Piątek 29 Marca 2024r. - 89 dz. roku,  Imieniny: Marka, Wiktoryny, Zenona

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 31.05.19 - 18:50     Czytano: [1555]

Polska Litwa Kowieńska (1)


Litwą Kowieńską nazywa się państwo litewskie istniejące w latach 1918-1940, które obejmowało WSZYSTKIE ziemie etnicznie litewskie (Wilno i Wileńszczyznę zamieszkiwali Polacy, a obszar Kłajpedy Niemcy). Do końca XIX w., a właściwie do 1918 roku tam była także Polska – ziemia bardzo polska, którą bezpowrotnie zniszczyły brutalnymi metodami (które dzisiaj potępiał by cały cywilizowany świat zachodni) rządy litewskie w okresie międzywojennym, a po 1945 roku Sowiecka Litwa. Oto polska historia pozostałych miast powiatowych na Litwie Kowieńskiej, o których jeszcze nie pisaliśmy w rubryce „Kresy w życiu Polski i narodu polskiego”.

MARIAMPOL – dawniej Maryampol - Marijampolė, stolica okręgu mariampolskiego, na Suwalszczyźnie litewskiej. W 1739 r. została założona w tutejszych borach mała osada o nazwie Staropole. Osadę, która później stała się miastem, założył polski zakon marianów, który w 1750 r. zbudował na tym terenie kościół i klasztor i gospodarstwo wiejskie, które rozrosło się do osiedla miejskiego. Marianie nazwali osadę Maryampol na cześć błogosławionej Maryi Dziewicy. W 1792 r. król polski Stanisław August Poniatowski nadał Mariampolowi prawa miejskie i herb: św. Jerzego na koniu. W Mariampolu w latach 1790-92 stacjonował polski pułk jazdy 2 Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej, który podczas powstania kościuszkowskiego walczył m.in. pod warszawską Pragą 4 listopada 1794 r. Kościół i klasztor ufundowała marianom hrabina Franciszka Szczukowa (z Butlerów). Obecny kościół klasztorny pw. św. Michała Archanioła, wzniesiony w latach 1818-24, został wyniesiony do godności bazylki mniejszej przez papieża Polaka Jana Pawła II w 1992 r. Posiada cenne wyposażenie wnętrza z czasów, kiedy był świątynią polską i polsko-litewską. W bocznej kaplicy znajdują się szczątki biskupa wileńskiego – polsko-litewskiego błogosławionego Jerzego Matulewicza, wyniesionego na ołtarze przez Jana Pawła II w 1987 r. Do 1831 roku marianie prowadzili tu gimnazjum polskie. Klasztor mariampolski (2 poł. XVIII w.), po zniesieniu 6 klasztorów mariańskich na terenie Królestwa Polskiego w ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863-64, pozostał jedynym pozostawionym przez carat klasztorem – jako tzw. klasztor „etatowy”, tzn. istniejący do wymarcia tutejszych i wypędzonych z innych klasztorów zakonników. W 1908 r. w klasztorze mariampolskim pozostał przy życiu tylko jeden marianin – sam ojciec generał Wincenty Sękowski (1840-1911). Klasztor zaś został formalnie zamknięty w 1904 r. Zgromadzenie nie przestało jednak istnieć. W Warszawie 29 sierpnia 1909 r. ks. Jerzy Matulewicz, ochrzczony i wychowany w mariańskiej parafii w Mariampolu, na ręce biskupa Kazimierza Ruszkiewicza, i w obecności o. generała Sękowskiego, złożył śluby zakonne, a litewski ksiądz Pranas Buczys został przyjęty do nowicjatu. Dzień ten rozpoczął nową kartę w dziejach mariańskiego zgromadzenia tak w Polsce, jak i w Mariampolu; odrodzony tu klasztor miał już jednak charakter litewski. W czasie II wojny światowej, w latach 1942-44 Niemcy z Litwinami więzili w klasztorze mariampolskim arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Poza ks. Sękowskim do historii polskich marianów i klasztoru w Mariampolu przeszedł także ks. Krzysztof Maria Szwernicki (1814-1894 Irkuck), uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31 (brał udział w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią), który po wyświęceniu na kapłana w 1837 r. pracował w Warszawie z głuchymi i pomagał w tworzeniu Instytutu Głuchoniemych. Po powrocie do Mariampola założył tam podobną placówkę. W 1844 r. został przełożonym klasztoru w Mariampolu, który stał się ważnym ośrodkiem polskiego ruchu narodowego. Zakonnicy zaangażowali się w sprowadzanie zakazanej w zaborze rosyjskim polskiej literatury patriotycznej z zaboru pruskiego i Francji. Został za to aresztowany w 1846 r. i przez 5 lat więziony w Cytadeli warszawskiej, po czym 28 sierpnia 1850 r. wyrokiem sądu wojskowego został skazany na bezterminową katorgę na Syberii. 14 maja 1852 r. dotarł do Irkucka, gdzie miał pełnić posługę duchową w miejscowej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, która była w tym czasie największą obszarowo parafią katolicką na świecie (od Arktyki do granicy z Chinami). Pomimo uwolnienia z zesłania, ks. Szwernicki pozostał w Irkucku i dalej prowadzić działalność duszpasterską wśród polskich zesłańców na Wschodniej Syberii (papież Leon XIII w 1888 r. nazwał ks. Szwernickiego „apostołem Syberii”, a na 50 rocznicę kapłaństwa podarował mu złoty kielich i mszał okuty w złoto). Owocem tej pracy jest ciekawy i wartościowy dziennik, w którym ks. Szwernicki opisał swoją pracę wśród syberyjskich Polaków. 27 listopada 1866 r. udzielił ostatniej posługi skazanym na śmierć uczestnikom polskiego powstania zabajkalskiego. W 1885 r. wybudował w Irkucku nowy, murowany duży kościół.

Po III rozbiorze Polski w 1795 r. Mariampol wraz z całą Suwalszczyzną został przyłączony do Prus, stał się miastem powiatowym w departamencie białostockim prowincji Prusy Nowowschodnie (Neuostpreußen), 1807-15 w granicach utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego, a 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki) w zaborze rosyjskim – w guberni augustowskiej/suwalskiej. Posłem z powiatu mariampolskiego do Sejmu Księstwa Warszawskiego, a po 1815 r. Królestwa Polskiego był zasłużony ziemianin i polityk polski Józef Godlewski (zm. 1867). Podczas polskiego Powstania Listopadowego, 22 kwietnia 1831 r. pod Mariampolem miała miejsce bitwa, gdzie połączone oddziały powstańcze zostały rozbite przez dużo silniejsze wojska rosyjskie. Mieszkańcy Mariampola wzięli udział również w polskim Powstaniu Styczniowym 1863-64. Mieszkaniec Mariampola Żukowski dowodził oddziałem złożonym z powstałych tu grup partyzanckich R. Błońskiego, J. Piotrowskiego i K. Jastrzębskiego. Z pewnością rosyjski spis ludności przeprowadzony w 1897 r. wykazał w Mariampolu 714 Polaków (obok 3269 żydów, 1221 Litwinów, 969 Rosjan i 496 Niemców) i do 1914 r. ich liczba w mieście na pewno wzrosła. Mariampol należał do Królestwa Polskiego i przez to przyjeżdżały tu z występami dobre polskie zespoły teatralne, m.in. Lewickiej, Puchniewskiego, Ratajewicza, Stobińskiego. Po przyznaniu przez carat większej wolności dla Polaków w 1905 r. w Mariampolu ożywiła się polska działalność, m.in. powstał tu oddział Macierzy Polskiej. Suwalszczyzna litewska (powiaty mariampolski, wyłkowyski, kalwaryjski, władysławowski i połowa sejneńskiego), czyli obszar Suwalszczyzny zamieszkiwany w większości przez Litwinów, z pomocą rosyjską stała się pod koniec XIX w. kuźnią nacjonalizmu litewskiego, który za główny cel stawiał sobie brutalną walkę z Polakami, językiem i kulturą polską na Litwie. To tutaj polała się po raz pierwszy pobratymcza dotychczas krew polsko-litewska. Tymczasem, o dziwo, w samym Mariampolu stosunki polsko-litewskie do I wojny światowej nie weszły w tak otwarty konflikt. Może dlatego, że społeczność polska była tu zbyt liczna i wpływowa. Dlatego miejscowi Litwini zaproponowali Polakom uczestnictwo w litewskim ruchu oświatowym – członkostwo w działającym tam Towarzystwie Oświatowym „Żiburys”, wprowadzili język polski do szkoły utrzymywanej przez to towarzystwo, uczestniczyli w polskich mszach w mariampolskim kościele; z kolei młodzież polska śpiewała w chórze litewskim, a na czele stowarzyszenia Litwinek stała Polka (Jarosław Schabowski „Konflikt o język nabożeństw w diecezji sejneńskiej i próby jego rozwiązywania”). Jeszcze bardziej niż rosyjski był tendencyjnie antypolski litewski spis ludności przeprowadzony w 1923 r., który wykazał w Mariampolu zaledwie 97 Polaków, podczas gdy także litewski spis z 2001 r. mówi o 123 Polakach w mieście: ostatnich Mohikanach, którzy pomimo prześladowania ze strony nacjonalistów litewskich w latach 1918-40 (m.in. likwidacja polskich nabożeństw) i komunistów litewskich w latach 1945-90 pozostali Polakami. Miastami partnerskimi Mariampola są Piotrków Trybunalski, Suwałki, Rogoźno i Poraj.

