 000 uchodĹşcĂłw wojennych) uznano za "obcokrajowcĂłw" i pozbawiono prawa do pracy, zlikwidowano polskie szkoły i organizacje, handel i rzemiosło, bojĂłwki litewskich nacjonalistĂłw przywoĹźone na kaĹźdą niedzielę z Kowna zakłócały polskie naboĹźeństwa w kościołach, a policja biła pałkami wiernych śpiewających polskie pieśni religijne, 15 grudnia 1939 r. zamknięto Uniwersytet Stefana Batorego, wyrzucając na bruk jego wykładowcĂłw, a na jego miejsce utworzono nieduĹźy uniwersytet litewski, przywożąc profesorĂłw i studentĂłw z Kowna; 15 czerwca 1940 r. Armia Czerwona zajęła Litwę bez walki i kraj został republiką sowiecką; chociaĹź połoĹźenie PolakĂłw trochę się poprawiło, tysiące wilnian zostało wywiezionych na wschĂłd; od lipca 1941 do lipca 1944 r. Wilno było okupowane przez Niemcy hitlerowskie we współpracy z Litwinami, Litwini nadal wyĹźywali się na Polakach. Po wspĂłlnym z Niemcami wymordowaniu ĹťydĂłw trzymanych w getcie, Litwini zasugerowali Niemcom zamknięcie teraz w poĹźydowskim getcie PolakĂłw i wykończenie ich tak jak ĹťydĂłw, na co jednak hitlerowcy nie poszli. W mieście kwitła podziemna polska działalność narodowa i niepodległościowa (Tajna Organizacja Wojskowa, Tajna Organizacja Nauczycielska, podziemny Uniwersytet Wileński prowadził tajne nauczanie), bardzo liczna była w mieście Armia Krajowa - przed Powstaniem Warszawskim 1944 była Operacja „Ostra Brama” w Wilnie: podczas ofensywy Armii Czerwonej na Wilno, 6 lipca 1944 r. podziały polskiej Armii Krajowej (AK) pod dowĂłdztwem gen. Aleksandra KrzyĹźanowskiego (4800 ludzi) podjęły prĂłbę samodzielnego zdobycia miasta bronionego przez oddziały niemieckie. Walki trwały na wschodnich przedmieściach do 13 lipca. Oddziały sowieckie włączyły się do walki i opanowały Wilno, przy znaczącym udziale jednostek AK, ktĂłre opanowały wiele waĹźnych punktĂłw na terenie miasta; na konferencji Stalina, prezydenta Roosevelta (USA) i premiera Churchilla (Wielka Brytania) w Jałcie (4-11 II 1945) Roosevelt i Churchill dla korzyści doraĹşnych poparli pretensje terytorialne Stalina - uzgodniono oderwanie od Polski Ziem Wschodnich (włącznie z arcypolskimi miastami Lwowem i Wilnem) na rzecz Związku Sowieckiego, łamiąc tym samym prawo międzynarodowe oraz samą Polskę oddali w sowiecką niewolę: obaj politycy Zachodu zachowali się względem Polski – najwierniejszego ich sojusznika w walce z hitlerowskimi Niemcami (Churchill dziękował Polakom za ich wielki udział w lotniczej Bitwie o Anglię w 1940 r., a Roosevelt później nazwał Polskę „natchnieniem narodĂłw”) jak prawdziwi łajdacy (w dzisiejszej Polsce nikt nie ma odwagi tego głośno powiedzieć!); Stalin zarządził wysiedlenie PolakĂłw z Ziem Wschodnich w granice stworzonej przez siebie Polski Ludowej (PRL): z rejonu wysiedleńczego Wilno wypędzono do Polaki 107 613 PolakĂłw (ok. 85% PolakĂłw mieszkających w tym czasie w Wilnie), cały ich majątek, włącznie z bezprawnie przejętymi prywatnymi zbiorami dzieł sztuki i książek oraz pamiątkami rodzinnymi przejęli Litwini - Wilno przestało być etnicznie polskie.
Trzecim istotnym faktem było to, że Wilno odegrało wielką rolę w dziejach Polski i narodu polskiego prawie we wszystkich dziedzinach życia, a nie tylko w kulturze, nauce i literaturze polskiej, o czym zazwyczaj tylko się mówi.
Wilno po Warszawie, Krakowie i Lwowie stało się czwartym najważniejszym miastem w dziejach Polski i narodu polskiego; doszło do tego, że jako silny i prężny ośrodek kultury polskiej, Wilno konkurowało niejednokrotnie z powodzeniem z Warszawą, jako ognisko późnego oświecenia.
Najważniejszym ośrodkiem życia kulturalnego Polski przełomu XVIII i XIX w. była Warszawa, z środowisk uniwersyteckich szczególnie ważne było w dobie reform Kołłątajowskich 1777-83 krakowskie, a w 1 ćwierci XIX w. wileńskie, które uczyniło z Wilna jedno z najżywszych ognisk polskiego ruchu umysłowego.
ZałoĹźona przez krĂłla polskiego Stefana Batorego w 1578/79 r. Akademia Wileńska/Uniwersytet Wileński, działający do 1832 r. i ponownie w latach 1919-39 był od początku do końca uczelnią wybitnie polską, ktĂłry odegrał wyjątkowo dużą rolę w dziejach nauki polskiej. Wielki Polak wieku Oświecenia Stanisław Staszic (zm. 1826) wyraził się, Ĺźe gdyby w Wilnie nie zabłysło światło nauki – nie powstał w zreorganizowany w 1803 r. polski Uniwersytet Wileński, zgasłoby ono w całej Polsce. Natomiast Klara Szpakowska w paryskiej “Kulturze” (Nr 5 1958) napisała: „…trudno nawet wyobrazić sobie Ĺźycie umysłowe Polski bez twĂłrczych ośrodkĂłw Lwowa i Wilna”. Organizatorem kolegium jezuickiego, z ktĂłrego powstała Akademii w latach 1570-72 był polski duchowny – jezuita Stanisław Warszewicki, poprzednio kanonik gnieĹşnieński i poznański, a pierwszym rektorem Akademii w 1579 r. został jeden z najbardziej znanych duchownych polskich przełomu XVI i XVII w., jezuita Piotr Skarga, ktĂłrego zastąpił tłumacz Biblii na język polski, jezuita Jakub Wujek. I w całych swych dziejach była to uczelnia polska; etnicznych LitwinĂłw i świadomych swej litewskości wśrĂłd jej studentĂłw była zawsze maleńka garstka (bo trudno PolakĂłw pochodzenia litewskiego – a takĹźe i ich nie było nigdy wiele nazywać dziś Litwinami). Stąd w 1781 r. łacinę jako język wykładowy zastąpił język polski. Uniwersytet Wileński do 1832 r. był uczelnią polską i to w całym tego słowa znaczeniu. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31, ukazem z 1 maja 1832 r. car Mikołaj I polecił zamknąć polski Uniwersytet Wileński. Wskrzesił go dekretem z 28 sierpnia 1919 r. Naczelnik Państwa Polskiego JĂłzef Piłsudski pod nazwą Uniwersytet Stefana Batorego. Uniwersytet odegrał wielką rolę w dziejach nauki polskiej, a przede wszystkim w takich dziedzinach jak: astronomia (w 1753 r. zostało otwarte w Wilnie pierwsze w Polsce nowoczesne obserwatorium astronomiczne - przed poznańskim 1765, krakowskim – 1792 i warszawskim – 1825; przed wojną zostało zbudowane nowe obserwatorium astronomiczne dla Uniwersytet Wileńskiego (Uniwersytet Stefana Batorego - USB), ktĂłre było pierwszym polskim obserwatorium astrofizycznym, gdzie prowadzono badania fotometryczne gwiazd zmiennych i badania spektroskopowe), antropologia (prof. Jędrzej Śniadecki zapoczątkował tu pierwsze polskie badania antropologiczne), biologia, botanika (prof. Stanisław Jundziłł był autorem pierwszych polskich podręcznikĂłw akademickich z botaniki), chemia (prof. Jędrzej Śniadecki zapoczątkował tu pierwsze polskie badania dotyczące chemii fizycznej, prace prof. Kazimierza Sławińskiego i jego uczniĂłw na USB przyczyniły się w duĹźym stopniu do wyjaśnienia spornych tematĂłw w dziedzinie terpenĂłw), chirurgia, dendrologia, ekonomia polityczna, farmacja (w 1819 r. powstał tzw. Wydział Farmaceutyczny przy Wileńskim Towarzystwie Lekarskim, jako pierwsze naukowe towarzystwo farmaceutyczne w Polsce), filozofia (Jędrzej i Jan Śniadeccy jako pierwsi w Polsce uprawiali tu Szkocką Szkołę Filozoficzną), fitopatologia (JĂłzef Trzebiński z USB zyskał tytuł “ojca fitopatologii polskiej”), fizjologia (Jędrzej Śniadecki wydał pracę Teoria jestestw organicznych - tom I w Warszawie 1804, tom II w Wilnie 1811), w ktĂłrej zawarł Ăłwczesną wiedzę fizjologiczną i, jako pierwszy na świecie, sformułował odkryte przez siebie prawa ogĂłlne rządzące procesami Ĺźyciowymi, wśrĂłd ktĂłrych najwaĹźniejsze jest prawo krążenia „materii odĹźywczej” w przyrodzie, czyli przemiany materii), fizyka, geomorfologia (prof. M. Limanowski – wileńska szkoła geomorfologiczna), higiena (jako pierwszy w Polsce wykładał ją w Wilnie A.L. Becu – ojczym Juliusza Słowackiego, przed wojną działał oddział Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie), histochemia (prof. USB Stanisław Hiller był pionierem badań histochemicznych), historia, literatura, matematyka (od profesora Jana Śniadeckiego pochodzi polska terminologia matematyczna, np. „całka” i „róşniczka”, zainicjował on pierwsze w Polsce studia z dziedziny prawdopodobieństwa rachunku, a pośrednio badania statystyczne), medycyna (kierowana przez prof. JĂłzefa Franka w latach 1806-23 klinika lekarska Uniwersytetu Wileńskiego naleĹźała do najlepszych w Europie), meteorologia, neurologia (profesorowie S.K. Władyczka, M. Rose), onkologia (przychodnia badania i zwalczania raka), orientalistyka (Uniwersytet Wileński jako pierwszy zajmował się orientalistyką), ornitologia, ortodoncja (pionierska rola Wilna – Maurycy Jacowski O odkryciach i postępie w dziedzinie dentystyki 1860), paleozoologia (J. Śniadecki – pierwsze polskie dzieło Wiadomości o zwierzętach zaginionych Wilno 1815), pedagogika, pediatria (pierwszy polski podręcznik Nauka o chorobach dzieci wydał w 1810 r. w Wilnie Jakub Szymkiewicz), psychologia (prof. Jędrzej Śniadecki w 1818 r. wydał pierwszy polski podręcznik z zakresu psychologii – Filozofia umysłu ludzkiego) sztuki plastyczne (waĹźna działalność prof. M. Morelowskiego), weterynaria (prof. Ludwik Bojanus był twĂłrcą nowoczesnej weterynarii polskiej, załoĹźycielem przy Uniwersytecie Wileńskim w 1823 pierwszej polskiej szkoły weterynaryjnej), zoologia (informacje z: Wielka Encyklopedia PWN t. 1-13 Warszawa 1962-70). Pionierskie badania cytoarchitektoniki mĂłzgu na skalę światową prowadził w Wilnie Maksymilian Rose w załoĹźonym przez siebie na USB w 1928 r. Polskim Instytucie Badań MĂłzgu (był to projekt prestiĹźowy dla Polski, gdyĹź tego typu placĂłwki poza Wilnem funkcjonowały wĂłwczas tylko w Wiedniu, Berlinie i Moskwie!); Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej w Wilnie (1930-39) był pionierską – pierwszą w Polsce placĂłwką sowietologiczną. W 1935 r. w Wilnie działało 17 towarzystw naukowych, w większości polskich, na czele z zasłuĹźonym Towarzystwem Przyjaciół Nauk w Wilnie, ktĂłre działało w latach 1906–40. Powstałe w 1805 r. Towarzystwo Lekarskie Wileńskie i działające do 1940 r., było pierwszym polskim towarzystwem lekarskim; po II wojnie światowej do jego tradycji nawiązuje Polskie Towarzystwo Lekarskie z siedzibą w Warszawie. W polskim przedwojennym Wilnie odbyły się następujące ogĂłlnopolskie zjazdy naukowe: w 1922 r. III Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1923 r. I Zjazd Towarzystwa InternistĂłw Polskich, w 1924 r. I Zjazd PrawnikĂłw Polskich, w 1926, 1928, 1934 i 1939 r. Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, w 1928 r. IV Zjazd FizykĂłw Polskich, w 1929 r. Zjazd Lekarzy i PrzyrodnikĂłw Polskich, II Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego, IX Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1929 r. XIII OgĂłlnopolski Zjazd Lekarzy i PrzyrodnikĂłw (26 września uczestniczył w prezydent RP Ignacy Mościcki), w 1931 r. II Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego, w 1932 r. III Zjazd Bibliotekarzy Polskich i XIV Zjazd GazownikĂłw i WodociągowcĂłw Polskich, w 1934 r. X Zjazd DelegatĂłw Związku MuzeĂłw w Polsce, w 1935 r. VI Powszechny Zjazd HistorykĂłw Polskich, w 1936 r. Zjazd Stowarzyszenia ElektrykĂłw Polskich, w 1938 r. IV Zjazd Polskiego Towarzystwa Chemicznego i IX Zjazd FizykĂłw Polskich. Najstarsza i zapewne najbardziej prestiĹźowa polska korporacja studencka „Polonia”, załoĹźona w 1828 r. na Uniwersytecie w Dorpacie w Rosji (dziś Estonia), po I wojnie światowej przeniosła się do wskrzeszonego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, gdzie działała do 1939 r.