W XIX w. czynna była w Mariampolu średnia polska szkoła powiatowa (gimnazjum), a w 1867 r. powstało tu gimnazjum rosyjskie, którego budynek został wzniesiony w latach 1868-70 według projektu architekta warszawskiego i profesora warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych Bolesława Podczaszyński. W szkołach tych uczyło się wielu znanych dzisiaj Polaków, m.in.: Mieczysław Chlewiński (1876-po IX 1939), doktor medycyny, pułkownik lekarz Wojska Polskiego, 1919 r. szef sanitarny 2 Armii następnie Dowództwa Okręgu Korpusu 3, współorganizator 4 Międzynarodowego Kongresu Medycyny i Farmacji Wojskowej w Warszawie; Wanda Dąbrowska (1884-1974), bibliotekarka, bibliograf, działaczka oświatowa, redaktorka „Bibliotekarza” i współredaktorka „Pracy Oświatowej”, autorka prac z dziedziny bibliotekarstwa, laureatka nagrody miasta Warszawy; Medard Downarowicz (1878-1934), działacz niepodległościowy (w 1906 zesłany na Sybir) i polityczny, 1918-19 minister kultury i sztuki, od 1928 r. poseł na Sejm RP, w 1934 r. komisaryczny prezydent Warszawy; Józef Godlewski-Gozdawa (1892-1968 Londyn), ziemianin, zasłużony działacz rolniczy w woj. nowogródzkim, senator RP 1938-39, na emigracji w Londynie prezes Rady Naczelnej Związku Ziem Wschodnich RP, autor ciekawych wspomnień; Antoni Hałko (1896-1967 Warszawa), działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, później sekretarz generalny Stronnictwa Chłopskiego, 1922 r. poseł do Sejmu Wileńskiego i sekretarz jego prezydium, następnie poseł na Sejm RP; Bolesław Szczęsny Herbaczewski (1875–1943), polski literat i działacz polityczny, w 1918 r. komisarz rządu polskiego na powiat sejneński, następnie pierwszy starosta tamże, w 1920 r. dyrektor departamentu administracyjnego zarządu cywilnego ziem Wołynia i Podola, 1924-39 dyrektor Funduszu Bezrobocia w Warszawie, autor wielu publikacji literackich, m.in. „Słowa – 366 myśli i parafraz o Polsce, o Bogu i człowieku, życiu i miłości” (1915); Józef Albin Herbaczewski, Juozapas Albinas Herbačiauskas (1876-1944 Kraków), polsko-litewski krytyk literacki i publicysta piszący w języku polskim i litewskim, ukończył Uniwersytet Jagielloński, związany z krakowskim kabaretem Zielony Balonik, 1911-24 lektor języka litewskiego na Uniwersytecie Jagiellońskim, 1924-35 lektor języka polskiego i wykładowca literatury polskiej na Uniwersytecie Kowieńskim, od 1933 r. mieszkał w Warszawie, autor m.in. ekspresjonistycznego dramatu „Potępienie” (1906) oraz zbiorów esejów „I nie wódź nas na pokuszenie...” (1911) i „Amen. Ironiczna nauka dla umysłowo dojrzałych dzieci” (1914), publikacji na tematy pojednania i zbliżenia polsko-litewskiego, m.in. „Odrodzenie Litwy wobec idei polskiej” (1905), „Głos bólu. Sprawa odrodzenia narodowego Litwy w związku ze sprawą wyzwolenia narodowego Polski” (1912); Jerzy Jan Jastrzębski (1895-1944), pułkownik Wojska Polskiego, dowódca 8 Pułku Strzelców Konnych, zastępcą dowódcy 3 Dywizji Strzelców Karpackich 2 Korpusu Polskiego gen. W. Andersa we Włoszech, zginął na froncie włoskim; Wincenty Józef Kudyrko (1858-1899), polsko-litewski działacz, który dzisiaj jest znany z litewska jako Vincas Kudirka i jedynie jako litewski lekarz, dziennikarz, poeta, muzyk i kompozytor, autor muzyki i tekstu litewskiego hymnu narodowego i założyciel pierwszej litewskojęzycznej gazety „Varpas” (Dzwon). Litwini pomijają fakt, że zanim Wincenty Józef Kudyrko został Litwinem o nazwisku Vincas Kudirka był on Polakiem. Wychował się w języku i kulturze polskiej, w gimnazjum w Mariampolu był redaktorem nielegalnego pisemka uczniowskiego w języku polskim „Kłamstwo”, zaczął pisać wiersze w języku polskim, od 1881 r. mieszkał i studiował medycynę w Warszawie i był ściśle związany z grupą polskich studentów, członków partii Proletariat, a od 1884 r. należał do najczynniejszych członków polskiego Koła Studenckiego, kopiował przetłumaczony na polski „Kapitał” Karola Marksa, aresztowany przez carską policję w 1885 był więziony w Cytadeli warszawskiej, po ukończeniu studiów w 1889 zamieszkał w Szakach na Suwalszczyźnie (w części dziś litewskiej), gdzie założył polską czytelnię i orkiestrę, a nawet po zostaniu Litwinem współpracował z warszawskim „Głosem”; Henryk Minkiewicz (1880-1940), działacz niepodległościowy i polityczny, artysta malarz, generał dywizji Wojska Polskiego, podczas wojny z bolszewikami 1919-20 dowódca 2 Dywizji Piechoty Legionów, 1924-28 dowódca Korpusu Ochrony Pogranicza, zamordowany przez NKWD w Katyniu; Romuald Minkiewicz (1878-1944 Warszawa), polski biolog, w 1920 r. zorganizował pierwszą polską stację hydrobiologiczną w Wigrach, 1920-39 członek prezydium i 1926-31 przewodniczący Instytutu Biologii Doświadczalnej im. Nenckiego w Warszawie; Włodzimierz Władysław Momentowicz (1873-1951 Warszawa), działacz niepodległościowy, bliski współpracownik Józefa Piłsudskiego, uczestnik akcji pod Bezdanami w 1908 r., radca Ministerstwa Przemysłu i Handlu, delegat rządu do zarządu S.A. Polskie Kopalnie Skarbowe na Górnym Śląsku; Justyn Bonawentura Pranajtis (1861-1917), polski duchowny katolicki, hebraista, w latach 1887-95 i 1899-1902 profesor polskiej z charakteru Akademii Duchownej w Petersburgu, od 1902 r. proboszcz parafii polskiej z Taszkencie (Turkiestan), gdzie wybudował kościół parafialny Bożego Ciała (1902) i uczył religii w języku polskim w miejscowym gimnazjum i szkołach podstawowych; wybudował także trzy polskie kościoły filialne: w Aszchabadzie (1903), Kiził-Arat (1905) i Margelanie-Skobolewie (1905); Kazimierz Stanisław Ruszkiewicz (1836-1925 Warszawa), duchowny katolicki, profesor seminarium metropolitalnego w Warszawie i honorowy profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1884 r. biskup sufragan warszawski, w 1917 r. podniesiony do godności tytularnego arcybiskupa; Marian Zygmunt Strumiłło (1866-po IX 1939), adwokat, 1915-17 działacz Komitetu Obywatelskiego Wileńsko-Kowieńskiego,1920-34 dziekan Rady Adwokackiej w Wilnie i członek Naczelnej Rady Adwokackiej w Warszawie, od 1935 r. senator RP; Krzysztof Maria Szwernicki MIC (1814-1894 Irkuck), polski duchowny katolicki, marianin, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31 - dwukrotnie ranny (w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią), po powstaniu wstąpił do zakonu marianów w Mariampolu, po święceniach kapłańskich wyjechał do Warszawy, gdzie pracował z głuchymi i pomagał w tworzeniu Instytutu Głuchoniemych, potem Mariampola założył podobną placówkę, od 1844 r. przełożony klasztoru w Mariampolu, który stał się ważnym ośrodkiem polskiego ruchu narodowego, za co w 1846 r. został aresztowany i więziony w Cytadeli w Warszawie do 1851 r., wyrokiem sądu wojskowego skazany na bezterminową katorgę na Syberii, zamienioną następnie na zamieszkanie w guberni irkuckiej, został kapłanem w Irkucku, a w 1856 r. proboszczem tamtejszej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Irkucku (w 1885 wybudował nowy kościół), która była w tym czasie największą parafią katolicką na świecie (od Arktyki do granicy z Chinami), pozostając na tym stanowisku do końca życia (chociaż później mógł wrócić do kraju), aby prowadzić działalność duszpasterską wśród polskich zesłańców, 27 listopada 1866 r. udzielił ostatniej posługi skazanym na śmierć uczestnikom zorganizowanego przez polskich zesłańców powstania zabajkalskiego, jego pracę docenił papież Leon XIII, który w 1888 r. nazwał go „apostołem Syberii”, a na 50 rocznicę kapłaństwa podarował mu złoty kielich i mszał okuty w złoto; pochowany w kościele irkuckim; Jakub Wygodzki (1856-po IX 1939), bardzo dobry ginekolog w Wilnie, autor prac naukowych w języku polskim, rosyjskim i niemieckim.