Wilno odgrywało do 1939 r. wielką rolę w dziejach polskiej literatury i języka polskiego oraz książki polskiej. O tym jak wielka była to rola potwierdza to, Ĺźe w Literaturze polskiej. Przewodniku encyklopedycznym (t. 1-2, Warszawa 1985) jest aĹź 274 haseł związanych z Wilnem. Pierwsza książka polska w Wilnie ukazała się w 1576 r. i spod pras drukarni wileńskich wyszło ogółem kilka tysięcy tytułów książek. Tutaj był wydrukowany w 1633 r. najstarszy zachowany elementarz polski, w całej Polsce popularne były wydawane w Wilnie kalendarze, jak np. Kalendarz historyczny i polityczny na rok 1739 czy fachowo i bardzo ciekawie wydawane przez ponad dwadzieścia lat od 1768 r. Kalendarze wileńskie Franciszka Paprockiego, np. w tylko latach 1804-1833 wyszło spod pras drukarskich w Wilnie 2156 książek i broszur polskich, co stawia Wilno na drugim po Warszawie - 4527 książek miejscu wśrĂłd miast polskich). W następnym trzydziestoleciu (1834-1863) wydano w Wilnie 1836 tytułów książek polskich, a, dla przykładu, w Warszawie 6680, Krakowie 2668, Lwowie 2587 i Poznaniu 1434 tytułów. W okresie międzywojennym w Wilnie wydawanych był 200-250 książek polskich. W Wilnie ukazało się wiele pierwszych wydań (pierwodrukĂłw) książek, ktĂłre mają trwałe miejsce w literaturze i historii polskiej literatury, jak np. Ballady i romanse (1822), Dziady (cz. II i IV 1823) i GraĹźyna (1823) Adama Mickiewicza, Ĺťywoty świętych Piotra Skargi (1579), ktĂłre miały kilkadziesiąt wydać i np. w XIX w. przyczyniły się do budzenia świadomości narodowej na polskiej wsi, szczegĂłlnie na Śląsku, Ulana (1843), Dwa światy (1855), Historia kołka w płocie (1860) i Powieść bez tytułu (1855) JĂłzefa Ignacego Kraszewskiego, ktĂłra jest wileńskiej odpowiednikiem warszawskiej Lalki Bolesława Prusa, Janko cmentarnik (1856) i Ułas (1858) Władysława Syrokomli, Widma (1881) i Gloria Victis (1910) Elizy Orzeszkowej, Listy z Krakowa (1855) JĂłzefa Kremera, Mieszaniny obyczajowe (1841-43) i Pamiątki Soplicy (1844-45) Henryka Rzewuskiego, ktĂłre odegrały znaczną rolę w krystalizacji i polaryzacji stanowisk ideologicznych w kraju przed 1848 r., Karpaccy gĂłrale (1843) i Kollokacja (1847) JĂłzefa Korzeniowskiego, Kirgiz (1842) Gustawa Zielińskiego, ktĂłra w kraju miała 20 wydań do 1924 r., a w Kazachstanie jest wysoko ceniona, jako pierwszy europejski utwĂłr poetycki o tematyce kazachskiej, Pamiętnik kwestarza (1843-45) Ignacego ChodĹşki czy Szandor Kowacz (1861) Teodora JeĹźa. Najbardziej znanym księgarzem polskim w Wilnie był JĂłzef Zawadzki, w 1805 r. załoĹźyciel księgarni i drukarni, ktĂłra działała w Wilnie do 1940 r., a w 1810 r. wraz z JĂłzefem Węckim oddział w Warszawie (mieli tytuł „uprzywilejowanych drukarzy i księgarzy Dworu KrĂłlestwa Polskiego”; w 1818 r. jako pierwszy w Polsce wysunął projekt zakładania planowej sieci księgarń na całym terenie historycznej Polski. W okresie międzywojennym firma Zawadzkich specjalizowała się w podręcznikach uniwersyteckich oraz dziełach dotyczących historii i krajoznawstwa Wilna i Wileńszczyzny. Tadeusz Turkowski zebrał i do druku przygotował Materjały do dziejĂłw literatury i oświaty na Litwie i Rusi z Archiwum Drukarni i Księgarni JĂłzefa Zawadzkiego w Wilnie z lat 1805-1865 (Wilno 1937). Z kolei w Wilnie miała oddział najbardziej znana w Warszawie od 1857 r. księgarnia Gebethnera i Wolffa. W okresie międzywojennym zasłuĹźoną dla polskiej literatury i nauki („Alma Mater Vilnensis”, prace dotyczące historii drukarstwa) była nowoczesna drukarnia Polska Drukarnia Narodowa „Lux” Ludwika Chomińskiego. Urodzony w Wilnie Władysław Ludwik Anczyc (1823-1883 KrakĂłw), literat, publicysta, działacz oświatowy, w 1875 r. załoĹźył w Krakowie drukarnię, prowadzoną potem przez jego syna, a następnie wnuka, ktĂłra zdobyła sobie jedno z czołowych miejsce w Polsce.
Do polskiej literatury wprowadził Wilno w XVI w. Jan Kochanowski – Pieśń o potopie oraz Pamiątka i Maciej Sarbiewski w odzie do Pawła Kozłowskiego. Po nich do polskiej literatury Wilno utrwaliło w róşnych utworach wiele dziesiątkĂłw polskich poetĂłw i pisarzy, w tym A. Mickiewicz, J. Słowacki, J.I. Kraszewski, W. Syrokomla, I. ChodĹşko, E. Orzeszkowa, K. IłłakowiczĂłwna, W. Dobaczewska-Niedziałkowska, T. Bujnicki, A. Strug, T. Łopalewski, Konstanty Ildefons Gałczyński (mieszkał w Wilnie w 1933-36), Cz. Miłosz. W literaturze polskiej stało się Wilno jedną z dwĂłch stolic klasycyzmu postanisławowskiego, ktĂłrą tu reprezentowali m.in. Jan Śniadecki, D.B. Tomaszewski, Euzebiusz Słowacki i najpopularniejszy Ăłwcześnie literat wileński A. Gorecki. Natomiast w historii literatury polskiej występuje Wilno jednocześnie jako stolica wczesnego romantyzmu. Zapoczątkowało go wydanie w wileńskiej drukarni Jana Zawadzkiego w latach 1822-23 dwĂłch tomĂłw Poezji Adama Mickiewicza. Po nim wielką rolę w dziejach polskiego romantyzmu odegrał Uniwersytet Wileński – jego studenci bardzo aktywni kulturalnie i drugi po Mickiewiczu polski wieszcz Juliusz Słowacki. W późniejszych latach Wilno było rĂłwnieĹź miastem Wincentego Pola, JĂłzefa Ignacego Kraszewskiego, Władysława Syrokomli, Elizy Orzeszkowej, Tadeusza Łopalewskiego, Witolda Hulewicza, Teodora Bujnickiego, Zofii Bohdanowiczowej, Heleny Romer-Ochenkowskiej, Wandy Dobaczewskiej, Antoniego Gołubiewa, Aleksandra Rymkiewicza, Cz. Jankowskiego, W. Arcimowicza, T. Byrskiego, W. Charkiewicza, E. Kobylańskiej-Maciejewskiej, W. Korabiewicza, K. Leczyckiego, T. Łopalewskiego czy Czesława Miłosza – laureata nagrody literackiej Nobla 1980). W Wilnie urodziła się Kazimiera IłłakowiczĂłwna (1892 - 1983 Poznań), znana polska poetka, prozaiczka, dramaturg i tłumaczka. W okresie międzywojennym w Wilnie wyrĂłsł katastrofizm poetĂłw skupionych wokół pisma „Ĺťagary”. W 1928 r. odbył się w Wilnie ogĂłlnopolski I Zjazd Związku LiteratĂłw Polskich. W 1930 r. nagrodę literacką m. Wilna otrzymała znana poetka rodem z Wilna Kazimiera IłłakowiczĂłwna. Jednak w polskiej tradycji Wilno stało się przede wszystkim miastem Adama Mickiewicza, przez róşne jego z nim powiązania. Takie właśnie Wilno pokazywał wilnianin młodemu bohaterowi powieści Samolotem nad Polską (Warszawa 1921) czołowy polski ideolog regionalizmu Aleksander Janowski (1866-1944).
Trwałe miejsce w historii polskiej literatury mają działające w Wilnie i powiązane z Uniwersytetem Wileńskim związki młodzieĹźy polskiej: Filomaci 1817-23 (1818-19 naczelnikiem był Adam Mickiewicz) i Filareci 1820-23 oraz stowarzyszenie wileńskiej inteligencji Towarzystwo SzubrawcĂłw 1817-22. Idee filomantyzmu wykształciły wielu PolakĂłw o mocnych charakterach, dojrzałych zainteresowaniach ideowo-społecznych i wielkiej moralności. Na filomatĂłw szczegĂłlny wpływ miał pochodzący z Warszawy Joachim Lelewel (1786-1861), numizmatyk, poliglota (znał 12 językĂłw), heraldyk i działacz polityczny, a przede wszystkim wybitny uczony, historyk, polityk, ideolog demokracji polskiej. W latach 1804-08 sam był studentem Uniwersytetu Wileńskiego, po studiach 1809-11 profesorem słynnego polskiego gimnazjum w Krzemieńcu na Wołyniu, a w latach 1815-1818 zastępcą profesora historii na Uniwersytecie Wileńskim. Jego wykłady cieszyły się wielką popularnością. Niestety wyjechał z Wilna do Warszawy by tam kontynuować pracę na Uniwersytecie Warszawskim oraz został bibliotekarzem w Publicznej Bibliotece przy Uniwersytecie. Jednak z Wilnem bardzo się związał uczuciowo. Dlatego przebywając po Powstaniu Listopadowym na emigracji w ParyĹźu nie Uniwersytetowi Warszawskiemu, lecz w swoim testamencie zapisał przyszłemu – odnowionemu i koniecznie POLSKIEMU Uniwersytetowi Wileńskiemu swĂłj duĹźy i bardzo cenny księgozbiĂłr, głównie polski lub dotyczący Polski. Był on przechowywany najpierw w ParyĹźu, później w zamku Zamoyskich w KĂłrniku koło Poznania, a w 1929 r. został przewieziony do polskiego wĂłwczas Wilna i zasilił zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej. Niestety, ten cenny dla kultury polskiej księgozbiĂłr Litwini nie przekazali Polsce po 1945 r., uznając za swoje dziedzictwo narodowe.
Na początku XIX w. Warszawa i Uniwersytet Wileński – w jego środowisko oraz pisma z nim związane odegrały dużą rolę w kształtowaniu się współczesnego języka polskiego. W 1861 r. ukazał się tu nowoczesny i największy do lat 1900-27 podręczny słownik języka polskiego – 110 tys. haseł, dzieło zbiorowe grupy uczonych i literatĂłw wileńskich: Aleksandra Zdanowicza, Michała Bohusza Szyszki, Januarego Filipowicza, Waleriana Tomaszewicza, Floriana Czepielińskiego i Wincentego Korotyńskiego.
Niemały jest udział Wilna w dziejach prasy polskiej. Pierwsza polska gazeta – „Kurier Litewski” zaczęła być wydawana w 1760 r. i ukazywała się do 1764 r., następnie w latach 1796-1839 i 1905-11. Według danych Biblioteki Narodowej w Warszawie, w latach 1760 - 1947 r. ukazywało się w Wilnie ponad 921 czasopism polskich: w latach 1760-1864 - 84, w 1865-1905 zaledwie 6, w tym 4 wydawane nielegalnie, w 1905-15 - 80, w 1915-18 - 14, w tym kilka nielegalnie, 1919-39 aĹź 709 i w latach 1939-47 – 28 czasopism (jako ostatnie „Prawda Wileńska” 1940-47), z ktĂłrych większość to wydawnictwa konspiracyjne. Uniwersytet Wileński patronował najpierw wydawanej w Wilnie po polsku „Gazecie Litewskiej” (1804), a następnie do 1832 r. „Kurierowi Litewskiemu”, ktĂłry następnie do 1865 r. był pismem urzędowym wydawanym w języku rosyjskim i polskim. Natomiast w kręgu tego uniwersytetu rodziły się czasopisma polskie, ktĂłrych powstanie wyprzedziło w czasie większość warszawskich periodykĂłw przedpowstaniowych: pierwszy „Tygodnik Wileński” (1804) - jedno z najwcześniejszych polskich pism literackich i pierwsze polskie pismo redagowane przez młodzieĹź, „Gazeta Litewska Wileńska” (1806), „Dziennik Wileński” (1805-06 i 1815-30), drugi „Tygodnik Wileński” (1815-22), „Wiadomości Brukowe” (1816-22), „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” (1820-24) i inne. Kolejnym polskim pismem literackim wydawanym w Wilnie był „Pamiętnik Naukowo-Literacki” (1849-50), skupiający młodych literatĂłw wileńskich (Z. Klimańska, R. Podbereski, E. Ĺťeligowski i inni). Ukazywały się almanach, o charakterze pism zbiorowych: „Noworocznik litewski” (1831), „Znicz” (1834-35), „Biruta” (1837-38), „Linksmine” (1841), „Rimmembranza” (1843), „Rusałka” (1838-42), „Rubon” (1842-49) „Radegast” (1843), „Pamiętniki Umysłowe” (1845-46), „Teka Wileńska” (1857-58, kontynuowana 1859 i 1862 przez „Pismo Zbiorowe” Kirkora). W latach 1841-51 JĂłzef Ignacy Kraszewski wydawał „Athenaeum”, najwaĹźniejsze w tym okresie pismo polskie na ziemiach litewsko-białoruskich, poświęcone historii, filozofii, literaturze i sztukom, w ktĂłrym drukowali niemal wszyscy znaczniejsi ludzie piĂłra (m.in. I. ChodĹşko, S. Chołoniewski, E. Felińska, A. Groza, C. Norwid, G. Olizar, H. Rzewuski, W. Syrokomla, E. Ĺťeligowski). Po Powstaniu Styczniowym 1863-64 carat uniemoĹźliwiał wydawanie w Wilnie aĹź do 1905 r. jakichkolwiek czasopism polskich; w ogĂłle język polski był zabroniony w miejscach publicznych. Po przyznaniu przez carat w 1905 r. większych praw narodowych Polakom, w latach 1905-1915 ukazywało się w Wilnie ok. 80 tytułów polskich pism: informacyjnych, społeczno-politycznych, kulturalnych, fachowych, naukowych i katolickich, m.in. dzienniki: „Kurier Litewski”, „Dziennik Wileński”, „Kurier Krajowy” i „Gazeta Codzienna”, co uczyniło z Wilna po Warszawie największym ośrodkiem prasy polskiej w całym państwie rosyjskim (w Kijowie w tym samym okresie wydawano 35 pism polskich). Kilka razy więcej polskich czasopism ukazywało się w międzywojennym polskim Wilnie i teraz miasto naleĹźało do grona największych wydawcĂłw prasy polskiej. Samych dziennikĂłw polskich w tym okresie ukazywało się w Wilnie w róşnym okresie czasu aĹź 58, z ktĂłrych najwaĹźniejszym było „Słowo” – dziennik opiniotwĂłrczy, wydawany w latach 1922-39 w nakładzie 25 tys. egzemplarzy i redagowany przez jednego z największych dziennikarzy i publicystĂłw polskich XX w. Stanisława Cat-Mackiewicza. Poza „Słowem” najwaĹźniejszymi polskimi dziennikami wieleńskimi były „Kurier Wileński” (1923-40) i „Dziennik Wileński” (1925-39). W Wilnie miał swĂłj oddział największy dziennik okresu międzywojennego „Ilustrowany Kurier Codzienny” z Krakowa. W Wilnie od 1762 do 1939 r. ukazywało się 67 polskich czasopism katolickich, z tego 57 w okresie międzywojennym oraz w tym samym czasie 21 czasopism literackich, z ktĂłrych najwaĹźniejszym było „Ĺťagary” – pismo literacko-społeczne wydawane w latach 1931–1934, związane z grupą literacką Ĺťagary i mające charakter umiarkowanie lewicowy. Postulowały literaturę podejmującą zagadnienia społeczno-polityczne i etyczne. Redagowali lub współpracowali z nim m.in.: Teodor Bujnicki, Czesław Miłosz, Jerzy ZagĂłrski, Kazimierz Hałaburda, Antoni Gołubiew, Jerzy Putrament, Henryk Dembiński, JĂłzef Maśliński, Aleksander Rymkiewicz, Anatol Mikułko, Mieczysław Kotlicki. Czasopismami naukowymi o ogĂłlnopolskim znaczeniu były m.in.: „Alma Mater Vilnensis” (1923-35) i „Ateneum Wileńskie” (1923-39). W Wilnie działał Syndykat Dziennikarzy Polski i Związek Zawodowy LiteratĂłw Polskich.