W Mariampolu, głównym ośrodku polskim na północnej Suwalszczyźnie (dziś litewskiej) urodziło się szereg znanych Polaków, m.in.: Stanisław Czyrwiński (1849-1923 Kraków), polski farmakolog, profesor Uniwersytetu w Tartu i Uniwersytetu Moskiewskiego, dyrektor Rosyjskiego Instytutu Farmakologicznego, po rewolucji bolszewickiej przeniósł się do Krakowa; Wanda Dąbrowska (1884-1974), polska bibliotekarka, bibliograf, działaczka oświatowa, autorka publikacji z zakresu bibliotekarstwa, od 1956 r. docent w Instytucie Książki i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej w Warszawie, członek Rady Naukowej Biblioteki Narodowej, sekretarz i skarbnik Związku Bibliotekarzy Polskich, opracowała model wzorcowej biblioteczki ruchomej, wyróżniony złotym medalem na międzynarodowej wystawie w Paryżu w 1937 r.; Andrzej Gawędzki (1893-1977), duchowny katolicki, podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku kapelan 41 Pułku Piechoty, 1931-47 proboszcz kościoła św. Trójcy w Grajewie i dziekan szczuczyński, podczas kampanii wrześniowej 1939 r. kapelan 9. Pułku Strzelców Konnych; Michał Hellman (1810- zm. ? Anglia), uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31 i działacz Towarzystwa Patriotycznego w Warszawie, po upadku powstania na emigracji, działacz Ludu Polskiego; Stefan Konopski (1894-po IX 1939), działacz handlowy, wysoki urzędnik w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, m.in. od 1938 r. wicedyrektor Departamentu Przemysłowego i Rzemieślniczego; Samuel Henryk Pełtyn albo Samuel Hirsz Peltyn (1830-1896 Warszawa), Polak żydowskiego pochodzenia o poglądach reformatorskich i propolskich, w Warszawie redaktor polskojęzycznych czasopism dla Żydów „Jutrzenka” oraz „Izraelita”, wspierających językową i kulturalną ich asymilację z narodem polskim; Oswald Potocki (1866-1920), hrabia, działacz społeczno-narodowy, wiceprezes Towarzystwa Naukowego w Toruniu; Aron Orko Sołowiejczyk (1865-1942 Warszawa), polski chirurg pochodzenia żydowskiego, jeden z czołowych chirurgów warszawskich; Witold Teofil Staniszkis (1880-1941 KL Auschwitz), agrotechnik, działacz społeczny i polityczny, profesor rolnictwa i uprawy roślin Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, radny Warszawy, poseł na Sejm RP 1922-35, wiceprzewodniczący Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego 1939-41; Olgierd Straszyński (1908-1971 Warszawa), muzyk i dyrygent, przed wojną jeden z pierwszych polskich dyrygentów nagrywających na płyty, w czasie Powstania Warszawskiego 1944 kierownik muzyczny Sekcji Nadawczej AK Błyskawica, po wojnie organizator i dyrektor Miejskiej Orkiestry Symfonicznej w Warszawie, dyrygował pierwszym po wojnie przedstawieniem operowym w Warszawie („Vernum Nobile” S. Moniuszki i „Pajace” R. Leoncavalla, 1948-57 kierownik artystyczny Warszawskich Zakładów Fonograficznych; Mikołaj Tołwiński (1857-1924 Warszawa), architekt, profesor Instytutu Politechnicznego w Warszawie, w 1915 r. współorganizator Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, wzniósł szereg budowli w Warszawie; Piotr Włodzimierz Zawadzki (1901-1955 Łódź), oficer Armii Krajowej w dowództwie Obwodu Śródmieście w Warszawie, w czasie Powstania Warszawskiego 1944 dowódca Zgrupowania „Bartkiewicz”; Piotr Zubowicz (1880 – po 1 IX 1939), od 1918 znany adwokat w Zamościu, w 1918 r. współorganizator władz polskich w Lublinie, działacz polityczny (PSL), senator RP 1922-27, wiceprezes Rady Notarialnej w Warszawie i członek Trybunału Stanu; Edward Żeligowski (1816-1864 Genewa), poeta, działacz polski w Szwajcarii. W powiecie mariampolskim urodził się Wincenty Buksznis (1859-1932), działacz polskiego ruchu robotniczego, związany blisko z Ludwikiem Waryńskim był bardzo aktywnym działaczem Proletariatu w Warszawie, szczególnie aktywny był od jesieni 1885 r., kiedy odbudowywał warszawską organizację Proletariatu, rozbitą po likwidacji przez żandarmerię grupy M. Bohuszewiczówny, stał na czele organizacji bojowej Proletariatu, aresztowany latem 1886 r., osadzony w Cytadeli warszawskiej i skazany na 10 lat zesłania na Syberię Wschodnią, gdzie związał się z rewolucjonistami rosyjskimi.

PONIEWIEŻ - Panevėžys, miasto w północnej Litwie, siedziba okręgu poniewieskiego. Pierwsze wzmianki o Poniewieżu pochodzą z 1503 r., miejscowość wymieniono w dokumentach sporządzonych dla polskiego króla Aleksandra Jagiellończyka. Od XVI w. Poniewież był centrum powiatu upickiego – zarówno sądowym, jak i sejmikowym. Prawa miejskie otrzymał Poniewież w 1792 r. od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1507 r. erygowano w Poniewieżu pierwszy katolicki kościół parafialny. W neogotyckim kościele Św. Piotra i Pawła z 1884 r., czyli w głównej świątyni tak zwanego Starego Poniewieża, wybudowanego na miejscu wcześniejszego kościoła z 1782 r., wzniesionego przez hr. Mikołaja Tyszkiewicza, za prezbiterium znajduje się wiele polskich grobów, wiele z nich jest starszych od samego kościoła. Z Poniewieżem w młodzieńczych latach był związany (uczeń gimnazjum) biskup żmudzki w latach 1883-1908 Mieczysław Pallulon, jako biskup pasterz obu narodów – polskiego i litewskiego, jednak wierny unii polsko-litewskiej (krytycznie odnosił się do antypolskiego nacjonalistycznego ruchu litewskiego), kulturze i językowi polskiemu, którym posługiwał się na co dzień. W latach 1976-81 pracował w Poniewieżu jako wikariusz polski ksiądz katolicki Aleksander Kaszkiewicz, następnie proboszcz polskiej parafii pw. Ducha Świętego w Wilnie i od 1991 r. biskup diecezji grodzieńskiej. Na starym cmentarzu można znaleźć sporo polskich nagrobków, wiele jest zniszczonych, mają połamane krzyże i pozrywane tablice. W ramach zacierania polskiej przeszłości Poniewieża stary napis polski na okazałym grobie Hokuszów z dużą figurą Chrystusa został niedawno zastąpiony tablicą w języku litewskim. W 1727 r. Krzysztof Dąbski dokonał fundacji w Poniewieżu klasztoru polskich pijarów. Był tu rektorem m.in. pochodzący z diecezji krakowskiej i zmarły w opinii świętości o. Joachim Radomyski od św. Józefa (1698-1771), który ukończył budowę tutejszego kolegium, i który był później rektorem i wykładowcą w seminariach duchownych w Wilnie i Worniach (na Żmudzi). Z polecenia Komisji Edukacji Narodowej w Warszawie pijarzy od 1775 r. prowadzili tu szkołę polską, zamienioną następnie przez władze polskiego okręgu naukowego wileńskiego (książę Adam J. Czartoryski) w gimnazjum o wysokim poziomie nauczania. W 1824 r. gimnazjum poniewieskie miało 131 uczniów. Uczniem jego był m.in. Stanisław Kierbedź (1810-1899 Warszawa), późniejszy inżynier, pionier budowy żelaznych mostów kratownicowych, budowniczy mostów w Rosji i Mostu Kierbedzia w Warszawie. Po powstaniu, w 1832 r., władze carskie zamknęły gimnazjum pijarskie, likwidując jednocześnie klasztor pijarów. Budynek klasztoru przekazano w 1833 r. departamentowi wojskowemu - na magazyn broni lubieńskiego huzarskiego pułku, a kościół popijarski pw. Świętej Trójcy w 1837 r. przerobiono na cerkiew prawosławną. W 1704 r. pod Poniewieżem doszło do potyczek wojsk polskich ze szwedzkimi. Ważną rolę odegrało w czasie polskich powstań listopadowym 1830-31 i styczniowym 1863. Oddział powstańców pod wodzą Truszkowskiego i Przeciszewskiego zajął miasto 30 marca 1831 r., a 5 lipca miała miejsce pod Poniewieżem potyczka z Rosjanami oddziału Dembińskiego, który 13 lipca zajął ponownie miasto. Podczas Powstania Styczniowego 1863 naczelnikiem powiatu poniewiskiego był lekarz z Kiejdan Józef Kościałkowski (zm. 1895) (po bitwie pod Birżami wzięty do niewoli i zesłany na Sybir), a następnie Saturnin Jakubowski (zm. 1918), który dowodził także własnym oddziałem zbrojnym. W miejscowym Muzeum Krajoznawczym są m.in. materiały o powstaniach 1831 i 1863, pochodzące m.in. z przywłaszczonych przez rząd litewski prywatnych polskich zbiorów archiwalnych. Po upadku Powstania Styczniowego Rosjanie zamknęli teraz gimnazjum rosyjskie, gdyż wielu uczniów wstąpiło do oddziałów powstańczych. W 1872 r. otworzono tu seminarium nauczycielskie, w którego murach też nie brakowało polskich uczniów. Rosyjski spis ludności z 1897 r. wykazał w Poniewieżu 2539 Polaków, którzy stanowili 20% ludności miasta; było ich tu wówczas więcej niż Litwinów, których było tylko 1573 (50% ludności miasta stanowili Żydzi). Pomimo prześladowani Polaków na Litwie przez władze carskie Polacy, siłą rzeczy, odgrywali oni dużą rolę w życiu miasta. Polacy stanowili inteligencję miasta; byli tu m.in. lekarzami, adwokatami, inżynierami. Puzynowie mieli tu fabrykę mielenia kości i fabrykę wyrobów garncarskich, a w 1883 r. marszałek szlachty powiatu poniewieskiego Puzyna założył tu spółkę rolniczo-komandytową. Z kolei po powstaniu państwa litewskiego, litewski wyraźnie antypolski spis ludności z 1923 r. odnalazł w mieście ponoć już tylko 976 Polaków, a w 2001 r. mieszkało w Poniewieżu, tj. po ponad 70 latach brutalnej walki z nimi, ciągle 232 Polaków. W okresie międzywojennym działało tu m.in. polskie Towarzystwo Oświata, gimnazjum polskie, Polskie Towarzystwo Drobnego Kredytu, polski teatr amatorski.