Nie zabrakło Wilna w dziejach teatru polskiego i polskiej muzyki: pierwszy stały teatr polski powstał w 1785 r., a załoĹźył go „ojciec polskiej sceny narodowej” Wojciech Bogusławski i prowadził do 1789 r., od 1796 do 1864 r. (władze carskie zamknęła teatr polski w ramach represji za Powstanie Styczniowe 1863-64) i od 1905 do 1941 r. oraz w 1944-45 działał tu ponownie stały teatr polski teatr, w 1912-14 Polacy wileńscy własnym kosztem wznieśli w Wilnie duĹźy i ładny tzw. Teatr na Pohulance (sala na 800 widzĂłw) według projektu architektĂłw polskich Aleksandra Parczewskiego i Wacława Michniewicza; w latach 1925-30 działał tu głośny teatr „Reduta”- pierwszy w Polsce teatr-laboratorium, zakładający poszukiwanie nowych metod pracy aktorskiej, załoĹźony przez Juliusza Osterwę, jednego z najwybitniejszych polskich aktorĂłw i reĹźyserĂłw teatralnych w historii. Teatr wileński przez większy okres swej działalności naleĹźał do czołówki teatrĂłw polskich. JuĹź przed I wojną światową był najlepszym teatrem polskim obok teatrĂłw Warszawy, Krakowa, Lwowa i Łodzi. Na przykład w teatrze wileńskim została w 1907 r. wystawiona po raz pierwszy na scenie polskiej tragedia Stanisława Wyspiańskiego Sędziowie, a Dziady w słynnej inscenizacji Leona Schillera były wystawiane kolejno we Lwowie (1932), Wilnie (1933) i Warszawie (1934). Na scenie teatru wileńskiego debiutowała lub występowała cała czołówka polskich artystĂłw, szczegĂłlny ich napływ miał miejsce w czasie okupacji: Irena EichlerĂłwna, Nina Andrycz, Henryk Borowski, Hanka OrdonĂłwna, Aleksander Zelwerowicz, Zygmunt Bończa-Tomaszewski, Zdzisław MroĹźewski, Danuta Szaflarska, Jerzy Duszyński, Igor Przegrodzki, Hanka Bielicka. według Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965 (Warszawa 1973) w Wilnie od XVIII wieku do końca 1918 r. urodziło się co najmniej 41 znanych polskich aktorĂłw teatralnych i ludzi teatru, począwszy od Adama Kamińskiego (1767-1856), a skończywszy na Czesławie Wołłejce (1916-1987). Natomiast od 1919 do 1944 r. urodziło się w Wilnie dalszych 21 znanych polskich aktorĂłw teatralnych. Z kolei w dziejach polskiej opery to w Wilnie została skomponowana i 1 stycznia 1848 r. w salonie MĂźllerĂłw - teściĂłw Moniuszki wystawiona po raz pierwszy polska i legendarna opera narodowa Halka Stanisława Moniuszki, należąca do stałego repertuaru polskich oper narodowych, pierwszy i najbardziej znany sceniczny utwĂłr Stanisława Moniuszki, nazywanego „ojcem polskiej opery narodowej”, w wersji estradowej, natomiast jej premiera na scenie teatru polskiego w Wilnie odbyła się dopiero w 1854 r., a warszawska premiera drugiej wersji opery 1 I 1858 r. W Wilnie w 1898 r. wystąpiła jedna z największych śpiewaczek operowych na świecie przełomu XIX i XX wieku (występowała na wszystkich niemal scenach operowych Europy i najwaĹźniejszych w Stanach Zjednoczonych) – polska sopranistka (jej głos był fenomenem) Marcelina Sembrich-Kochańska (1858-1935). Po koncercie jej impresario musiał zapłacić policji carskiej wysoką grzywnę za to, Ĺźe na bis artystka wykonywała utwory Chopina. I co gorsze: śpiewała je po polsku, za co otrzymała gorące brawa. W okresie międzywojennym większość znanych na świecie oper było wystawianych w Wilnie, a na wysokim poziomie stała operetka wileńska (Teatr Lutnia), przez to była bardzo popularna nie tylko wśrĂłd melomanĂłw, ale w ogĂłle mieszkańcĂłw Wilna. ZałoĹźone w Wilnie w 1921 r. i od 1932 r. będące Państwowym Konserwatorium Muzycznym (od 1935 r. dyrektorem był Stanisław Szpinalski, świetny pianista, laureat II nagrody na I Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie w 1927 r.) naleĹźało do najlepszych w Polsce. W Wilnie w 1938 r. było 7 duĹźych chĂłrĂłw polskich, z ktĂłrych ChĂłr Nauczycielski miał aĹź 165 członkĂłw, a najlepszymi było „Echo” i „Harfa”. W 1922 r. została załoĹźona przez Edwarda Ciuksza Orkiestra MandolinistĂłw, tak popularna, Ĺźe po wojnie w 1945 r. przeniosła się do Łodzi, gdzie istniała do 1971 r. Tak w Wilnie jak i w Łodzi naleĹźała do najpopularniejszych zespołów muzyki rozrywkowej, występując w całym kraju i za granicą.
W Wilnie nie ma zapewne ani jednej znaczącej budowli sprzed 1939 r. wzniesionej przez etnicznie litewskiego architekta. W Wilnie nie ma ani jednej architektonicznej budowli z czasĂłw przed unią Litwy z Polską w 1385 r. Najstarszy zabytek architektoniczny Wilna tzw. Baszta Zamkowa, nazywana przez LitwinĂłw Basztą Giedymina – mająca być jednym z symboli rzekomego starego litewskiego Wilna, wbrew propagandzie litewskiej nie ma nic wspĂłlnego z Giedyminem (zm. 1341), gdyĹź została zbudowana w 1409 r. i nie przez litewskich architektĂłw, bo ich wĂłwczas nie było, a przed popadnięciem w totalną ruinę uchronili ją w latach 1938-39 polscy konserwatorzy (litewskie kłamstwo o wieĹźy rozpowszechnia się na świecie: w angielskiej internetowej Wikipedii pod hasłem Gedyminas’ Tower czytamy „Gediminas” Tower is the only surviving part of that castle built by Gedimina”, czyli „WieĹźa Giedymina jest jedyną pozostałością po zamku zbudowanym przez Giedymina”: czyli tylko na kłamstwie Litwini mogą budować mit o litewskości Wilna!). Natomiast bardzo wiele znanych budowli w mieście wznieśli polscy architekci i zachodni architekci. Stąd Wilno naleĹźy do polskiego obszaru artystycznego. Przedrozbiorowe Wilno było cackiem architektonicznym wyrosłym w kulturze zachodniej. Dlatego 22 maja 1864 r. car Aleksander II zatwierdził program rusyfikacji Północno-Zachodniego Kraju (dawne Wielkie Księstwo Litewskie), ktĂłry miał objąć takĹźe architekturę miast, szczegĂłlnie Wilna. Nie tylko nowe gmachy publiczne miały być budowane w stylu neoruskim i neobizantyjskim, aby „udowodnić odwiecznie rosyjski” charakter miasta, ale przebudowie poddano wiele starych budowli, jak np. i zabrane katolikom kościoły, a nawet stare cerkwie. Szereg kościołów przebudowano na cerkwie, starym cerkwiom nadano wygląd rosyjski, a nowe wznoszono w duchu rusko-bizantyńskim. Podobnie postąpiono z wieloma świeckimi budynkami i nowo wznoszonymi. Miasto coraz bardziej wyglądało jak kaĹźde inne miasto rosyjskie. ToteĹź po przyłączeniu Wilna do odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego naczelnym zadaniem architektonicznym była derusyfikacja architektoniczna miasta. I jeśli dziś Wilno jest ponownie pięknym miastem zachodnioeuropejskim, to jest to zasługa Polski – polskich konserwatorĂłw i wileńskich konserwatorĂłw wojewĂłdzkich: Jerzego Remera, Stanisława Lorenza, Ksawerego Piwockiego i Witolda Kieszkowskiego oraz rządu polskiego i polskich podatnikĂłw. Polscy konserwatorzy dokonali konserwacji m.in. Zamku GĂłrnego (usunięto drewnianą budę telegraficzną oraz zrekonstruowano wyĹźsze piętro, całość została zwieńczona murem parapetowym kolejnego piętra, naśladującym krenelaĹź otaczający taras widokowy – arch. J. Rouba i S. Narębski, odsłonięto relikty muru zamkowego), kościołów Wizytek (1923), św. Kazimierza (1925), św. Ignacego (1926-29), Trynitarzy (1929), AugustianĂłw, św. TrĂłjcy przywrĂłconych Kościołowi katolickiemu, zrekonstruowano i przywrĂłcono do uĹźytku kościół FranciszkanĂłw, w klasztorze bazylianĂłw odtworzono m.in. słynną „celę Konrada”, będącą polską pamiątką narodową, zrekonstruowano ratusz (usunięto przerĂłbki z wnętrza i elewacji przywrĂłcono stan według projektu W. Gucewicza z monumentalnymi schodami i salami – 1937-39, arch. S. Narębski) i częściowo gmach uniwersytecki (przywrĂłcono wygląd głównego dziedzińca podcieniowego im. Piotra Skargi, przywrĂłcono tablicę z napisem: Academia Universitatis Societatis, przebudowano cerkiew wzniesioną przez Rosjan na terenie Uniwersytetu na wielką aulę im. Śniadeckich, odtworzono główne wejście klasycystyczne, odrestaurowano część malowideł ściennych w głównych wnętrzach uczelni, w 1938-39 odtworzono salę senatu, tzw. Białą Salę, odnowiono Collegium ChemikĂłw, w ktĂłrym zrekonstruowano wielką salę piętrową – arch. Juliusz Kłos). Architekci polscy z pomocą finansową całego narodu polskiego uratowali przed zawaleniem się po wielkiej powodzi w 1931 r. wileńską katedrę katolicką oraz zbudowano w niej estetyczne mauzoleum dla odkrytych wĂłwczas szczątkĂłw krĂłlewskich. To ich wielka zasługa, Ĺźe ona dziś stoi i jej piękna sylwetka jest podziwiana przez turystĂłw. Konserwację kościoła św. Anny przeprowadził JĂłzef Dziekoński (kościół św. Anny), kościoła św. Michała Zygmunt Hendel, Baszty Zamkowej Adolf Szyszko-Bohusz. Oczyszczono wiele budynkĂłw w centrum Wilna z rosyjskich „upiększeń”. Te prace konserwatorskie naleĹźały do najpowaĹźniejszych dzieł z tego zakresu w całej przedwojennej Polsce. Polski rząd i Polacy nie Ĺźałowali pieniędzy na przywrĂłcenie piękna Wilnu, bo je kochali, bo to było arcypolskie miasto. Bardzo biedną Litwę (po Albanii przedwojenna Litwa była najbiedniejszym krajem w Europie!) na tak wielką architektoniczną derusyfikację Wilna na pewno nie byłoby stać, nie tylko z braku pieniędzy, ale takĹźe fachowych konserwatorĂłw! Wilno, gdyby przed wojną naleĹźało do Litwy, pozostawałoby miastem architektonicznie rosyjskim na wiele, wiele lat, a moĹźe nawet po dziś dzień. W latach 70. i 80. XX wieku polscy konserwatyści z braku fachowych konserwatorĂłw litewskich byli zatrudnieni przy konserwacji kościołów wileńskich. PowtĂłrzmy, to Polacy przywrĂłcili dzisiejsze Wilno do kultury zachodniej – do pięknej architektury zachodniej, ktĂłrą dziś Litwini chwalą się na całym świecie. Kiedy po 1905 r. ucisk rusyfikacyjny w Wilnie osłabł, przed I wojną światową polscy architekci wznieśli szereg waĹźniejszych budynkĂłw w mieście, jak np. Gmach Dyrekcji Kolei na Pohulance i Hotel Georgesa przy ul. Mickiewicza – architekt Tadeusz Rostworowski oraz Teatr Polski – architekt Aleksander Parczewski, a w 1913 r. Antoni Wiwulski (twĂłrca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie 1910) przystąpił do budowy nowoczesnego kościoła Serca Jezusowego oraz wzniĂłsł na GĂłrze Trzykrzyskiej wielki pomnik Trzech KrzyĹźy, ktĂłry jest jednym z symboli miasta. Natomiast w wolnym polskim Wilnie wzniesiono m.in. takie okazałe budowle jak: nowoczesny Dom Towarowy Braci Jabłkowskich (1921-1923), budynek oficerski, koszary saperĂłw, gmach Zakładu Anatomii Opisowej Uniwersytetu Stefana Batorego (1928-29), okazały gmach Szkoły Technicznej (początek budowy1926, rozbudowywany do 1939), gmach Izby Przemysłowo-Handlowej (1931), osiedle mieszkaniowe na Antokolu, Dom Akademicki (1931), gmach Polskiego Radia (1935), 5-piętrowy Gmach PKO (1936-38), 4-piętrowy gmach Bank Gospodarstwa Krajowego (1937-38), 5-piętrowy gmach Ubezpieczalni Społecznej (1938-39), Lombard Miejski (1938), Stanicę Harcerską, duĹźy zespół trzech szkół handlowych (połowa lat 30), duĹźy gmach, złoĹźony z dwĂłch symetrycznych 4-piętrowych skrzydeł Wydziału Rolnego USB (1938-39) oraz szereg nowoczesnych szkół powszechnych, w tym szkołę przy ul. Beliny-PraĹźmowskiego, ktĂłra była przykładem nowoczesnego, funkcjonalnego rozwiązania i wyposaĹźenia, o architekturze znakomicie wkomponowanej w sfalowany i lesisty krajobraz otoczenia, Dom podoficerski na lotnisku w Porubanku. Przed wybuchem wojny we wrześniu 1939 r. w budowie był budynek dworcowego Urzędu Pocztowo-Telegraficznego i Chłodnia Miejska oraz rozbudowywany był stadion sportowy według projektu arch. Romualda Gutta. Polacy przywrĂłcili Wilnu nie tylko jego dawne - zachodnioeuropejskie piękno, ale takĹźe zamieniali je w nowoczesne miasto (takĹźe elektryfikowali, rozbudowywali sieć kanalizacyjno-wodociągową, asfaltowali ulice oraz zaprowadzili nowoczesną komunikację miejską, zbudowali lotnisko pasaĹźerskie). Miasto, w ktĂłrego Ĺźyciu dominował Uniwersytet Wileński, było nazywane „polskim Oxfordem”.
W Wilnie działało takĹźe wielu rzeĹşbiarzy (np. A. Le Brun, K. Jelski, Antoni Wiwulski – twĂłrca wileńskich Trzech KrzyĹźy, a przedtem Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie (1910), Bolesław Bałzukiewicz, Stanisław Horno-Popławski) i malarzy polskich, jak np. pochodzący z Krakowa Szymon Czechowicz, pochodzący z Warszawy Franciszek Smuglewicz, pierwszy polski malarz historyczny i twĂłrca w Wilnie pierwszej w Polsce szkoły malarstwa historycznego, 1795-1807 profesor Uniwersytetu Wileńskiego – twĂłrca wileńskiej szkoły malarskiej (jego uczniami byli: J. Rustem – współtwĂłrca szkoły, J. Damel, W. Wańkowicz - bardzo znany portret A. Mickiewicza, K. Rusiecki), z Wilna pochodzili: Michał Andriolli – ilustrator najbardziej znanych dzieł literatury polskiej, Wincenty Smokowski – prekursor nowoczesnego polskiego drzeworytu czy malarze dwudziestolecia międzywojennego, jak np.: Ferdynand Ruszczyc, Ludomir Ślendziński, Tymon Niesiołowski, Bronisław Jamont, Michał Rouba czy Jerzy Hoppen; wielu z nich przeniosło się wraz ze swoją szkołą wileńską w 1945 r. na Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wielką rolę w Ĺźyciu kulturalnym Wilna odgrywało załoĹźone w 1920 r. Wileńskie Towarzystwo ArtystĂłw PlastykĂłw. Stąd Wilno naleĹźy i zawsze będzie naleĹźeć do historycznego polskiego obszaru artystycznego i tego nie przekreślili, bo prawdopodobnie mimo chęci nie mogły zaleĹźne od Moskwy i jej punktu widzenia na dawne polskie Kresy władze komunistyczne Polski Ludowej (zob. hasło Litewska sztuka w Mała Encyklopedia Powszechna PWN Warszawa 1959), ktĂłre, gdzie tylko mogły przemilczały lub fałszowały na polską niekorzyść historię KresĂłw.
Wilno odegrało pionierską rolę w historii sportu polskiego, ktĂłrej nikt i nic nie wymaĹźe. W 1805 r. Jędrzej Śniadecki, profesor fizjologii na Uniwersytecie Wileńskim, ogłosił broszurę pt. O fizycznym wychowaniu dzieci, ktĂłra słusznie uchodzi za pierwszy w literaturze powszechnej i polskiej wykład o całokształcie wychowania fizycznego, a w okresie międzywojennym Wilno odegrało znaczącą rolę w historii sportu polskiego. 3 grudnia 1905 r. zostało załoĹźone w Wilnie nielegalne polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, ktĂłrego prezesem został dr L. Czarkowski. Tego dnia zapisało się do Towarzystwa 170 osĂłb, a w 1910 r. miało ono juĹź 300 członkĂłw. Członkiem honorowym wileńskiego „Sokoła” została w 1907 r. Eliza Orzeszkowa. W międzywojennym Wilnie było 16 klubĂłw piłki noĹźnej. W 1922 r. został utworzony Wileński Okręgowy Związek Piłki NoĹźnej należący do Polskiego Związku Piłki NoĹźnej w Warszawie. Działały tu takĹźe oddziały ogĂłlnopolskich organizacji sportowych: Wileński Okręgowy Związek Lekkoatletyczny będący oddziałem Polskiego Związku Lekkoatletycznego w Warszawie, jak rĂłwnieĹź Związek Bokserski, Związek Hokejowy, Związek Narciarski, Związek CyklistĂłw (Kolarzy). Kluby sportowe Wojskowy Klub Sportowy Śmigły Wilno (ktĂłry miał 1600 członkĂłw i zbudowany w 1924 r. własny stadion przy ul. Kościuszki, ktĂłry dzisiaj nadal słuĹźy Litwinom) oraz kluby Lauda i Wilja walczyły w róşnych rozgrywkach o mistrzostwo Polski. Np. druĹźyna siatkarska klubu Ognisko Wilno w 1933 r. wywalczyła tytuł wicemistrza Polski. DruĹźyna hokeja na lodzie Akademickiego Klubu Sportowego - AZS Wilno naleĹźała do najlepszych w Polsce. Jej bramkarz Władysław Wiro-Kiro był członkiem reprezentacji Polski 4A, ktĂłra podczas mistrzostw Europy 1929 w Budapeszcie zdobyła srebrny medal. W druĹźynie piłki koszykowej AWS grał Władysław Maleszewski – w 1938 r. mistrz Polski juniorĂłw w koszykĂłwce i w 1946 r. mistrz Polski, a Romuald Markowski w 1938 r. sięgnął takĹźe po mistrzostwo Polski juniorĂłw w koszykĂłwce oraz mistrzostwo seniorĂłw w siatkĂłwce w barwach AZS Wilno. DruĹźyna Ĺźeńska piłki siatkowej AWS brała udział w mistrzostwach Polski w piłce siatkowej kobiet zdobywając jeden brązowy medal mistrzostw Polski 1934 i 4 miejsce w Pucharze Polski 1934. Natomiast druĹźyna męska zdobyła brązowy medal w 1935 r. i złoty medal mistrzostw Polski w 1938 r. W 1932 r. student Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie Grodnicky zagrał w mistrzostwach świata w Pradze i obok studenta Altera z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie był pierwszym zawodnikiem pochodzącym z Polski, ktĂłry wystartował w mistrzostwach świata. Zespół lekkoatletyczny „Sokoła” był uwaĹźany obok zespołu AZS Wilno za najlepszy w Wilnie. Na mistrzostwach lekkoatletycznych seniorĂłw Polski w Warszawie w 1932 r. dh Leon Wojtkiewicz zdobył złoto w rzucie oszczepem. W 1932 r. do czeskiej Pragi wyjechał reprezentant gniazda dh J. Ĺťylewicz, mistrz Wilna w biegu na 1500 metrĂłw: w Mistrzostwach Polski w Białymstoku w 1935 r. zdobył brąz w biegu na 1500 m i brąz w biegu na 800 m, w Wilnie w 1936 r. srebro w biegu na 1500 m i brąz w biegu na 800 m, w Warszawie brąz w biegu na 800 m. Dh Kazimierz Kucharski w 1936 r. brał udział w olimpiadzie w Berlinie, zajmując 4 miejsce w biegu na 800 m, a dh JĂłzef Dziadul był świetnym oszczepnikiem – podczas Lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski w Wilnie w 1936 r. zdobył srebro. Dh JĂłzef Ĺťylewicz był tak wspaniałym sportowcem najpierw w Wilnie, a po wojnie w Gdańsku, Ĺźe w tym mieście od 1973 r. organizowane są zawody o „Memoriał Ĺťylewicza”. Wilnianka z urodzenia Kamilla Plewakowa (1906–1992) wioślarka, zdobywczyni tytułu mistrza Wilna i mistrza Polski na regatach o Mistrzostwo Polski w Bydgoszczy w 1933, 1934 i 1935 r. W latach 1933–1935 „nie było przeciwniczki dla Plewakowej […] ktĂłra pozostawała wciąż „krĂłlową” - pisały gazety. Jej rodzinne miasto uhonorowało ją nagrodą im. płk. Z.Z. Wendy dla najlepszego sportowca Wilna. Sonia LewinĂłwna (1909–1987), ktĂłra była latach 1927–35 najlepszą lekkoatletką Wilna i swoimi wynikami zaznaczyła obecność Wilna na sportowej mapie międzywojennej Polski. Na Mistrzostwach Polski w 1928 r. w pchnięciu kulą zdobyła 2 brązowe medale, a w 1929 r. medal srebrny. Na międzynarodowych zawodach w Wilnie w 1928 r. rywalizowała udanie z „olimpijkami”: Sarą Teitelbaum z Estonii i Anną Daukšą z Łotwy. Powołana do kadry Polski, w 1929 r. wystąpiła w meczu Polska – Austria, przekraczając barierę 10 m, a jesienią tego roku pobiła rekord Polski należący do Haliny Konopackiej, osiągając wynik 11,07 m, ktĂłry uplasował ją wĂłwczas na 13. miejscu na świecie. W 1930 r. w Białymstoku znĂłw pobiła rekord Polski wynikiem 11,46 i na Mistrzostwach Polski zdobyła złoty medal, pokonując Halinę Konopacką i Wandę Jasieńską. W 1931 roku reprezentowała Polskę w meczu z Czechosłowacją w Pradze (III Igrzyska Kobiece), zajmując IV miejsce, startując z kontuzją. Jej drugie miejsce za Wandą Jasieńską z Poznania dały druĹźynie cenne punkty do końcowego zwycięstwa. Na Mistrzostwach Polski zdobyła tylko brązowy medal, ale udanie rywalizowała z dobrymi zawodniczkami z Łotwy na międzynarodowych zawodach w Wilnie (Waldemar Wołkanowski). Jednak najwybitniejszym sportowcem polskim związanym z Wilnem w latach 1920-25 – z jej lekkoatletyką był Władysław Dobrowolski (1896-1969 Warszawa), major Wojska Polskiego, instruktor i wykładowca Centralnej WyĹźszej Szkoły Gimnastyki i Sportu oraz Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego w Warszawie, lekkoatleta i szermierz, trener, działacz sportowy, olimpijczyk z ParyĹźa (1924). 15-krotny rekordzista Polski i 11-krotny mistrz Polski w konkurencjach lekkoatletycznych (100 m, 200 m, 110 m przez płotki, rzut oszczepem, skok w dal, sztafeta 4x100 m). W latach 30. zaczął uprawiać szermierkę i 2-krotnie wystąpił jako szermierz w Igrzyskach Olimpijskich (1932, 1936), zdobywając brązowy medal w szabli druĹźynowo (1932). Był teĹź brązowym medalistą mistrzostw Europy (1934 – szabla druĹźynowo). NaleĹźy wspomnieć takĹźe lekkoatletę, miotacza Mieczysława Łomowskiego (1914-1969), zawodnika klubĂłw wileńskich (KPW Ognisko, WKS Śmigły, AZS), w 1939 roku reprezentanta Polski w lekkoatletycznym meczu z Litwą, po wojnie trzykrotnego mistrza Polski w pchnięciu kulą w latach 1947–1949 i pięciokrotnego w rzucie dyskiem (1947–1949, 1951, 1953). AWS Wilno miało wielu dobrych tenisistĂłw i tenisistek i od 1931 r. rozgrywane były Mistrzostwa Wilna w tenisie. W 1935 r. Wilno gościło legendę tenisa polskiego Jadwigę Jędrzejowską. Wileńskie tenisistki, rzecz jasna, z nią przegrały, ale H. HohendlingerĂłwna jako jedyna zdołała urwać mistrzyni gema w partii bezpośredniej i dwa gemy w mikście, grając w parze z Janem Grabowieckim. Wileńskie Towarzystwo SportĂłw Zimowych i oddział Towarzystwa Tatrzańskiego prowadziły kursy narciarskie, a w 1924 r. wybudowało skocznię narciarską na wieleńskiej GĂłrze Trzykrzyskiej (112 m n.p.m.), ktĂłra umoĹźliwiała skoki na odległość 40 metrĂłw. W rozgrywanych na niej zawodach uczestniczyli m.in. Stanisław Marusarz (1913-1993), polski skoczek narciarski, czterokrotny olimpijczyk, siedmiokrotny uczestnik narciarskich mistrzostw świata, pięciokrotny rekordzista Polski oraz były dwukrotny rekordzista świata w długości skoku narciarskiego (skocznia była uĹźywana takĹźe po wojnie). Najbardziej prestiĹźowym biegiem narciarskim w Polsce w latach międzywojenny był 67-kilometrowy bieg na trasie Zułów koło Święcian (miejsce urodzenia marsz. J. Piłsudskiego) – Wilno (jego ukochane miasto marszałka). Urodzony w Wilnie Wacław Łuczynowicz naleĹźał w powojennej Polsce do grona najlepszych szachistĂłw polskich.
W Wilnie w okresie międzywojennym zostały zorganizowane następujące waĹźne polskie i międzynarodowe imprezy sportowe: w 1928 i 1931 r. międzynarodowe zawody lekkoatletyczne z udziałem kilku państw tego regionu Europy (Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia); w 1928 r. Mistrzostwa Polski w dziesięcioboju; 10 paĹşdziernika 1931 r. Mistrzostwa Polski w chodzie na 50 kilometrĂłw mężczyzn; w 1933 r. Mistrzostwa Polski w biegu maratońskim; 26–27 września 1936 r. na wileńskim na stadionie sportowym na PiĂłromoncie odbyły się 17. Mistrzostwa Polski seniorĂłw mężczyzn w lekkoatletyce. Tour de Pologne – po polsku Wyścig dookoła Polski, to wieloetapowy szosowy wyścig kolarski, organizowany cyklicznie i od 1952 rok rocznie na terenie Polski, będący jedną z najbardziej prestiĹźowych międzynarodowych imprez sportowych w Polsce organizowanych regularnie, ktĂłra w swej historii ma rĂłwnieĹź wątki kresowe. W okresie międzywojennym odbył się on w 1928 roku – pierwsza edycja, następnie w 1929, 1933, 1937 i 1939 r. IV etap (4 września) edycji z 1933 r. Tour de Pologne prowadził z Grodna do Wilna (183 km) i wygrał Wiktor Olecki, a liderem był Jerzy Lipiński, kolejny V etap (6 września) prowadził z Wilna do Lidy.