Najważniejszą polską placówką w międzywojennym Poniewieżu było Gimnazjum Polskie, działające w latach 1919-40. Główne zasługi na rzecz jego powstania położył Bronisław Krasowski, dyrektorem został Hipolit Pereszczako, a na czele zarządu gimnazjum stanął Zygmunt Staniewicz; kapelanem gimnazjum był ks. Dyrginczus. W 1919 r. w szkole uczyło się 80 uczniów, zaś w 1929 aż 436. W latach 1919–29 wydano 151 świadectw maturalnych. W gimnazjum istniało kółko literackie, orkiestra i chór, a także drużyna harcerska im. Tadeusza Kościuszki (do 1924 r., zmuszona przez władze litewskie do samorozwiązania) i uczniowski oddział straży ogniowej. Pomimo różnych przeszkód stawianych przez władze litewskie, gimnazjum prowadziło aktywną działalność kulturalną wśród Polaków w Poniewieżu i okolicy. Gimnazjum cieszyło się pełnymi prawami publicznymi w Polsce, a w latach 1926-36 szkole przysługiwały prawa tzw. szkoły rządowej; gimnazjum było jedyną polskojęzyczną szkołą średnią na Litwie, której maturę uznawały w tych latach władze litewskie. Wychowankami gimnazjum polskiego byli m.in.: Adam Jan Dowgird (1913-1994 Białystok), polski lekarz, działacz mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, prezes Zjednoczenia Polaków Studentów Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie, lekarz w Kownie, podczas wojny w Wilnie (także komendant kowieńskiego podokręgu Armii Krajowej), a po wojnie m.in. dyrektor Wojewódzkiego Szpitala im. J. Śniadeckiego w Białymstoku; Zygmunt Ławrynowicz (1925-1987 Londyn), polski poeta emigracyjny, tłumacz i publicysta, redaktor „Życia Akademickiego”, współpracownik „Merkuriusza Polskiego”, „Życia”, „Więzi”, „Kontynentów”; Bolesław Piekarski (1911-1971 Wilno), litewski dyrygent i pedagog polskiego pochodzenia, nauczyciel muzyki w Gimnazjum Polskim w Poniewieżu, od 1950 r. wykładowca konserwatorium muzycznego w Kownie; Alfred Tyszkiewicz (1913 Kraków – 2008 Warszawa), polski hrabia, ostatni właściciel dawnego majątku Tyszkiewiczów w Połądze nad Morzem Bałtyckim (Litwa), honorowy obywatel Połągi.

1 września 1939 r. Niemcy hitlerowskie a 17 września tego roku Związek Sowiecki napadł zbrojnie na Polskę. Sowieci zajęli całe polskie Ziemie Wschodnie wraz z Wilnem. Pewna część jednostek Wojska Polskiego operujących na terenach graniczących z Litwą. Według danych litewskich do 26 września 1939 r. zostało internowanych 12 767 polskich żołnierzy i policjantów oraz polskiej ludności cywilnej polskich przekroczyło granicę polsko-litewską, szukając na Litwie schronienia. Umieszczono ich w kilku obozach i niektórych miejscowościach. Władze litewskie i społeczeństwo litewskie zachowywali się na ogół poprawnie wobec internowanych żołnierzy. W kilku miejscach doszło jednak do ataków na nich. Był to owoc nieustannego siania na Litwie Kowieńskiej w latach 1918-38 nienawiści do Polski i Polaków. Np. we wspomnieniach Stanisława Jankowskiego „Agatona” pt. „Z fałszywym ausweisem w prawdziwej Warszawie” (Warszawa 1980), w rozdziale „Litwa, ojczyzna nie moja” czytamy o tym, że oddział żołnierzy polskich, w którym znajdował się Jankowski, wieziony przez Litwinów do obozu jenieckiego w Połądze, został w Poniewieżu wrogo przyjęty przez miejscową ludność: „Otoczyli nas gestykulując i wykrzykując. Wygrażali nam pięściami. Ktoś rzucił kamieniem w nasz samochód... Wyratował nas z opresji dowódca szaulisów, zaalarmowany zbiegowiskiem na rynku. Przecisnął się do nas z kilku swoimi ludźmi. Coś tłumaczył, przekonywał. Gdy to nie poskutkowało, szaulisi zdjęli karabiny przewieszone przez plecy. Kamieniem nikt więcej nie rzucił, ale nienawistne okrzyki wtórowały nam, gdyśmy pod eskortą przejeżdżali przez wrogi szpaler”. Dzisiaj w Poniewieżu działa oddział Związku Polaków na Litwie. W 2014 r. odbył się tu I Festiwal Kultury Polskiej. Miastem partnerskim Poniewieża jest Lublin.

W Poniewieżu urodziło się szereg znanych dzisiaj Polaków jak np.: Michał Kośmiderski (1888-1946 Bydgoszcz), duchowny metodystyczny od 1928 r., publicysta, pastor zboru w Przemyślu 1933-34, we Lwowie 1934-38, Bydgoszczy 1928-39 i 1945-46 i Warszawie 1939-44, od 1936 r. redaktor miesięcznika „Pielgrzym Polski”, organu prasowego polskich metodystów; Seweryn Ludkiewicz (1882-1964 Warszawa), przyrodnik (studiował we Lwowie, Krakowie i Paryżu), 1909-12 współzałożyciel i nauczyciel polskiego progimnazjum prywatnego w Telszach, współredaktor „Tygodnika Rolniczego” w Wilnie, w 1920 r. dyrektor Departamentu Rolnictwa i Lasów i prezes Centralnego Urzędu Ziemskiego w Tymczasowej Komisji Rządzącej (polskiej) Litwy Środkowej, 1922-23 prezes Głównego Urzędu Ziemskiego w Warszawie, 1927-32 prezes Państwowego Banku Rolnego (PBR), 1932-33 minister rolnictwa i reform rolnych, następnie prezes i 1935-36 dyrektor PBR, 1945-50 prezes Rady Krajowego Towarzystwa Melioracyjnego; Zdzisław Ludkiewicz (1883-1942), ekonomista rolny, sekretarz Wileńskiego Towarzystwa Rolniczego oraz redaktorem wydawanego w Wilnie „Tygodnika Rolniczego”, organizator i pierwszy dyrektor Związku Rewizyjnego Polskich Spółdzielni Rolniczych i Kasy Centralnej Stowarzyszeń Pożyczkowych w Warszawie, w 1917-18 dyrektor Wydziału Reform Agrarnych Tymczasowej Rady Stanu, od 1918 profesor i 1925-26 rektor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (SGGW)w Warszawie i od 1922 docent Politechniki Warszawskiej, 1923-24 minister reform rolnych, w 1936 r. organizator i honorowy prezes Ligi Odrodzenia Gospodarczego Polski; Zygmunt Ławrynowicz (1925-1987 Londyn), polski poeta emigracyjny, tłumacz i publicysta, redaktor „Życia Akademickiego”, współpracownik „Merkuriusza Polskiego”, „Życia”, „Więzi”, „Kontynentów”, tłumacz Eugenio Montale i Andre Frossarda; Helena Selens (1869-1896), aktorka Warszawskich Teatrów Rządowych; Władysław Snarski (ur. 1931), polski dziennikarz, organizator i pierwszy redaktor naczelny Telewizji Gdańsk 1959-68, redaktor naczelny Polskiego Radia w Gdańsku 1974-80, dyrektor generalny w Komitecie ds Radia i Telewizji 1980-82; Zygmunt Smogorzewski (1884-1931 Lwów), polski arabista i orientalista, dyplomata Rosji carskiej (od 1912 r.) i Polski (1919-1924), profesor polskiego Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, kierownik Katedry Orientalistyki na UJK, autor cennych prac naukowych; Henryk Teleżyński (1905-1989), botanik, profesor Uniwersytetu Wrocławskiego 1950-56 i następnie Uniwersytetu Warszawskiego, współorganizator odbudowy Ogrodu Botanicznego we Wrocławiu, członek honorowy Polskiego Towarzystwa Botanicznego. Koło Poniewieża urodził się Tomasz Giżyński (1884-1965), działacz związkowy i Polaków na Litwie Kowieńskiej, 1926-27 poseł do litewskiego Sejmu, w którym reprezentował interesy kowieńskich Polaków.