Lekkoatleci polscy z Wilna zdobyli wiele medali na lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski seniorĂłw:
Warszawa 1922: bieg na 400 m Alfons Krumbholz WKS Wilno – srebro;
Warszawa 1923: skok w dal Franciszek Herhold 5pp Wilno – srebro, bieg na 100 m Władysław Dobrowolski 6pp Wilno – brąz;
Warszawa 1924: rzut młotem Jan Nawojczyk 3 psap Wilno – srebro;
KrakĂłw 1925: 400 m przez płotki Wacław Halicki Pogoń Wilno – brąz;
Warszawa 1927: skok o tyczce Jan Wieczorek 3 psap Wilno – brąz;
Poznań 1929: bieg na 400 m Stefan Gniech 3 psap – złoto, bieg na 200 m Stefan Gniech 3 psap Wilno – srebro, skok o tyczce Jan Wieczorek 3 psap Wilno – srebro;
KrĂłlewska Huta (ChorzĂłw) 1931: bieg na 1500 m Wacław Sidorowicz AZS Wilno – brąz;
Warszawa 1932: 110 m przez płotki Jan Wieczorek 3 psap Wilno – brąz;
Białystok 1933: 110 m przez płotki Jan Wieczorek 3 psap Wilno – brąz;
Poznań 1934: 110 m przez płotki Jan Wieczorek Śmigły Wilno – złoto;
Białystok 1935: bieg na 1500 m JĂłzef Ĺťylewicz Śmigły Wilno - brąz, 110 m przez płotki Jan Wieczorek Śmigły Wilno – brąz, skok wzwyĹź Witold Gerutto AZS Wilno – brąz, pchnięcie kulą Leonid Fiedoruk PPW Wilno – brąz, rzut dyskiem Witold Gerutto AZS Wilno – brąz;
Wilno 1936: rzut oszczepem Leon Wojtkiewicz Śmigły Wilno - złoto, rzut oszczepem JĂłzef Dziadul Strzelec Wilno – srebro, bieg na 1500 m JĂłzef Ĺťylewicz Ognisko Wilno – srebro;
Lublin 1937: pięciobĂłj Aldona Czarnocka AZS Wilno – brąz.
W Mistrzostwach Polski w dziesięcioboju Polacy z Wilna zdobyli następujące medale:
Warszawa 1929: Jan Wieczorek Śmigły Wilno –srebro;
KrakĂłw 1930: Jan Wieczorek 3psap Wilno – złoto, Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno – brąz;
LwĂłw 1931: Jan Wieczorek 3psap Wilno – srebro, Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno – brąz;
KrĂłlewska Huta (ChorzĂłw): Jan Wieczorek 3psap Wilno – złoto;
Warszawa 1933: Leon Wojtkiewicz Sokół Wilno – srebro;
LwĂłw 1934: Jan Wieczorek Śmigły Wilno – srebro.
W Wilnie, właśnie dlatego Ĺźe było to etnicznie polskie miasto, urodziło się takĹźe wielu znanych polskich sportowcĂłw, jak np.: JĂłzef Auksztulewicz (1930-2010), lekkoatleta: pchnięcie kulą i rzut dyskiem, dwanaście razy wystąpił w finale mistrzostw Polski seniorĂłw (2 razy w rzucie dyskiem) zdobywając siedem medali (jeden złoty i po trzy srebrne oraz brązowe), w 1956 roku halowy mistrz kraju; Henryk CzyĹź (1923-2014), kolarz szosowy, przełajowy mistrz Polski (1948); Andrzej Dąbrowski (ur. 1938), kierowca rajdowy, wicemistrz Polski w rajdach samochodowych w 1957; Jerzy Hausleber (1930-2014), lekkoatleta: chodziarz, mistrz Polski w chodzie na 10 km – 1954 i 1955, na 30 km – 1955 i na 20 km – 1959, ustanawiał rekordy kraju; Władysław Maleszewski (1921-1983), koszykarz, obrońca, trener reprezentacji Polski i klubĂłw ligowych, zdobywca dwĂłch tytułów mistrza Polski w koszykĂłwce jako zawodnik (1947, 1948) i pięciu tytułów mistrza Polski jako trener, mistrz Polski w siatkĂłwce (1946); Romuald Markowski (1922-2006), koszykarz i siatkarz, reprezentant Polski w obu tych dyscyplinach, brązowy medalista mistrzostw Polski w siatkĂłwce (1947) i koszykĂłwce (1950); Władysław Markowski (ur. 1920), przed wojną druĹźynowy 14 DruĹźyny Hufca Wileńskiego, mistrz Polski w wioślarskiej czwĂłrce ze sternikiem; Romuald Mazurek (1929-2013), siatkarz, reprezentant Polski, brązowy medal mistrzostw Polski w 1952, 1955 i 1960, na mistrzostwach świata w 1956 (4 miejsce) i mistrzostwach Europy w 1958 (6 miejsce). Zbigniew Podlecki (1940-2009), ĹźuĹźlowiec, reprezentant Polski, w 1964 wraz z Andrzejem Wyglendą i Antonim Woryną zdobył tytuł druĹźynowego mistrza świata w zawodach rozgrywanych w Kempten (Allgäu) (Niemcy), a w 1967 osiągnął tytuł druĹźynowego wicemistrza świata na zawodach w szwedzkim MalmĂś, stadion ĹźuĹźlowy w Gdańsku nosi jego imię.
Wilno jest jednak przede wszystkim miastem polskich olimpijczykĂłw. Urodzili się tu olimpijczycy: Izabella Antonowicz-Szuszkiewicz (ur. 1942), kajakarka: IO Tokio 1964, IO Meksyk 1968 i IO Monachium 1972 – 6 miejsce (dwĂłjki 500 m); Krzysztof Białynicki (1944-2014), hokeista: Zimowe Igrzyska Olimpijskie Sapporo (Japonia) 1972; Lech Felicjan Boguszewicz (ur. 1938), długodystansowiec: IO Tokio 1964 – 4 miejsce (5000 m); Zygmunt Ginter (1911–1964), hokeista: Zimowe IO St. Moritz 1948 – druĹźyna 6 miejsce; Bronisław Karwecki (pochodził z Wilna), wioślarz: IO Berlin 1936 – 5 miejsce (czwĂłrka ze sternikiem); Jan Zbigniew Kuczyński (ur. 1935), zapaśnik (waga lekka 67 kg): IO Rzym 1960; Bohdan Stanisław Liszko (1940-1993), koszykarz: IO Tokio 1964 – druĹźyna 6 miejsce i IO Meksyk 1968 – druĹźyna 6 miejsce; Mieczysław Łomowski (1914-1969), kulomiot, 3-krotnie zdobywał tytuł mistrza Polski w pchnięciu kulą (1947-49) i 5-krotnie w rzucie dyskiem (1947-49, 1951-53), 2 razy ustanawiał rekordy Polski: kula - 16.15 (1952) i dysk - 47.46 (1948, olimpiada w Londyn 1948 – 4 miejsce; Jerzy Młynarczyk (ur. 1931), koszykarz: IO Rzym 1960 – druĹźyna 7 miejsce; Andrzej Osiecimski-Czapski (1899-1976), wioślarz: IO ParyĹź 1924; Marek Petrusewicz (1934-1992), pływak: IO Helsinki 1952; Lech Poklewski (ur. 1937), Ĺźeglarz (klasa Dragon): IO Monachium 1972; Antoni Rosołowicz (ur. 1933), wioślarz (czwĂłrka bez sternika): IO Rzym 1960; Elwira Seroczyńska (Potapowicz) (ur. 1931), łyĹźwiarka: Zimowe IO Squaw Valley 1960 – srebrny medal (1500 m), 500 m – 6 miejsce, Zimowe IO Innsbruck 1964; Władysław Szuszkiewicz (ur. 1938), kajakarz: IO Tokio 1964, IO Meksyk 1968 – 4 miejsce (jedynka 1000 m) i IO Monachium 1972 – brązowy medal (dwĂłjka 1000 m); Zenon Romuald WaĹźny (ur. 1929), tyczkarz: IO Helsinki 1952 i IO Melbourne 1956 – 6 miejsce; Stanisław Wołodko (ur. 1950), dyskobol: IO Montreal 1976; Władysław Zawadzki (1911-1996), wioślarz: IO Berlin 1936.
Właściwie nie ma chyba Ĺźadnej dziedziny w Ĺźyciu narodu polskiego, w ktĂłrej nie było by wkładu Wilna czy PolakĂłw urodzonych w Wilnie. Oto jeszcze garść innych przykładĂłw: w okresie międzywojennym (1918-39) najczynniejszymi ośrodkami fotograficznymi w Polsce były: na pierwszym miejscu Wilno (tu działał najwybitniejszy fotografik polski 1. poł. XX w. Jan Bułhak), potem LwĂłw, Poznań, Warszawa i KrakĂłw, to w Ăłwczesnym Wilnie m.in. narodziło się polskie słowo "fotografika" oznaczające fotografię artystyczną, w okolicach Wilna wykonano dagerotypy dające początek fotografii na ziemiach Rzeczpospolitej. Polscy zawodowcy i amatorzy fotografiki uwieczniali na kliszach tak bardzo polskie Wilno i jego mieszkańcĂłw. Ich obrazy prowadzą w podróş do miasta przełomu XIX i XX w. oraz 20-lecia międzywojennego, w 1936 r. odbyła się w Wilnie 4 Międzynarodowa Wystawa Fotografii. Było to wielkie wyróşnienie dla Polski i polskiej fotografiki wileńskiej.; pierwsze w Polsce seminarium dla nauczycieli szkół podstawowych załoĹźyła polska Komisja Edukacji Narodowej w Wilnie w 1780 r.; Polskie korzenie ma historia wileńskiej radiofonii: 15 stycznia 1928 r. rozpoczęła po raz pierwszy w Wilnie nadawanie programu radiowego - jako czwarta w Polsce - rozgłośnia wileńska Polskiego Radia, a Polskie Towarzystwo Radiotechniczne „Elektrit” uruchomiło w Wilnie fabrykę odbiornikĂłw radiowych na potrzeby krajowe i na eksport (jedyny polski eksporter radioodbiornikĂłw), zatrudniającą 1100 pracownikĂłw. Za polskich czasĂłw zostało otwarte 17 sierpnia 1932 r. w Wilnie rĂłwnieĹź pierwsze w dziejach miasta lotnisko pasaĹźerskie, ktĂłre słuĹźy Litwinom po dziś dzień. W 1938 r. polski szybownik Tadeusz GĂłra dokonał rekordowego przelotu z Bezmiechowej do Solecznik Małych koło Wilna (578 km), za co otrzymał jako pierwszy w świecie najwyĹźsze odznaczenie lotnicze ustanowione przez Międzynarodową Federację Lotniczą (Federation Aeronautique Internationale – FAI) – medal Lilienthala. Te trzy wydarzenia mają rĂłwnieĹź trwałe miejsce w polskiej historii radiofonii, lotnictwa i szybownictwa. Litwini takĹźe tych dwĂłch faktĂłw nie zmienią, najwyĹźej mogą je przemilczać, czyli fałszować prawdziwą historię miasta. W imię czego? Chyba tylko głupoty! Na mapę świata Polacy nanieśli nazwy związane z polskim Wilnem: LODOWIEC WILNO (Wilnobreen) - to mały lodowiec na Spitsbergenie (Norwegia), spływający ze Szczytu Ostra Brama (Ostra Bramatoppen) do Lodowca PolakĂłw (Polakkbreen); nazwa od miasta Wilna, należącego wĂłwczas do Polski i skąd pochodziło dwĂłch członkĂłw wyprawy 1934 r.; SZCZYT OSTRA BRAMA (Ostra Bramatoppen) – to najwyĹźszy szczyt (1033 m) w GĂłrach Piłsudskiego (Pilsudskifjella) na Spitsbergenie; odkryty w 1934 r. i nazwany na pamiątkę Ostrej Bramy w Wilnie, gdzie profesorem i rektorem Uniwersytetu Stefana Batorego był Michał Siedlecki, ojciec Stanisława Siedleckiego - uczestnika wyprawy 1934 r. (B. KuĹşmiński). Nazwa została zatwierdzona przez Norweski Instytut Polarny; miejscowości w Stanach Zjednoczonych Ameryki: WILNO – a nie Ĺźadne Vilnius w powiecie Lincoln, stan Minnesota (1882 r.), WILNO w powiecie Grant, stan Nowy Meksyk, WILNO w powiecie Boros, stan Karolina Północna, WILNO w powiecie Waszyngton, stan Pensylwania, WILNO w powiecie Jefferson, stan Nowy Jork oraz WILNO – miejscowość w hrabstwie Renfrew, w prowincji Ontario: nazwana na cześć miasta Wilna, w ktĂłrym urodził się Ludwik Dembski – przywĂłdca grupy ok. 300 polskich emigrantĂłw, ktĂłrzy załoĹźyli osadę w 1858 r., ktĂłra jest najstarszą polską osadą w Kanadzie; jest takĹźe Osiedle Wilno – zespół mieszkaniowy w warszawskiej dzielnicy TargĂłwek. Poczta Polska w okresie międzywojennym wydała dwa znaczki pocztowe związane z Wilnem: w latach 20. znaczek przedstawiający Ostrą Bramę o nominale 1 gr i w latach 30. (w obiegu 1937-39) przedstawiający katedrę wileńską o nominale 1 zł.; - 4 stycznia 1927 r. do budującego się jeszcze portu gdyńskiego wpłynął nowo zbudowany dla polskiej marynarki handlowej statek towarowy SS Wilno. Następnego dnia odbyła się uroczystość poświęcenia i podniesienia polskiej bandery, w czym uczestniczył minister Eugeniusz Kwiatkowski. SS Wilno stał się pierwszym statkiem handlowym pływającym pod polską banderą. – W 1926 r. Polacy załoĹźyli w Wilnie ogrĂłd zoologiczny; - Kinematografia polska nakręciła dwa filmy fabularne związane z Wilnem: w 1937 r. Ty, co w Ostrej świecisz Bramie z całą plejadą bardzo dobrych aktorĂłw, a w 1986 r. znany reĹźyser polski Andrzej Wajda zrealizował film Kronika wypadkĂłw miłosnych, oparty na podstawie powieści pochodzącego z Nowej Wilejki k. Wilna prozaika polskiego Tadeusza Konwickiego (1926-2015). Akcja filmu rozgrywa się w Wilnie (Przemyśl imitował to miasto) i na WileńszczyĹşnie (imitowało ją pobliskie Podlasie) od wiosny do wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku (wycie syren alarmowych zwiastujących wybuch wojny kończy film), tworzy z niego stylowy film klimatu, zatrzymujący wizerunek czasu minionego, wizerunek tak polskiego wĂłwczas Wilna i polskiej Wileńszczyzny, szczegĂłlnie tej w pobliĹźu Wilna i w tle przedwojennych polskich tang: „To ostatnia niedziela” i „Jesienne róşe”. W filmie tym Wajda po raz kolejny pokazał swoją wielką klasę.
W Wilnie urodziło się kilkaset znanych Polaków - osób, które odegrały bardzo dużą, dużą lub znaczącą rolę w życiu narodu polskiego, Poza tym wiele setek innych znanych Polaków tu żyło i pracowało dla Polski. Encyklopedia Warszawy (Warszawa 1994) wymienia 38 Polaków urodzonych w Wilnie, którzy najbardziej zasłużyli się stolicy; oczywiście cała masa innych znanych wilnian mieszkała i działała
w Warszawie (oraz w innych miastach Polski), jak np. Aleksander Prystor – 1931-33 premier Polski czy profesorowie Uniwersytetu Warszawskiego, Politechniki Warszawskiej i Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (M. Kałuski Sprawy kresowe bez cenzury t. I-IV, Toruń 2016-18). Książki mogą kłamać, groby nie. Wileński Cmentarz Na Rossie jest jedną z czterech polskich nekropolii narodowych (prawie wszystkie groby sprzed 1945 r. są polskie), w ktĂłrej spoczywa setki znanych PolakĂłw; na cmentarzu jest m.in. mauzoleum marsz. JĂłzefa Piłsudskiego, ktĂłre odwiedzają chyba wszyscy Polacy z kraju odwiedzający miasto. W dzisiejszej stolicy Litwy nie ma natomiast litewskiej nekropolii narodowej, co jest rzeczą wyjątkową w całej Europie.
Wilno odegrało rĂłwnieĹź wielką rolę w dziejach polskiego Kościoła katolickiego, było bardzo duĹźym i Ĺźywym ośrodkiem polskich katolikĂłw w mieście przez kilkaset lat. Prawie cała historia tego kościoła do 1945 r. była polska. Przede wszystkim Polacy – Kościół polski załoĹźył biskupstwo wileńskie w 1388 r. i jego pierwszym biskupem był Polak (zdecydowana większość biskupĂłw wileńskich była Polakami). Do 1798 r. wchodziło ono w skład polskiej i prymasowskiej metropolii gnieĹşnieńskiej, a w 1925 r., a więc kiedy Wilno naleĹźało do Polski, zostało arcybiskupstwem i piątą metropolią polską. Metropolia wileńska do 1991 r., tj. do chwili oderwania jej od Polski przez papieĹźa Jana Pawła II naleĹźała do polskiej prowincji kościelnej, a Ĺźe po 1945 r. zachodnia jej część – Białostocczyzna pozostała w Polsce, jej biskupi wileńscy mieli swoją siedzibę w Białymstoku; z polskiej części arcybiskupstwa wileńskiego papieĹź Jan Paweł II w 1992 r. utworzył archidiecezję i metropolię białostocką, ktĂłrej podporządkowane zostały diecezje łomĹźyńska i drohiczyńska. Katedrze, ktĂłrą budowali i upiększali Polacy i cudzoziemscy artyści, nadano wezwanie św. Stanisława, patrona Polski. Jeśli dzisiaj nadal stoi katedra wileńska, wzniesiona w obecnym klasycystycznym kształcie w latach 1777-1801 według planu Wawrzyńca Gucewicza, polskiego architekta, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, uczestnika powstania kościuszkowskiego, a Litwini chwalą się jej pięknem, to zasługa w tym całego narodu polskiego. Wiosną 1931 r. niebywała powĂłdĹş tak powaĹźnie uszkodziła fundamenty i mury katedry wileńskiej, tak iĹź świątynia ze względu na bezpieczeństwo musiała ulec zamknięciu, gdyĹź katedrze groziło zawalenie się. Arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski powołał do Ĺźycia Komitet Wykonawczy Ratowania Bazyliki w Wilnie pod przewodnictwem biskupa sufragana wileńskiego Kazimierza Michalkiewicza, ktĂłry na odbudowę katedry zgromadził wśrĂłd wiernych nie tylko Wilna i archidiecezji wileńskiej, ale takĹźe całej Polski i przy bardzo wydatnej pomocy rządu polskiego, około miliona złotych. Suma ta umoĹźliwiła generalny remont fundamentĂłw i murĂłw i świątynia została uratowana. Podczas przeprowadzanego wĂłwczas remontu katedry odkryto w jej podziemiach zapomniane grobowce krĂłlewskie (m.in. krĂłla Aleksandra Jagiellończyka oraz ElĹźbiety HabzburĹźanki i Barbary Radziwiłłówny – Ĺźon krĂłla Zygmunta Augusta). ZłoĹźono tu teĹź serce krĂłla Władysława IV Wazy. Wtedy teĹź załoĹźono pod katedrą mauzoleum dla prochĂłw krĂłlewskich. Katedra była pełna polskich pamiątek (m.in. na dachu katedry w latach 1786-92 zostały postawione trzy duĹźe posągi św. Stanisława, św. Kazimierza i w centrum św. Heleny z krzyĹźem dłuta Kazimierza Jelskiego, była tu Kaplica Częstochowska, dzisiaj św. Jana Nepomucena), ktĂłre po 1945 r. zostały z niej usunięte przez komunistĂłw litewskich i litewskich biskupĂłw po 1988; w nocy z 29 na 30 czerwca 1950 r. wysadzono w powietrze figury świętych stojące na szczycie fasady, w tym św. Stanisława (przywrĂłcono je w 1997 r.). Usunięto takĹźe liczne tablice pamiątkowe w języku polskim, w tym popiersie i tablicę pierwszego arcybiskupa arcybiskupa Jana Cieplaka (zm. 1926), a kiedy litewski arcybiskup wileński Backis postanowił zamurować grĂłb zmarłego w Wilnie w 1932 r. biskupa Władysława Bandurskiego, honorowego kapelana LegionĂłw Polskich, kapelana Wojska Polskiego i 1920-22 naczelnego kapelana-biskupa polowego Wojska (polskiej) Litwy Środkowej, wĂłwczas staraniem biskupa polowego Wojska Polskiego Sławoja Grodzia, w 1996 r. jego szczątki zostały przeniesione do katedry polowej Wojska Polskiego w Warszawie. Jedynie w ołtarzu głównym pozostał wielki obraz Zamordowanie św. Stanisława przez Bolesława Śmiałego znanego polskiego malarza Franciszka Smuglewicza i na filarach od strony głównej nawy jego obrazy przedstawiające dwunastu apostołów, a takĹźe obraz św. Piotra w Kaplicy św. Piotra oraz obrazy religijne innych znanych malarzy polskich: Szymona Czechowicza i Kanutego Rusieckiego. Miasto odegrało wielką rolę w dziejach polskich zakonĂłw męskich i Ĺźeńskich, szczegĂłlnie w historii polskich jezuitĂłw; załoĹźone tu zostały polskie Ĺźeńskie: zgromadzenie zakonne eucharystek (1923 r.) i Zgromadzenie Miłosierdzia BoĹźego s. Faustyny Kowalskiej (1942), zasłuĹźyły się tutejsze polskie dominikanki. W 1931 r. w polskim Wilnie mieszkało 125 999 katolikĂłw, z tego 123 571 było Polakami i tylko 1557 Litwinami. Było 12 parafii – 11 polskich i 1 litewska, poza tym 20 innych kościołów – wszystkie w rękach polskich, 8 polskich klasztorĂłw męskich i 9 Ĺźeńskich, seminarium duchowne (153 alumnĂłw), liczne polskie instytucje, stowarzyszenia i organizacje katolickie, jak np. Caritas, Wileńskie Towarzystwo Dobroczynności, bardzo znany i zasłuĹźony „Żłobek Imienia Maryi”, oddział Polskiego Towarzystwa Teologicznego, Akcja Katolicka, Instytut WyĹźszej Kultury Religijne, Studia Katolickie, Iuventus Christiana, Sodalicje Mariańskie, Związek Polskiej Inteligencji Katolickiej, Katolickie Stowarzyszenie Kobiet, Katolickie Stowarzyszenia MłodzieĹźy, Chrześcijański Uniwersytet Robotniczy, Liga Robotnicza św. Kazimierza, ukazywało się 57 polskich czasopism katolickich (do 1919 r. 10 innych, z ktĂłrych pierwsze zostało załoĹźone w 1762 r.). W latach 1919-39 na polskim Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie działał katolicki Wydział Teologiczny, zamknięty przez okupanta litewskiego w 1939 r. i w 1944 r. przez okupanta sowieckiego, a jego wykładowcy i studenci zostali wypędzeni do Polski Ludowej. PrĂłbę reaktywizacji półlegalnego Wydziału Teologicznego USB z siedzibą w Białymstoku, a więc w części archidiecezji wileńskiej, ktĂłra znalazła się w granicach powojennej Polski, podjął ks. prof. Michał Klepacz, po wydaleniu z Wilna 30 kwietnia 1945 r., tzw. transportem akademickim. Ks. prof. Klepacz (potem, a latach 1947-67 biskup diecezji łódzkiej), zastępujący ks. prymasa Stefana Wyszyńskiego podczas jego uwięzienia w latach 1953-56, został teĹź ostatnim doktorem honoris causa (1947) uniwersytetu wileńskiego (ceremonia odbyła się półlegalnie w Białymstoku). Wydział Teologiczny USB został zlikwidowany przez reĹźym warszawski w 1948 r. W 1928 r. odbył się w Wilnie zjazd biskupĂłw polskich pod przewodnictwem prymasa Polski, kard. Augusta Hlonda. W 1933 r. odbył się w Wilnie uroczysty obchĂłd ku czci krĂłlowej Polski, św. Jadwigi, Ĺźony krĂłla Władysława Jagiełły, apostołki Litwy. W dniach 23-25 paĹşdziernika 1938 r. odbyły się w Wilnie wielkie uroczystości z okazji kanonizacji polskiego świętego Andrzeja Boboli (1591-1657), ktĂłrego Ĺźycie bardzo było związane z Wilnem. W mieście urodziło się wielu znanych duchownych polskich, m.in. kardynał Jerzy Radziwiłł, biskup krakowski 1591-1600 i kardynał Henryk Gulbinowicz, arcybiskup metropolita wrocławski 1976-2004, Kawaler Orderu Orła Białego) oraz działacze polskiej reformacji (Jednota Wileńska). Wilno jest miastem polskich świętych i błogosławionych: urodziło się w nim lub działało szereg polskich świętych, m.in. patron Polski św. Kazimierz, św. Andrzej Bobola, urodzony w Wilnie św. JĂłzef Rafał Kalinowski (1835-1907), bł. Jerzy Matulewicz – biskup wileński 1918-25, św. Faustyna Kowalska i bł. Michał Sopoćko; trwają starania o wyniesienie na ołtarze pierwszego arcybiskupa-metropolitę wileńskiego 1925-26 Jana Cieplaka. Siostra Faustyna Kowalska, zakonnica ze Zgromadzenia SiĂłstr Matki BoĹźej Miłosierdzia, mistyczka, stygmatyczka i wizjonerka, nazywana apostołką BoĹźego Miłosierdzia, kanonizowana w 2000 r. przez papieĹźa Jana Pawła II, przebywająca w klasztorze wileńskim w latach 1933-36 miała widzenia z Panem Jezusem, z ktĂłrym rozmawiała po polsku (!) i w Wilnie w 1934 r. został namalowany zgodnie z jej wskazĂłwkami przez polskiego malarza Eugeniusza Kazimirowskiego obraz Pana Jezusa – nazywany obrazem „Jezu ufam Tobie”, ktĂłry dzisiaj znany jest dosłownie na całym świecie (chyba nie ma kościoła katolickiego na świecie z kopią tego obrazu). W 1935 r. wizerunek przez trzy dni był wystawiony w kruĹźgankach kaplicy ostrobramskiej, z okazji 1900. rocznicy męczeńskiej śmierci Chrystusa. Obraz ten został w 2005 r. zabrany Polakom - siłą wyniesiony z polskiego kościoła św. Ducha w Wilnie przez nacjonalistycznego arcybiskupa wileńskiego Backisa, ktĂłry nie chciał, aby kościół POLSKI w tym mieście był celem pielgrzymek wiernych z całego świata.
Papież Pius XI w mowie do młodzieży polskiej 11 kwietnia 1925 r. nazwał Wilno polskim miastem.
Jednak polskie katolickie Wilno to przez setki lat przede wszystkim polska katedra pod wezwaniem patrona Polski – św. Stanisława i od 1636 r. z grobem św. Kazimierza w Kaplicy św. Kazimierza oraz Ostra Brama z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, jak rĂłwnieĹź św. Faustyna Kowalska.