ROSIENIE - Raseiniai, miasto w okręgu kowieńskim. W przedrozbiorowej Polsce – do 1795 roku miejsce zjazdów szlachty żmudzkiej. Klasztor dla polskich dominikanów w stylu renesansowo-barokowym ufundowali przy kościele parafialnym w 1645 bracia: Mikołaj Stankiewicz-Billewicz - ciwun ejragolski, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Adam Stankiewicz-Billewicz - ciwun twerski. Władze rosyjskie zamknęły klasztor w 1884 roku. Poza tym były tu klasztory polskich karmelitów trzewiczkowych i pijarów. W kościele rosieńskim zachowała się polska tablica epitafijna Wincentego Ławrynowicza z 1824 roku. Do Powstania Listopadowego 1830-31 była tu szkoła polska, która w 1824 roku miała 184 uczniów. Po wybuchu antyrosyjskiego polskiego Powstania Listopadowego, w lutym 1831 roku Juliusz Grużewski zorganizował w Kielmach oddział powstańczy złożony z 500 ludzi (400 kosynierów i 100 strzelców), który 23 marca zdobył Rosienie i ogłosili Rząd Tymczasowy złożony z trzech dowódców i ogłosił manifest wzywający całą Żmudź do walki z zaborcą rosyjskim. Po opanowaniu całego powiatu rosieńskiego przez powstańców, Grużewski oddał władzę naczelną w ręce marszałka szlachty powiatu rosieńskiego Ezechiela Staniewicza, pozostawiając sobie tylko dowództwo. Po przybyciu na Litwę wojsk polskich z Królestwa Polskiego, dowodzonych przez gen. Antoniego Giełguda, 6 czerwca 1831 roku Grużewski oddał się pod rozkazy gen. Giełguda. Wobec planowanego nowego powstania narodowego Ludwik Mierosławski wyznaczył Teofila Magdzińskiego na naczelnika powstania na Żmudzi; miał on zebrać w Rosieniach żmudzkie oddziały powstańcze, zająć Kowno, a po połączeniu się z oddziałami z Królestwa Polskiego udać się pod Dęblin; Magdziński w końcu stycznia 1846 roku przekradł się z Prus do powiatu rosieńskiego, skąd nawiązał kontakt korespondencyjny z przywódcami powstania w Wilnie; tropiony przez agentów carskich musiał opuścić Żmudź, udając się do Kłajpedy, gdzie wkrótce został aresztowany przez policję pruską i osadzony we więzieniu. Miastami partnerski Rosień są Mława i Lubartów. Według rosyjskiego spisu ludności z 1897 roku w Rosieniach mieszkało 1419 Polaków (19% ludności miasta), natomiast tendencyjny spis litewski z 1923 roku wykazał w mieście ponoć tylko 177 Polaków. W okresie międzywojennym działały tu polskie organizacje, m.in. Towarzystwo „Jutrzenka”. Urodził się tu: Piotr Biegański (1905-1986), architekt, historyk architektury, konserwator zabytków, profesor Politechniki Warszawskiej, po zniszczeniach dokonanych podczas II wojny światowej dokonał rekonstrukcji Starego i Nowego Miasta w Warszawie (1947-54), tamtejszego Teatru Wielkiego i Zamku Ujazdowskiego, a także Fromborka, autor pracy „Architektura, sztuka kształtowania przestrzeni”; Kazimierz Drzniewicz (1851–1911), polski lekarz, był starszym lekarzem na rosyjskich okrętach wojennych, m.in. na pancerniku „Sysoj Wielikij”, przekazał pokaźne sumy: w 1879 roku na stypendium wieczyste prywatne im. J. I. Kraszewskiego i w 1881 r. dla Akademii im. A. Mickiewicza w Bolonii, działacz polski w Petersburgu: polskiego Towarzystwa Dobroczynności przy kościele św. Katarzyny i Związku Polskich Lekarzy i Przyrodników; Adolf Stanisław Kamieniecki (1837-1871 Paryż), uczestnik polskiego Powstania Styczniowego 1963 na Polesiu i Komuny Paryskiej – dowódca reduty Moulin-Saquet; Marcin Rosieńkiewicz (1795 Rosienie – 1847 Cincinnati, USA), pedagog, powstaniec 1830-31, emigrant, działacz polityczny i społeczny, autor pierwszej polskiej książki w USA: 1819-30 nauczyciel w słynnym Gimnazjum Krzemienieckim na Wołyniu, podczas Powstania Listopadowego 1830-31 walczył na Podolu w korpusie gen. Benedykta Kołyszki, z Galicji, gdzie się schronił, został 22 XI 1833 r. razem z 234 innymi uczestnikami powstania deportowany do USA, 31 V 1834 r. został przewodniczącym założonego w Filadelfii Komitetu Narodowego Polskiego, w tymże roku założył tam pierwszą szkołę polską w Ameryce oraz wydał podręcznik do nauki języka angielskiego dla Polaków, uważany za pierwszą polską książkę w USA, prowadził starania u władz amerykańskich w celu założenia osady dla polskich emigrantów pod nazwą „Nowa Polska”, w 1840 r. przeniósł się do Cintinnati, współpracował z prasą amerykańską, m.in. „The Evening Post”, „Sunday Morning News”, „The Zelosophic Magazin” oraz polską wydawaną w Europie, m.in. „Kroniką Emigracji Polskiej”, „Młodą Polską”, „Dziennikiem Narodowym”, „Republikaninem”; Jakub Szymkiewicz (1775-1818), polski lekarz, filantrop (wileńskie Towarzystwo Dobroczynności), pisarz, współzałożyciel Towarzystwa Wileńskiego Lekarskiego, a także Towarzystwa Szubrawców, którego był pierwszym prezydentem, przybierając pseudonim „Perkunas”, współpracownik jego pisma „Wiadomości Brukowe”, członek honorowy Uniwersytetu Wileńskiego, członek Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, nadworny lekarz cara Aleksandra I, prekursor polskiej ortodoncji oraz autor pierwszego polskiego opracowania dotyczącego alkoholizmu i innych substancji uzależniających („Dzieło o pijaństwie” Wilno 1818), ponadto wydał po polsku: „Nauka o chirurgii teoretycznej i praktycznej” (1806) i „Nauka o chorobach dzieci” (1810). W powiecie rosieńskim urodzili się: Roman Klimaszewski (1865-po 1934 Grodno), do 1918 r. generał saperów armii rosyjskiej, 1918-23 w Wojsku Polskim, od 1919 generał brygady; Juliusz Oktawian Mikszewicz (1824-1878), ekonomista, 1855-58 docent uniwersytetu w Dorpacie (dziś Estonia) i następnie profesor i rektor uniwersytetu w Kazaniu, do końca życia zachował kontakt z krajem i Polakami; Jan Narkiewicz (1806-1886 Kraków), polski ksiądz katolicki, działacz, autor książek religijnych, sybirak, nauczyciel w kolegiach w Lubieszowie i Rosieniach, 1854-58 proboszcz i dziekan w Kobryniu, gdzie wespół z Aleksandrem Mickiewiczem założył czytelnię polską i szpital, 1858-66 proboszcz w Jeziorosach, gdzie wzniósł pierwszy w tej miejscowości murowany kościół; oskarżony o to, że jest „przywódcą polskiego ruchu narodowego” i o wspieranie polskiego Powstania Styczniowego 1863 na Litwie, aresztowany i zesłany na Sybir, zwolniony w 1875 roku, udał się do Krakowa, cennym jest jego „Pamiętnik księdza wygnańca” (Lwów 1876).