Urodzony w Krakowie, Ăłwczesnej stolicy Polski syn krĂłla polskiego Kazimierza IV Jagiellończyka św. Kazimierz (właśc. Kazimierz Jagiellończyk 3 X 1458 - 4 III 1484 Grodno) – patron Polski i Litwy (w tej kolejności!), krĂłlewicz polski, od 1481 r. namiestnik krĂłlewski w Koronie KrĂłlestwa Polskiego, pomimo pochodzenia z dynastii Jagiellońskiej, był Litwinem tylko w tak małym stopniu, w jakim było całe Wielkie Księstwo Litewskie. Z pewnością nie znał litewskiego, a przecieĹź sami nacjonaliści litewscy głoszą, Ĺźe Litwinem jest tylko ten, kto zna język litewski. Był przede wszystkim Polakiem (jego wychowawcą był Jan Długosz, polski historyk, kronikarz, twĂłrca dzieła Roczniki czyli kroniki słynnego KrĂłlestwa Polskiego). Zwłoki krĂłlewicza Kazimierza zostały pochowane w katedrze wileńskiej, w kaplicy N. Maryi Panny i wnet zasłynęły cudami. Największy jednak rozgłos zrobiło zjawienie się św. Kazimierza na wyprawie pod Połockiem z odsieczą przeciw Moskalom w 1518 t., ktĂłre dodało rycerstwu ducha i poprowadziło do zwycięstwa. W Toruniu w 1521 r. wyszła książeczka Vita b. Casimiri. Starania o wyniesienie krĂłlewicz Kazimierza na ołtarze rozpoczął krĂłl polski Zygmunt I, a dokończył krĂłl Zygmunt III. Po świątobliwym Ĺźyciu został kanonizowany 7 listopada 1602 r. przez papieĹźa Klemensa VIII. Pierwszy kościół pod wezwaniem św. Kazimierza został zbudowany w Wilnie w latach 1604-18, z pomocą finansową krĂłla polskiego Zygmunta III przez polskiego architekta Jana Frankiewicza, w ktĂłrej do 1636 r. spoczywały szczątki św. Kazimierza. Z dawnego wystroju kościoła przetrwały malowidła na kopule, późnobarokowe ołtarze: główny i dwa boczne zamykające transepty, ktĂłre są najcenniejszymi zabytkami zachowanymi we wnętrzu świątyni, zostały wykonane w latach 1749–1755 przez polskiego jezuitę i architekta Tomasza Ĺťebrowskiego. Do 1945 r. była to świątynia polska – polskich jezuitĂłw (dzisiaj nie mają prawa być tu odprawiana polskie msze, bo dla LitwinĂłw św. Kazimierz jest wyłącznie świętym litewskim i tylko patronem Litwy!). Z kolei w latach 1623-36 przy katedrze wileńskiej została zbudowana Kaplica św. Kazimierza, ktĂłrej załoĹźenie wzorowane jest na powstałej sto lat wcześniej Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu. Do jej pięknego wystroju przyczyniła się hojność krĂłla Władysława IV. W 1636 roku dokonano przeniesiono do kaplicy relikwie św. Kazimierza. Jest tam takĹźe pochowane serce krĂłla Władysława IV i zachowane nad nim epitafium. W ołtarzu obok trumny św. Kazimierza jest umieszczony słynny obraz-wizerunek św. Kazimierza. Nad sarkofagiem ze szczątkami św. Kazimierza na herbie moĹźna widzieć polskiego Orła wraz z litewską Pogonią. Są tu posągi przodkĂłw świętego – władcĂłw Polski. TakĹźe na elewacji kaplicy od strony placu Katedralnego znajduje się tablica erekcyjna z herbem Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw z 1636 roku (po 1945 roku z orła znajdującego się na herbie usunięto koronę). Kartusz tej tablicy jest podobny do dekoracji kolumny Zygmunta w Warszawie. Kult św. Kazimierza z Wilna rozprzestrzenił się na całą Polskę. W dalekim polskim Lwowie kościół św. Kazimierza ufundowali w 1656 r. Mikołaj i Urszula Bieganowscy. Na terenie dzisiejszej Polski najstarszym kościołem, ktĂłrego patronem jest św. Kazimierz jest świątynia oo. reformatĂłw w Krakowie, erygowana w 1672 r.; jest w nim obraz św. Kazimierza (ok. 1660-70) pędzla gdańskiego malarza Daniela Schultza. Ładny kościół św. Kazimierza na Nowym Mieście w Warszawie, zbudowany w latach 1688-92, ufundowała krĂłlowa Maria Kazimierza, Ĺźona krĂłla Jana III Sobieskiego i oddała siostrom sakramentkom. Obecnie w Polsce jest co najmniej 61 kościołów pod wezwaniem św. Kazimierza, w tym dwa kościoły w Warszawie, a poza tym m.in. w Białymstoku, Chełmie, Częstochowie, Gdańsku, GiĹźycku, Jastrzębiu, Kartuzach, Koszalinie, Krakowie, Lesznie, Łodzi, Nowym Sączu, Ostrowcu Świętokrzyskim, Poznaniu, Pruszkowie, Radomiu, Suwałkach, Szczecinie, Wrocławiu, Wrześni i Zakopanem. Polonijne parafie p.w. św. Kazimierza były lub są takĹźe w USA (m.in. w wielkich miastach: Buffalo, Chicago, Cleveland, Detroit, Filadelfia, Milwaukee, Newark, Saint Paul czy Yonkers koło Nowego Jorku; kościół św. Kazimierza zbudowali takĹźe polscy osadnicy i załoĹźyciele miejscowości Kazimierzowo – od św. Kazimierza w okręgu Hull w stanie Wisconsin) i Kanadzie (6 kościołów). Działacze polskiej Wielkiej Emigracji załoĹźyli we Francji w 1846 r. bardzo zasłuĹźoną placĂłwkę polską Zakład św. Kazimierza w ParyĹźu. Obrazy św. Kazimierza są w szeregu kościołach polskich (np. w kaplicy w katedrze wrocławskiej, w ołtarzu głównym kościoła św. Rocha w Rzeszowie, Krośnie (z 1637 r.), Kamieniu, Krygu, Nowym Ĺťmigrodzie i zagranicą (np. obraz Św. Kazimierza Franciszka Smuglewicza z 1763 r. w kościele polskim w Rzymie, obraz św. Kazimierza wśrĂłd patronĂłw polskich w kościele św. Joachima w Rzymie), jak rĂłwnieĹź rzeĹşby (np. piękna rzeĹşba ołtarzowa w ołtarzu głównym w kościele św. Anny w Święcanach, kościół w Marymoncie). W kościele św. Kazimierza w Poznaniu jest stara polichromowana płaskorzeĹşba z drzewa przedstawiająca apoteozę św. Kazimierza. W kaplicy TrĂłjcy Św. w katedrze na Wawelu jest polichromia Matka Boska Ostrobramska i św. Kazimierz wykonana w latach 1902-04 przez Włodzimierza Tetmajera. Postać świętego krĂłlewicza moĹźemy zobaczyć w witraĹźach wielu kościołów (np. w kolegiacie w Bieczu, kościele BoĹźego Miłosierdzia w Krakowie z 1908 r.). Wielu znanych malarzy polskich namalowało obraz św. Kazimierza, jak np. Jan Matejko, Leon Wyczółkowski, Jerzy Henner (jego obraz „Św. Kazimierz” znajduje się w zbiorach Muzeum Czartoryskich w Krakowie czy Piotr Stachiewicz, lub z jego osobą związane, jak np., Franciszek Smuglewicz „Św. Kazimierz krĂłlewicz polski, objawiający się i wskazujący brĂłd wojskom polskim pod Połockiem” czy Ferdynand Ruszczyc „Fragment kaplicy św. Kazimierza w Wilnie”. Święty Kazimierz jest patronem archidiecezji białostockiej, diecezji radomskiej (od 1992) i drohiczyńskiej oraz miasta Radom (od 1983). Święty Kazimierz jest rĂłwnieĹź patronem szkoły podstawowej w Białymstoku, Łodzi, Mszanie i Radomiu. W Wilnie w 1606 r. ukazał się pierwszy polski (drugi po łacinie) Ĺźyciorys św. Kazimierza autorstwa Ch. Wołodkowicza pt. Ĺťywot przechwalebnego wyznawcy ś. Kazimierza, krĂłlewicza polskiego; później wydano wiele innych publikacji o św. Kazimierzu w róşnych miastach polskich. Prawdopodobnie od 1636 r. w dzień świętego Kazimierza (4 marca) Polacy w Wilnie organizowali wielki jarmark odpustowy, ktĂłry został nazwany „Kaziukiem”. Piękne były kaziuki w przedwojennym polskim Wilnie. Barwny pochĂłd otwierał przebrany za św. Kazimierza wilnianin. Na Placu Łukiskim było wiele setek straganĂłw (do 2400). Poza typowymi straganami handlowymi swoje stoiska ustawiały rĂłwnieĹź organizacje społeczne i polityczne m.in. Polski Czerwony KrzyĹź, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, harcerstwo oraz spółdzielnia studencka Wydziału Sztuki Uniwersytetu Stefana Batorego. Obok straganĂłw ustawiano strzelnicę, a wieczorem grały kapele. Poza ogĂłlnym asortymentem, ktĂłrym wĂłwczas handlowano na jarmarku kaziukowym sprzedawano teĹź towary, ktĂłre mieszkańcy Wilna mogli kupić tylko tu, były to m.in.: słynne obwarzanki smorgońskie, piernikowe serca, lokalne wyroby z wikliny i drewna, faski na miĂłd, grzebienie do przędzy, kołatki, zabawki i instrumenty muzyczne, piękne palmy wielkanocne (wyrabiane z ponad 50 kwiatĂłw i roślin, ktĂłre zbierano i suszono w róşnych porach roku; Związek Propagandy Turystyki organizował konkursy na najpiękniejsze palmy, ktĂłre następnie wystawiano w oknach wystawowych duĹźego i nowoczesnego Domu Handlowego Braci Jabłkowskich), ceramika wileńska. Po wojnie wypędzeni z Wilna w latach 1945-46 i 1957-58 do Polski Ludowej wilnianie i ich dzieci zaczęli organizować w niedzielę przypadającą po 4 marca Jarmarki Kaziukowe (Kaziuki) w wielu polskich miastach, szczegĂłlnie gdzie są kościoły pod wezwaniem św. Kazimierza, jak np. w Warszawie, Poznaniu, Szczecinie, Białymstoku, Gdańsku, Opolu, Olsztynie, Gdyni, Zgierzu, Lesznie, Policach, Wrześni, Szczytnie, Lidzbarku Warmińskim, Bartoszycach, Kętrzynie, ktĂłre cieszą się wielką popularnością. W 2001 r. Litwini – nie tylko Kościół litewski co handlarze wieleńscy przywrĂłcili Kaziukowy Jarmark w Wilnie, chcąc go włączyć w zwyczaje litewskie – litewskiej ludności miasta. Skromne były i po 2008 r. przestano je organizować. Po prostu była to dla nich obca tradycja (chociaĹź się Kazimierza uwaĹźają za litewskiego i tylko litewskiego świętego). A jeszcze gorzej, Ĺźe polska.
Obok kultu św. Kazimierza, od ponad 300 lat kwitnie wśrĂłd polskiej ludności Wilna (w związku z tym, Ĺźe w Wilnie nie mieszkali Litwini, litewską Częstochową i Ostrą Bramą jest sanktuarium maryjne w Szydłowie na Ĺťmudzi), a od XIX w. na terenie całej Polski kult Matki Boskiej Ostrobramskiej. W ciągu zaledwie dwĂłch pokoleń od chwili ukazania się „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza kult MB Ostrobramskiej swym zasięgiem i popularnością dorĂłwnał niepomiernie starszemu kultowi Matki Boskiej Częstochowskiej. Przed I wojną światową ukazywało się w Warszawie czasopismo religijne pod jakĹźe znamiennym tytułem – „Orędownik z pod Jasnej GĂłry i Ostrej Bramy”, a pierwsza wystawa maryjna, jaką zorganizowano w stolicy, zgromadziła bardzo znaczną liczbę eksponatĂłw, odnoszących się do MB Ostrobramskiej Maria Kałamajska-Saeed, ktĂłra w przedmowie do swojej książki „Ostra Brama w Wilnie” (Warszawa 1990) napisała: „Nie pochodzę z Wilna, nie należę do przedwojennego pokolenia, toteĹź przy podjęciu tak wileńskiego temat jakim jest Ostra Brama nie kierowały mną sentymenty osobiste. Zaintrygował mnie fenomen kultu Matki Boskiej Ostrobramskiej, kultu uparcie Ĺźywego, wciąż od nowa krzepiącego nie tylko strapionych, ale rĂłwnieĹź niepokornych. Jest w nim niespoĹźyta siła sprawiająca, Ĺźe rośnie on wśrĂłd przeciwności, odradzając się w nowych miejscach i środowiskach (na terenie dzisiejszej Polski). W zmienionych okolicznościach nabiera nowych treści. Wypływają one nieodmiennie z ugruntowanej tradycji…”.
Ostra Brama w Wilnie to dawna brama miejska na Starym Mieście w Wilnie, gotycka, wzniesiona w latach 1503–1514, jest jedyną pozostałością dawnych fortyfikacji miejskich. Od strony wewnętrznej bramy znajduje się klasycystyczna, wzniesiona w 1829 r., kaplica Ostrobramska. W 1828 r. na polecenie biskupa wileńskiego Andrzeja Benedykta Kłągiewicza na Bramie - w tympanonie pod promienistym, wykonanym ze złoconego mosiądzu, okiem opatrzności znalazła się inwokacja wykonana w języku polskim „Matko Miłosierdzia”, natomiast nad oknami umieszczono jej ciąg dalszy: „Pod Twoją obronę” nad lewym i „Uciekamy się” nad prawym, co dało łącznie „Matko Miłosierdzia, pod Twoją obronę uciekamy się”. Po Powstaniu Styczniowym, w 1864 r. napis ten został zastąpiony tą samą inwokacją w języku łacińskim, w okresie międzywojennym przywrĂłcono jego dawną wersję polską (nowe litery ze złoconego brązu, zaprojektował Jerzego Hoppen), a po 1945 r. Litwini zastąpili ją ponownie po łacinie. W okresie zaborĂłw w Bramie Ostrobramskiej (oraz na ulicy pod nią) miały miejsce patriotyczne manifestacje i kult Matki Boskiej Ostrobramskiej stał się wĂłwczas częścią polskiego ruchu niepodległościowego, wymierzonego przeciw rosyjskiemu zaborcy. Znajdujący się w Ostrej Bramie cudowny obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej – Matki Boskiej Miłosierdzia (o wymiarach 200×162 cm) – jako jeden z czterech obrazĂłw KrĂłlowej Korony Polskiej jest jednym z symboli chrześcijaństwa w Polsce i czczony w całym kraju oraz jest obecny w literaturze polskiej (m.in. Adama Mickiewicza Inwokacja w „Pana Tadeusza”: Panno Święta, co jasnej bronisz Częstochowy i w Ostrej świecisz Bramie, ktĂłrą zna kaĹźdy Polak).
Istnieje prawdopodobieństwo, że twórcą obrazu był krakowski malarz Łukasz, który podobny obraz namalował w 1624 r. dla kościoła Bożego Ciała w Krakowie, gdyż obraz ostrobramski powstał również w tych latach (1626?).