SZAWLE – Šiauliai, duże miasto, stolica okręgu szawelskiego. Historia Szawel, jak i całej Żmudzi i Litwy, silnie związana jest z historią i dramatami I Rzeczypospolitej oraz narodu polskiego. W latach 1413–1795 Szawle były stolicą jednego z traktów (powiatów) Księstwa Żmudzkiego. Rodowici Polacy wcześnie zaistnieli w historii miasta. Np. w latach 1546/47 komisarzem komory celnej, założonej tutaj w celu eliminowania z obiegu monety świdnickiej, był Jakub Przetocki, wywodzący się z Korony, czyli z Polski. Prawa miejskie Szawle uzyskały w 1569 r. od króla Zygmunta Augusta. W 1589 r. ustanowiono tu siedzibę tzw. „szawelskiej ekonomii królewskiej”, która istniała do 1795 r. i której cały dochód, w tym także z Szawli, przeznaczany był na utrzymanie króla. W skład ekonomii szawelskiej w 1783 r. wchodziło 5 miast i 321 wsi, a liczba włók płatnych i wolnych wynosiła 5536, przynosząc dochód w wysokości 31 578 tymfów i 40 000 złotych polskich. W XVIII w. podskarbi nadworny wielkoliotewski i zaufany króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Antoni Tyzenhauz, jako zarządca ekonomiami królewskimi w Wielkim Księstwie Litewskim Rzeczypospolitej w latach 1770-80, założył pierwszą na Litwie manufakturę tkacką; zrobił on wiele dla unowocześnienia miasta. W czasie Sejmu Wielkiego w Warszawie (1788-92) Szawle zostało uznane za jedno z trzech miast powiatowych na Żmudzi (obok Rosieni i Telsz). Stan ten utrzymały okupacyjne władze rosyjskie po zniszczeniu państwa polskiego w 1795 r. W 1769 r. doszło w ekonomii szawelskiej do wystąpień chłopów, którzy próbowali bezskutecznie nawiązać współdziałanie z trwającą wówczas konfederacją barską (1768-72) – zbrojny związek patriotycznej szlachty polskiej utworzony w Barze na Podolu w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, skierowany przeciwko wtrącaniu się Rosji w wewnętrzne sprawy Polski, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim. Szawelscy Żmudzini i Polacy wzięli liczny udział w insurekcji kościuszkowskiej – kolejnym polskim powstaniu narodowym przeciw Rosji i Prusom w 1794 r. To w Szawlach rozpoczęły się działania tej insurekcji na ziemiach litewskich Rzeczypospolitej. Stojący wówczas w Szawlach garnizon polski (1 wielkolitewska brygada kawalerii narodowej) przyłączył się, jako pierwszy na tym terenie, 16 kwietnia 1794 r. do powstania; jeszcze tej samej nocy oddział pod wodzą R. Giedroycia ruszył do Szat, a drugi pod A. Chlewińskim do Rosień w celu rozszerzenia powstania na Żmudzi. Patriota żmudzko-polski Kajetan Nagurski, który należał do żmudzkiej grupy spiskowców i obrońców Konstytucji 3 maja, w kwietniu 1794 r. został członkiem Rady Najwyższej Narodowej Litewskiej z tytułem chorążego szawelskiego; zobowiązał się do wystawienia 500-osobowego oddziału konnego (100 000 zł dołożył na ten cel Michał Kleofas Ogiński, podskarbi wielkolitewski). Dowódcą powstania w Szawlach został brygadier M. Sulistrowski. We wrześniu 1794 r. po ewakuacji przez Polaków Żmudzi, Szawle zajęły wojska rosyjskie. Po III rozbiorze Polski w 1795 r. Szawle znalazły się w zaborze rosyjskim – zostały miastem powiatowym najpierw w guberni wileńskiej i od 1842 r. kowieńskiej. Ekonomię szawelską przejęły władze carskie i rozdzieliły między Rosjan; najwięcej ziemi otrzymali hrabiowie Zubowowie. Po wybuchu polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 skierowanego przeciwko zaborcy rosyjskiemu, marszałek szlachty powiatu szawelskiego Józef Burniewicz (zm. 1848 Paryż) został naczelnikiem powstania szawelskiego. Szawle zostały zajęte 27 marca 1831 r. przez oddziały powstańcze H. Herubowicza, F. Szemiota, S. Tyszkiewicza i A. Przeciszewskiego. W ramach akcji pacyfikacyjnych na Żmudzi znacznie liczniejsze i lepiej uzbrojone oddziały rosyjskie gen. Pahlena (2000 ludzi) 4 maja pobiły pod Kruszanami oddział Tyszkiewicza, 5 maja pod Janiszkami Herubowicza i Szemiota i 6 maja zajęły Szawle, które od tej pory stało się bazą wojsk rosyjskich tłumiących powstanie na Żmudzi. Po wkroczeniu na Litwę 2 Dywizji Piechoty gen. Antoniego Giełguda w czerwcu 1831 r., dywizyjny oddział płk. J. Szamanowskiego udał się na Żmudź i po połączeniu się z oddziałami powstańczymi Herubowicza i Szemiota 16 czerwca uderzył bez powodzenia na Szawle, bronione przez płk. Maka. Gdy Mak wycofał się na północ, by połączyć się z oddziałem gen. Schirmanna, 23 czerwca Szymanowski zajął Szawle, jednak 25 czerwca po kilkugodzinnej walce musiał je opuścić, wycofując się do Cytowian. Połączone silne siły rosyjskie (2500 ludzi i 5 dział pod dowództwem płk. Kriukowa) obsadziły Szawle. Przebijająca się przez Kowno na Żmudź w kierunku portu w Połądze, skąd miało nadejść brytyjskie zaopatrzenie, dywizja gen. Giełguda 8 lipca uderzyła z trzech stron na Szawle; w szeregach powstańczych walczyła tu wówczas bohaterka Powstania Listopadowego Emilia Plater. Doszło do zażartej walki: Polacy zostali odparci i ze stratą 2000 żołnierzy wycofali się do Kurszan, Rosjanie stracili 400 ludzi. Grupa gen. Giełguda była zmuszona przekroczyć granicę pruską, co zaważyło na dalszych losach powstania na Żmudzi. Mieszkańcy Szawli brali również udział w polskim Powstaniu Styczniowym 1863-64, zgłaszając się do oddziałów partyzanckich istniejących i walczących w okolicy. Zaraz po wybuchu powstania władze carskie przystąpiły do terroryzowania i represjonowania mieszkańców Szawli i okolicy. Uwięziono w miejscowym więzieniu wiele osób, a następnie zesłano w głąb Rosji, jak np. lekarza Bonawenturę Andrzejewskiego, za udzielanie pomocy rannym powstańcom czy adwokata Dominika Bociarskiego tylko za to, że brał udział w naradach ziemian nad sprawą uwłaszczenia chłopów; obaj zostali zesłani do Tobolska na Syberii. Naczelnikiem wojskowym powiatu szawelskiego Paulin Ksawery Bohdanowicz, który zebrał własny oddział - ok. 150 jazdy, z którym wyruszył do powiatu telszewskiego, by i tam nieść zarzewie powstania; zorganizował 4 oddziały, 6 razy bił się z wojskie rosyjskim, został ranny. Wpadł w ręce Rosjan 28 września 1863 r. i przez ponad dwa miesiące był brutalnie przesłuchiwany w więzieniu szawelskim, ale nikogo nie wydał. Sąd wojskowy skazał go na karę śmierci; egzekucji dokonano 16 grudnia 1863 r. w Szawlach. Rozstrzelano wówczas wielu innych powstańców. Znany jest rysunek znanego malarza polskiego Stanisława Witkiewicza zatytułowany „Wieszanie powstańców styczniowych w Szawlach”.

Według rosyjskiego spisu ludności w 1897 r. mieszkało w Szawlach 2489 Polaków - 15,43% ludności miasta. Polacy odgrywali dużą rolę w życiu miasta do I wojny światowej; np. Piotr Gabszewicz był w latach 1910-15 dyrektorem tutejszego Syndykatu Rolniczego. Według jeszcze bardziej tendencyjnego litewskiego spisu ludności z 1923 r. ponoć już tylko 119 (w rzeczywistości kilka razy więcej; wielu Polaków z Szawli uciekło do Polski nie chcąc żyć w antypolskiej Litwie), a w 2001 r. 241 Polaków, co jest potwierdzeniem na tendencyjność litewskiego spisu z 1923 r. Polacy i polskość Szawli została brutalnie zniszczona przez nacjonalistów litewskich w okresie Litwy Kowieńskiej 1918-40 i Litwy Sowieckiej 1945-90. Po zbrojnej agresji sowieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. granicę litewską przekroczyło ponad 12 tysięcy uchodźców polskich (Polaków i Żydów). 1102 uchodźców zostało rozlokowanych w Szawlach i powiecie szawelskim: w Szawlach 426 osób (Żydzi i Polacy) i w mieście Żagary 747 osób, prawie wszyscy Polacy. W 1941 r. wielu z nich zostało zesłanych na Sybir. W 1993 r. Szawle odwiedził „polski” papież Jan Paweł II; w katedrze jest tablica pamiątkowa. W Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Szawlach jest wiele poloników, m.in. obrazy malarzy polskich (m.in. W. Ślendzińskiego, W. Smokowskiego, E. Romera, F. Smuglewicza, T. Perkowskiego) i inne dzieła sztuki, które zazwyczaj zostały zagrabione przez komunistów litewskich ich polskim właścicielom, po zagrabieniu ich majątków, pałaców i dworków w 1940 roku. Na starym cmentarzu, zwanym „Małą Rossą”, zachowało się jeszcze 82 polskich nagrobków – z polskojęzycznymi inskrypcjami (w wielu polskich grobach po 1945 roku pochowano Litwinów), najstarszy z 1801 roku. Miastem partnerskim Szawli jest Częstochowa.

Gimnazjum w Szawlach - jedna z najstarszych szkół średnich na terenie Litwy Kowieńskiej, powstało w 1851 r. na bazie byłej polskiej szkoły średniej w Świsłoczy (na południe od Grodna, obecnie Białoruś), założonej w 1806 r., a po upadku polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 zrusyfikowanej, której uczniami było bardzo wieli znanych dziś Polaków, m.in. Romuald Traugutt, Józef Ignacy Kraszewski, Napoleon Orda, Wiktor Heltman, Leon Zienkiewicz, Józef Paszkowski. W 1887 r. gimnazjum miało 508 uczniów: 385 katolików – głównie Polaków, 58 prawosławnych i 65 żydów. Uczniami gimnazjum szawelskiego było wielu znanych później Polaków, m.in.: Aleksander Babiański (1853-1931 Warszwa), polski i rosyjski prawnik, generał-sędzia armii rosyjskiej, poseł do Trzeciej Dumy w Petersburgu, polski działacz narodowy i społeczny w Petersburgu i Warszawie, publicysta; Teodor Kodis (1861-1917), polski chirurg i działacz narodowy, działacz rewolucyjny (brał udział w nie zrealizowanych zamachach bombowych na cesarza Wilhelma II i cara Aleksandra II), aresztowany 21 kwietnia 1891 r. i osadzony w Cytadeli w Warszawie, zwolniony z braku dowodów uciekł do USA, gdzie od 1896 r. był profesorem pediatrii na uniwersytecie w St. Louis oraz działaczem Polonii amerykańskiej, m.in. wiceprezesem Związku Narodowego Polskiego i założycielem polskiego Uniwersytetu Robotniczego w Chicago, po powrocie do kraju był lekarzem naczelnym Szpitala Ziemskiego, a podczas I wojny światowej Szpitala Czerwonego Krzyża w Mińsku Litewskim; Bolesław Lutyk (1884 Żeran-1970 Mendoza, Argentyna), inżynier (polska Politechnika Lwowska), działacz polonijny na Litwie Kowieńskiej, poseł na Sejm litewski w latach 1923–27, zasiadający w Kole Polskim, w latach 1920–24 przewodniczył polskiemu Związkowi Producentów Rolnych Litwy, przed zbliżającą się Armią Czerwoną wyjechał na Zachód i ostatecznie zamieszkał w Argentynie, gdzie brał udział w życiu polonijnym, Michał Mikołaj Ogiński herbu Oginiec (1849-1902 Nicea), polski hrabia, właściciel dóbr w Płungianach, które w 1873 r. odkupił z rąk rosyjskich (Zubowów), wybudował tu ładny neorenesansowy pałac, w którym zorganizował muzeum pamiątek rodzinnych, z bogatymi dziełami sztuki (m.in. około 100 portretów rodzinnych, dwie srebrne buławy hetmańskie odziedziczone po przodkach) i cenną biblioteką; Edward Pawłowicz (1837-1895 Kalisz), zasłużony pedagog i działacz społeczny w Kaliszu, w 1873 r. założyciel i kierownik Prywatnej Szkoły Realnej w Kaliszu, należącej do najlepszych szkół na prowincji w Królestwie Polskim; Wacław Przysiecki (1878-1961), biskup polskiego Kościoła Starokatolickiego Mariawitów, w latach 1955-1957 Biskupa Naczelnego tego Kościoła; Józef Raciborski (1879-1935), konserwator zabytków, archiwista, kierownik Archiwum Akt Dawnych w Łodzi i jednocześnie kierownik Archiwum Państwowego w Piotrkowie, redaktor „Rocznika Łódzkiego”, autor „Monografii Kalisza” (1912), odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta; Anna Staniewicz z Butrymów (1891-1970 Toruń), polska działaczka na Litwie Kowieńskiej, bibliotekarka, założycielka i kierownik przez wiele lat polskiego teatru w Poniewieżu, od w 1944 r. w Polsce, organizatorka od podstaw Powiatowej Biblioteki Publicznej w Toruniu i pełnej sieci bibliotek gminnych w powiecie toruńskim, 1950-62 zastępca dyrektora Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Bydgoszczy, autorka kilkudziesięciu opracowań i artykułów z dziedziny bibliotekarstwa; Marian Świechowski (1882-1934), działacz narodowy i polityczny, publicysta, w czasie I wojny światowej kierownik Biura Spraw Litewskich w Krakowie, a zaraz po niej czołowy działacz Tymczasowego Komitetu Politycznego Ziemi Kowieńskiej, w 1919 r. złożył na ręce Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego memoriał zatytułowany „O niezwłoczną interwencję wojsk na Litwie etnograficznej”, w którym przekonywał, że strona polska powinna wystąpić zbrojnie dopóki litewski lud nie jest całkowicie obałamucony przez skrajnie antypolskie rządy Taryby, 1922 poseł na Sejm Wileński i do polskiego Sejmu Ustawodawczego, redaktor „Głosu Wilna”, kierownik naukowy Instytutu Badań Spraw Narodowościowych w Warszawie; Bronisław Żongołłowicz (1870-1944 Wilno), polski ksiądz katolicki, prawnik, od 1919 roku profesor prawa kanonicznego polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 1930-36 wiceminister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, 1930-35 poseł na Sejm RP. Szkołę Powiatową w Szawlach ukończył Stanisław Olędzki (1821-ok. 1901 Izabelin k. Warszawy), oficer wojsk rosyjskich, podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 naczelnik wojenny powiatów nowogródzkiego, słuckiego i pińskiego, zesłaniec syberyjski; szkołę podstawową w Szawlach ukończyli m.in.: Dominik Bociarski (1836-1913), adwokat, pomocnik znakomitego adwokata warszawskiego Włodzimierza Spasowicza, radny miejski w Kownie 1896-1905, członek zarządu katolickiego Towarzystwa Dobroczynności w Warszawie; Emil Landsberg (1880-1952), inżynier, działacz gospodarczy, organizator polskiej Dyrekcji Kolejowej w Wilnie i 1919-24 jej prezes, generalny dyrektor wielkich zakładów „J.K. Poznański” w Łodzi 1924-28, dyrektor zarządu Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów 1928-39.

W Szawlach urodziło się szereg znanych Polaków, m.in.: Wojciech Buyko (1882- po 1941), polski geodeta i wybitny artysta fotografik, działający najpierw w Warszawie, a od 1924 r. w Wilnie, członek Fotoklubu Wileńskiego i Fotoklubu Polskiego, członek i od 1929 r. prezes Wileńskiego Towarzystwa Miłośników Fotografii, portretował dzieci, fotografował architekturę, krajobrazy Wileńszczyzny i Polesia, studia przyrody i martwe natury, swoje prace prezentował na wystawach krajowych i zagranicznych, m. in. w Wiedniu i Nowym Jorku, w 1941 r. aresztowany przez NKWD i zesłany na Sybir, gdzie ślad po nim zaginął, w 1997 Muzeum Historii Fotografii w Krakowie urządziło wystawę „W kręgu Fotoklubu Wileńskiego i Fotoklubu Polskiego - Woyciech Buyko”, natomiast w 2007 r. jego prace pokazano na wystawie „Polska fotografia w XX wieku” w Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie; Borys Chorążycki (1871-po IX 1939), doktor medycyny, major-lekarz Wojska Polskiego podczas wojny polsko-bolszewickiej 1920, autor 30 prac naukowych, 1927-28 sekretarz i 1929-30 wiceprezes Polskiego Towarzystwa Otolaryngologicznego w Warszawie; Julian Chorążycki (1885-po IX 1939), znany lekarz w Warszawie, autor prac w języku polskim i niemieckim, w 1905 r. relegowany z gimnazjum w Warszawie za udział w strajku szkolnym (walka o polską szkołę), kapitan-lekarz Wojska Polskiego, działacz kombatancki; Krystyna Dąbrowska z Pietkiewiczów (1882–1944 Niemcy), 1904-07 działaczka Polskiej Partii Socjalistycznej, żona znanego adwokata warszawskiego (obrońca w procesach politycznych) Jana Ignacego Mariana Dąbrowskiego i czołowego publicysty „Kuriera Polskiego”, podczas okupacji niemieckiej aresztowana przez gestapo i osadzona na Pawiaku, a następnie przewieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrueck, gdzie zmarła 17 X 1944; Linas Domarackas (ur. 1967 Szawle), mający polskie korzenie (Domaradzki) malarz i grafik polsko-litewski, ukończył Szkołę Plastyczną w Szawle, po upadku Związku Sowieckiego, od 1991 w Polsce, studiował na Wydziale Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, uprawia wszechstronną: rysunek, grafikę, malarstwo sztalugowe, rzeźbę, płaskorzeźbę, a także projekty i wykonawstwo małych form rzeźbiarskich (amulety), scenografię teatralną oraz wszelkiego rodzaju ilustracje, w tym plakaty; Zygmunt Ejsmont (1888– po wybuchu I wojny światowej w 1914), pochodził z rodziny szlacheckiej na Żmudzi, działacz polskiego ruchu robotniczego w Radomiu, członek Drużyny Bojowej Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego i Litwy, uczestniczył w przeprowadzanych przez nią akcjach, m.in. 26 I 1907 r. na drukarnię J. Trzebińskiego, 20 IV w zamachu na konfidenta żandarmerii Liedkego, 3 VII 1903 r. w uwolnieniu z aresztu Z. Gromkowskiej, 30 VII 1907 r. w podłożeniu bomby pod barak dowództwa 26 Mohylewskiego Pułku, aresztowany 27 VIII 1907 i więziony m.in. w Cytadeli warszawskiej, skazany na 5 lat zesłania do obwodu jakuckiego, zbiegł do Galicji i mieszkał w Sanoku; Aleksander Gabszewicz (1911-1983 Anglia), pilot Wojska Polskiego, generał brygady (1974), 1937-39 dowódca 113 eskadry myśliwskiej, podczas wojny dowódca polskich jednostek lotniczych w Anglii w ramach Królewskich Sił Powietrznych (w RAF miał stopień pułkownika – Group Captain) – odbył 384 loty bojowe: as myśliwski Polskich Sił Powietrznych na Uchodźstwie - miał 9 i ½ pewnych (8 indywidualnych i 3 zespołowe) i 1 i 1/3 prawdopodobnych zestrzeleń oraz 3 uszkodzone samoloty nieprzyjaciela; Maurycy Hryszkiewicz (1801-1864), polski historyk Królewskiej Ekonomii Szawelskiej, tłumacz: pierwszy przełożył na język polski znane bajki Iwana Kryłowa (Wilno 1851) i „Biskupstwo żmujdzkie” M. Wołonczewskiego (Kraków 1898); Katarzyna Jaczynowska (1872-1920 Warszawa), polska pianistka i pedagog, od 1912 r. profesor Konserwatorium Warszawskiego, z dużym powodzeniem koncertowała w Warszawie, Łodzi, Berlinie, Wrocławiu, Wiedniu i Moskwie u boku wybitnych muzyków (m.in. L. Auer, A. Wierzbiłłowicz, S. Bacewicz, P. Kochański) i z wybitnymi dyrygentami (G. Fitelberg, E. Młynarski, S. Birnbaum); Urban Raszkiewicz (1824 – 1909), ksiądz katolicki, działacz polonijny w USA, wyświęcony na księdza we Włocławku w 1848 r. pracował na Pomorzu w zaborze pruskim, skąd w 1873 r. przeniósł się do Galicji, a w 1881 r. wyjechał do Stanów Zjednoczonych Ameryki i był do końca życia proboszczem parafii polskiej w Otis w stanie Indiana, brał udział w założeniu i otwarciu polskiego seminarium duchownego w Detroit w 1885 r., działacz Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego i prezes polskiego Towarzystwa Księży Zjednoczonych; Jan Sawicki-Stella (1831-1911 Lwów), polski lekarz, pułkownik armii rosyjskiej, 1858-61 szef sztabu I Dywizji Kawaleryjskiej w Kownie, uczestnik polskiego Powstania Listopadowego (brał udział w bitwie powstańców z Rosjanami pod Radziwiłłowem na Wołyniu), po powstaniu na emigracji w Szwajcarii, gdzie ukończył studia medyczne, po powrocie do kraju osiadł we Lwowie i 1873-1905 był inspektorem szpitali powszechnych w Galicji, popularyzator oświaty zdrowotnej, współzałożyciel Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. M. Kopernika we Lwowie, honorowy obywatel miasta Jasła i Żółkwi, autor ciekawego pamiętnika „Moje wspomnienia 1831-1911” (Lwów 1921); Jan Truskowski (1895-1940 Twer, ZSRR), podkomisarz Policji Państwowej, komendant powiatowy policji w Kosowie Poleskim, później w województwie kieleckim, w 1939 r. kierownik komisariatu w Będzinie, jedna z ofiar zbrodni katyńskiej (1940), w 2007 r. został pośmiertnie awansowany na stopień komisarza Policji Państwowej; Tadeusz Wolański (1785-1865), polski archeolog działający w Wielkopolsce, badacz napisów w języku etruskim, zebrał cenny zbiór monet rzymskich i greckich, jego zasługą było zwrócenie uwagi historyków i archeologów polskich na konieczność gromadzenia i zabezpieczania znalezisk archeologicznych z ziem słowiańskich, a przede wszystkich w tym z terenów historycznej Polski. W powiecie szawelskim urodził się: Andrzej Matusewicz (ok. 1760 – 1816), polski lekarz, od 1803 profesor położnictwa na Uniwersytecie Wileńskim, przetłumaczył na polski jako podręcznik dla studentów pracę „Początki nauki położniczej Jana Jakuba Plencka” (Wilno 1806), współzałożyciel polskiego Towarzystwa Lekarskiego w Wilnie.

TELSZE - Telšiai, stolica okręgu telszańskiego, na Żmudzi. Telsze należały do królów polskich i stanowiły wraz z innymi majątkami starostwo telszańskie. Król Zygmunt III Waza ufundował tu w 1612 r. pierwszy drewniany kościół św. Antoniego Padewskiego. W 1626 r. dzierżawcą telszańskiej królewszczyzny został podkanclerz wielkolitewski Paweł Sapieha. Sejm Rzeczpospolitej w Warszawie nadał w 1773 r. Telsze w posiadanie królewskiemu staroście Józefowi Zabiełło. Wówczas przeniesiono siedzibę telszańskiego starostwa grodowego do Szawli. Król Stanisław August Poniatowski w 1791 r. nadał Telszom statut wolnego miasta i herb z wizerunkiem św. Stanisława, biskupa krakowskiego. Paweł Sapieha, który ufundował tu w 1624 lub w 1626 r. klasztor polskich bernardynów i kościół klasztorny NMP Loretańskiej i św. Antoniego; nowy murowany kościół trzynawowy w stylu renesansowym oraz klasztor zostały wybudowane w latach 1761-91. Było tu sanktuarium maryjne i św. Antoniego. Klasztor należał najpierw do prowincji polskiej bernardynów, od 1637 r. do małopolskiej i od 1731 r. do polsko-litewskiej. Bernardyni prowadzili również parafię telszańską do czasz kasaty klasztoru. W 2. połowie XVIII w. było w klasztorze zakonne studium teologiczne (teologia moralna). Zgodnie z decyzją polskiej Komisji Edukacji Narodowej z 1793 r. przy klasztorze powstała 3-klasowa polska szkoła podwydziałowa, w której w roku szkolnym 1797/98 uczyło się 280 uczniów; w roku następnym przemianowano ją na 6-klasową szkołę powiatową, do której uczęszczało w roku szkolnym 1821/22 aż 422 uczniów. Bernardyni wychowywali młodzież w polskim duchu patriotycznym i kiedy władze carskie to zauważyły za karę zdegradowały ją do 4 klas i 1 klasy przygotowawczej. Na usilne starania obywateli powiatu telszańskiego władze oświatowe przywróciły jej status 6-letniej szkoły powiatowej. W ramach walki z polskością na Żmudzi władze szkolne ponownie w 1843 r. zdegradowały gimnazjum telszańskie go rangi 3-letniej „szkoły szlacheckiej” z rosyjskimi nauczycielami. Władze carskie w 1853 r. dokonały kasaty klasztoru telszańskiego. Archiwum klasztoru telszańskiego znajduje się dzisiaj w Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie. Wychowankiem tutejszego gimnazjum bernardyńskiego był m.in. pochodzący ze Żmudzi ksiądz Franciszek Kaupowicz (1799-1871 Brąswałd), polski duchowny katolicki, wieloletni proboszcz w Brąswałdzie koło Olsztyna na Warmii, zasłużony propagator i obrońca mowy polskiej na Warmii. Do czasu powstania Litwy Kowieńskiej w kościele telszewskim odprawiane były msze także po polsku. - W czasie polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 Telsze wraz z okolicą już od lutego (pierwsze ruchy powstańcze) 1831 r. stanowiły silny ośrodek partyzantki polskiej. Naczelnikiem siły zbrojnej powiatu telszewskiego z tytułem generała został Onufry Jacewicz. 28 marca 1831 r. Józef Jan Giedroyć z Dominikiem Dowborem i Jakubem Tomkowiczem wystąpili na czele młodzieży w Telszach i wspólnie z oddziałem Józefa Syrowicza zmusił garnizon wojsk rosyjskich do opuszczenia miasta. W opanowanych przez powstańców Telszach 29 marca ukostytuowały się władze powstańcze. Prezesem rządu powstańczego w powiecie telszewskim marszałek powiatu telszewskiego Włodzimierz Dionizy Gadon, uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794 na Żmudzi; wraz z Onufrym Jacewiczem przyczynił się do założenia szkoły instrukcyjnej dla oficerów powstańczych oraz młynu prochowego i odlewni dział w Worniach. Dnia 28 marca 1831 r. w kościele bernardyńskim odbyło się nabożeństwo patriotyczne, a po nim przysięga uformowanych oddziałów powstańczych, a przywódcy powstania powiatu telszewskiego podpisali akt przystąpienia powiatu do powstania. 3 maja w kościele bernardyńskim odbyły się centralne uroczystości powstańcze połączone z poświęceniem sztandarów dla polskich oddziałów wojskowych na terenie powiatu. Do telszewskich władz powstańczych wszedł m.in. Henryk Kałussowski (1806-1894), później organizator Polonii amerykańskiej, założyciel Biblioteki Związku Narodowego Polskiego w Waszyngtonie. Podczas zajmowania Telsz przez Rosjan w czerwcu oddział Juliusza Grużewskiego brał udział w walkach o miasto. Mieszkańcy Telsz i powiatu telszańskiego wzięli również masowy udział w polskim Powstaniu Styczniowym 1863. Świadectwem tego są m.in. przed kościołem pobernardyńskim (od 1926 r. jest katedrą) groby księży rozstrzelanych przez Kozaków za udział w tym powstaniu. Rosjanie nie potrafili złamać ducha Polaków na Żmudzi. Np. po zamknięciu szkoły polskiej w Telszach w 1831 r. w latach 40. uczyła tajnie dzieci języka polskiego w Telszach Karolina Anna Proniewska (1828-1859), pierwsza polska poetka na Żmudzi, a Michał Gadon wydał w Wilnie w 1846 r. w języku