Karmelici polscy pojawili się w Wilnie w 1626 r., a w 1668 r. dostali cudowny obraz w opiekę i stali się gorliwymi propagatorami jego kultu, gdyĹź pierwsze cuda odnotowano juĹź w 1663 r. Najstarszym literackim przekazem o cudownym obrazie jest dziełko karmelity o. Hilariona z 1761 r. pod tytułem Relacja o cudownym obrazie Najświętszej Maryi Panny. Od 1849 r. charakterystyczną ozdobę ikony stanowi wotum dziękczynne: wielki odwrĂłcony, srebrny sierp półksiężyca z wygrawerowanym napisem w języku polskim: „Dzięki Tobie składam Matko Boska za wysłuchanie próśb moich, a proszę Cię Matko Miłosierdzia zachowaj mnie nadal w łasce i opiece swojej przenajświętszej W.I.J. 1849 r.”. Obecnie postać Maryi zakrywa błyszcząca złotem sukienka. Na kompozycję wizerunku Pani Ostrobramskiej składają się rĂłwnieĹź dwie korony (nałoĹźona jedna na drugą). Korony są ze złoconego srebra, jedna barokowa dla KrĂłlowej Niebios, druga rokokowa dla KrĂłlowej Polski. Od 1735 r. Kościół obchodzi 16 XI uroczystość Najświętszej Marii Panny Ostrobramskiej. Za pośrednictwem wileńskiej Matki BoĹźej Miłosierdzia wydarzyło się wiele tysięcy cudĂłw. Do zdrowia wrĂłcił nie tylko mały Adam Mickiewicz – dary wotywne w kaplicy w Wilnie świadczą dobitnie o wysłuchanych prośbach. „Przed jej obrazem modlili się filomaci i filareci, uczestnicy polskich powstań narodowych, święta siostra Faustyna i bł. ks. Sopoćko, a podczas II wojny światowej Ĺźołnierze AK. Znana jest ich operacja o nazwie „Ostra Brama” przeprowadzona w 1944 r. w celu wyzwolenia miasta spod okupacji niemieckiej. Wielkim czcicielem M.B. Ostrobramskiej był Prymas Tysiąclecie kard. Stefan Wyszyński (juĹź w młodości z rodzicami pielgrzymował do Wilna). Karol Wojtyła, choć pielgrzymował od czasĂłw młodzieńczych na Jasną GĂłrę, Ĺźywił takĹźe cześć dla Matki BoĹźej Miłosierdzia w Wilnie. W niewiele dni po wyborze na papieĹźa w 1978 r. przekazał swoją kardynalską piuskę do Ostrej Bramy. Ze względu na sytuację polityczną musiała być ona przemycona do Wilna. W 1993 r. Jan Paweł II stanął osobiście przed obrazem Ostrobramskiej Madonny. PapieĹź wygłosił wtedy wzruszające przemĂłwienie, w ktĂłrym znalazła się słynna fraza z Inwokacji do „Pana Tadeusza”: „Ty, co w Ostrej świecisz Bramie”. Gorliwym czcicielem Madonny Ostrobramskiej był marszałek JĂłzef Piłsudski, ktĂłry mawiał o Niej jako o swojej opiekunce i orędowniczce. Wyrazem wdzięczności Piłsudskiego dla wileńskiej Madonny Miłosierdzia jest zachowana do dzisiaj tabliczka w Ostrej Bramie z napisem: „Dziękuję Ci Matko za Wilno”. Marszałek polecił umieścić ją tam jako wotum po zdobyciu tego miasta przez PolakĂłw w kwietniu 1919 r. Ryngraf MB Ostrobramskiej, ktĂłry otrzymał od legionistĂłw w prezencie na imieniny 19 marca 1916 r., został włoĹźony mu do trumny. Historię czci oddawanej przez marszałka Madonnie Ostrobramskiej opisał między innymi paulin o. Eustachy Rakoczy. Zwracał teĹź na nią uwagę w „Rycerzu Niepokalanej” św. Maksymilian Kolbe” (ElĹźbieta Kasprzycka). Święto Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej – Matki Miłosierdzia zostało ustanowione w 1914 r., najpierw dla archidiecezji wileńskiej, w 1926 r. takĹźe dla diecezji pińskiej (wĂłwczas na terenie Polski), a w 1947 r. dla diecezji łomĹźyńskiej, wreszcie w 1963 r. dla diecezji warmińskiej, gdzie osiadło bardzo duĹźo wygnańcĂłw z Wilna i Wileńszczyzny. Władysław Syrokomla napisał Hymn do N. Panny w Ostrej Bramie (1858), a ks. Tarsycjusz Sinka CM wydał w Krakowie w 1998 r. Nowennę do Najświętszej Maryi Panny Ostrobramskiej.
2 lipca 1927 r. odbyła się koronacja obrazu, ktĂłrej dokonał metropolita warszawski, kardynał Aleksander Kakowski, a w uroczystościach uczestniczyli m.in.: prymas Polski kard. August Hlond wraz z całym Episkopatem, marszałek JĂłzef Piłsudski i prezydent Ignacy Mościcki. W 1937 r. odbył się w Wilnie ogĂłlnopolski Kongres Mariański z okazji 10 rocznicy koronacji cudownego obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej. W tymĹźe roku polska wytwĂłrnia filmowa Biuro Filmowe Stefan Nasfeter w Warszawie zrealizowała długometraĹźowy film fabularny związany z Wilnem - „Ty, co w Ostrej świecisz Bramie” ze świetnym Kazimierzem Junoszą-Stępowskim w roli głównej oraz innymi znanymi, dobrymi i popularnymi aktorkami i aktorami jak np. Lena Ĺťelichowska, Maria Bogda, Mieczysław Cybulski, Stanisław Sielański i Jan Kurnakowicz. Ze względu na niezwykle istotne miejsce, jakie zajmuje Ostra Brama w polskiej religijności katolickiej na terenie Polski, po oderwaniu od niej Wilna w 1945 r. wzniesiono kilka, mniej lub bardziej wiernych, architektonicznych kopii Ostrej Bramy, ktĂłre znajdują się w Sanktuariach M.B. Ostrobramskiej: w SkarĹźysku-Kamiennej - przylegająca do bazyliki (w jej murach znajduje się cegła z Ostrej Bramy w Wilnie), najwaĹźniejszy ośrodek kultu Madonny Ostrobramskiej w Polsce, chociaĹź od 1990 r. odrodził się ruch pielgrzymkowy PolakĂłw z Polski do wileńskiej Ostrej Bramy, ktĂłra jest ciągle uwaĹźana za polskie sanktuarium (np. w dorocznej pielgrzymce do Ostrej Bramy w Wilnie w 2018 r. wzięło udział 900 mieszkańcĂłw Suwałk), w Kętrzynie - wewnątrz kaplicy bocznej przy bazylice kolegiackiej, w Licheniu Starym - wolnostojąca, na terenie parku sanktuaryjnego, w Rokitnie - wolnostojąca, na terenie parku sanktuaryjnego i we Wrocławiu - wewnątrz kościoła, wkomponowana w ołtarz główny. W Polsce i na emigracji (parafie polonijne w USA) są co najmniej 32 kościoły pod wezwaniem M.B. Ostrobramskiej, jak np. poza wymienionymi powyĹźej rĂłwnieĹź w: Warszawie – przy Sanktuarium Ostrobramskim na ul. Ostrobramskiej i drugi na Bemowie, Krakowie, Bydgoszczy, Szczecinie, Suwałkach, Kętrzynie, Szczecinku, Swarzędzu czy Piszu. Polonijne parafie p.w. M.B. Ostrobramskiej były lub są takĹźe w USA, m.in. w: Bostonie (1916), Brockton (1914), Couchogue (1909), South River (1903). Obrazy M.B. Ostrobramskiej są w bardzo wielu (setki) kościołach polskich; najbardziej czczonym jest obraz znajdujący się w archikatedrze w Białymstoku pędzla znanej malarki Łucji Bałzukiewicz, urodzonej w Wilnie w 1887 r. i tam mieszkającej do 1946 r.; wykonała ona takĹźe kopię obrazu M. B. Ostrobramskiej w Kaplicy Dylewskiej w kościele w Kadzidle koło Ostrołęki. Dla przykładu, w Lublinie kopie obrazu NMP Ostrobramskiej zdobią między innymi kaplicę w kościele św. Jozafata przy ul. Zielonej, kaplicę w kościele pw. Dobrego Pasterza przy ul. Radzyńskiej i kaplicę Wieczystej Adoracji w kościele pw. św. Michała Archanioła przy ul. Fabrycznej, ktĂłra powstała razem z kościołem w 1921 r. i obecnie szerzy kult Jezusa Miłosiernego. Po prawej stronie wisi obraz św. Faustyny, naprzeciw ks. Sopoćki – spowiednika i przewodnika duchowego świętej i w centralnej części kaplicy kopia cudownego obrazu MB Ostrobramskiej. NiektĂłre obrazy są stare, jak np. obraz z 1624 r. w kościele BoĹźego Ciała w Krakowie czy z ok. 1700 r. w sukience z 1947 r. znajdujący się w kościele Wniebowzięcia NMP w Łodzi. Większość jednak została albo przywieziona przez PolakĂłw z Wilna i Wileńszczyzny – z tamtejszych kościołów, albo namalowanych juĹź po wojnie. SzczegĂłlnie jest ich duĹźo w kościołach na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Obrazy MB Ostrobramskiej znajdują się rĂłwnieĹź w szeregu kościołach polskich na świecie, począwszy od obrazu w srebrze, wykonanym w Wilnie w od ponad 400 lat kościele polskim w Rzymie. W kaplicy TrĂłjcy Św. w katedrze na Wawelu jest polichromia Matka Boska Ostrobramska i św. Kazimierz wykonana w latach 1902-04 przez Włodzimierza Tetmajera. WitraĹźe M.B. Ostrobramskiej są m.in. w kościołach: Mariackim w Krakowie Tadeusza Dmochowskiego z 1894 r., w katedrze na Wawelu JĂłzefa Mehoffera z 1908 r., kościele Św. Ducha w Toruniu. W klasztorze karmelitek bosych w Krakowie jest miedzioryt MB Ostrobramskiej z 1754 r. Mikołaja Czaplińskiego, a w Muzeum Narodowym w Warszawie Jej litografia JĂłzefa Oziembłowskiego z 1840 r. Wypędzeni Polacy z Wilna i Wileńszczyzny wraz o obrazami zaszczepili na tych ziemiach kult Ostrobramskiej Pani. Pamiątki związane z MB Ostrobramską znajdują się w szeregu muzeach polskich, m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie i Muzeum Historii Warszawy oraz na Jasnej GĂłrze w Częstochowie. Po upadku Polski we wrześniu 1939 r. w Anglii na początku 1940 r. były tworzone Polskie Siły Powietrzne (PSP), z lotnikĂłw i personelu lotniczego, ktĂłry docierał do Wielkiej Brytanii z Polski. Zostały utworzone dywizjony bombowe i myśliwskie, ktĂłre wzięły duĹźy udział w lotniczej z Niemcami Bitwie o Anglię. Polskie Siły Powietrze (PSP) otrzymały swĂłj sztandar z wyobraĹźeniem Matki Boskiej Ostrobramskiej i słowami „Miłość żąda ofiary”, ktĂłry w 1940 r. został wykonany w Wilnie z pomocą arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Przez Kowno z pomocą japońskiego konsula przewieziony do Berlina, a stamtąd do Sztokholmu, skąd trafił do Londynu 4 marca 1941 r. i wręczony PSP 16 lipca 1941 r. w bazie RAF Swinderby. Dzień 16 lipca ogłoszony został Świętem Lotnictwa Polskiego. Po wojnie sztandar był przechowywany w Instytucie Historycznym im. Gen. Sikorskiego w Londynie. W dniu 4 września 1992 r. sztandar powrĂłcił do Polski do Sali Tradycji „Szkoły Orląt” w Dęblinie. Od 2002 r. jego oficjalnym depozytariuszem zostało Muzeum Sił Powietrznych w Dęblinie (Wikipedia). Ulica Ostrobramska – od Ostrej Bramy w Wilnie jest m.in. w: Białymstoku, Katowicach, Kołobrzegu, Opolu, Rzeszowie, Warszawie. W 1990 r. Państwowe Wydawnictwo Naukowe w Warszawie wydało pracę Marii Kałamajskiej-Saeed, historyk sztuki, pracownika Instytutu Sztuki PAN i wykładowczyni Europejskiej Akademii Sztuki w Warszawie Ostra Brama w Wilnie.
Wilno odegrało również znaczącą rolę w dziejach polskiego protestantyzmu. Dzisiejsza Jednota Warszawska Kościoła Ewangelicko-Reformowanego (kalwini) jest sukcesorem prawnym działającej w Wilnie do 1945 r. polskiej kalwińskiej Jednoty Wileńskiej od czasu, kiedy to 1949 r. wypędzony z Wilna w 1945 r. przez komunistów litewskich pastor Kazimierz Ostachiewicz, został superintendentem generalnym Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP.
To wszystko powoduje, Ĺźe Wilno przez nikogo i nigdy – do końca świata nie zostanie wymazane z historii Polski i narodu polskiego.
Natomiast litewska – związana z etnicznymi Litwinami historia Wilna do XX w. jest tak marniutka, Ĺźe w ogĂłlnej historii miasta jest raczej bez Ĺźadnego znaczenia (piszę o tym obszernie w szkicu pt. Wilno: litewska paranoja… w I tomie moich Spraw kresowych bez cenzury (Toruń 2017). PorĂłwnanie roli Wilna w historii Polski i narodu polskiego i roli Wilna w historii Litwy i narodu litewskiego przed 1939 r. moĹźna porĂłwnać z wagą słonia (Polska) i muchy (Litwa). I nie zmieni tego faktu fałszowanie przez LitwinĂłw historii miasta i robienia z wielu PolakĂłw wileńskich rzekomych LitwinĂłw. Takie działanie jest więcej niĹź niepowaĹźne – to po prostu kretynizmem. Nie ulega wątpliwości, Ĺźe w 1920 r. największe prawa do posiadania Wilna miała Polska. RĂłwnieĹź faktem jest to, Ĺźe po Polakach duĹźo większe prawa do Wilna mają Białorusini/Białoruś niĹź Litwini. Tak pod względem historycznym jak i kulturalnym. Pierwszy władca Litwy Mendog uĹźywał tytułu „krĂłla LitwinĂłw i wielkiej części RusinĂłw”. NiektĂłrzy historycy przyjmują, Ĺźe rĂłd GiedyminowiczĂłw był ruskiego pochodzenia, Ĺźe stanowił boczną gałąź RurykowiczĂłw. Bowiem jest faktem, Ĺźe zanim Wilno uległo polonizacji było miastem języka, kultury i religii ruskiej (prawosławie). Np. wszyscy synowie Olgierda z pierwszego małżeństwa byli całkowicie zruszczeni. „Statut litewski” i wszelkie urzędowe pisma pisane były w zbiałoruszczonym języku cerkiewno-słowiańskim. Mowa ruska panowała niepodzielnie nie tylko na dworach książęcych i wśrĂłd bojarĂłw litewskich, ale takĹźe w całym Wilnie. Pierwsze wileńskie druki słynnego Franciszka Skoryny są ruskie, nie litewskie. Stąd walny argument białoruski: kulturalne starszeństwo Białorusi w Wilnie i na Litwie (JĂłzef Łobodowski Litwa i Białoruś „Tydzień Polski” 25.6.1970). Oczywiście było wiele innych powiązać białoruskich z Wilnem. Kiedy Armia Czerwona zajęła Wilno w styczniu 1919 r., 27 lutego 1919 r. został utworzony twĂłr państwowy pod nazwą Litewsko-Białoruska Republika Rad (Litbieł) ze stolicą w Wilnie, ktĂłry przetrwał do zajęcia Wilna przez wojska polskie we wrześniu 1919 r. W polskim Wilnie (1919-39) mieszkało trochę więcej BiałorusinĂłw (1700) niĹź LitwinĂłw (1579), były organizacje białoruskie, było gimnazjum białoruskie, Białoruskie Towarzystwo Naukowe, Muzeum Białoruskie, wydawane były czasopisma i książki białoruskie). Dlatego kiedy Stalin napadł na Polskę i zagarnął Ziemie Wschodnie wraz z Wilnem, miasto, zanim zostało przekazane Litwie miało być włączone do Sowieckiej Białorusi (Wiktor Sukiennicki Biała księga Instytut Literacki, ParyĹź 1964). Białorusini po dziś dzień uwaĹźają Wilno za historyczną stolicę Białorusi na tej podstawie, Ĺźe Wilno nigdy nie było stolicą Litwa, a tylko stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego, ktĂłre de facto było państwem ruskim, a od XVI w. rusko-polsko-litewskim, w ktĂłrym jednak dominował język polski i polska kultura (język białoruski i litewski były językami ludu wiejskiego tych narodĂłw).

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt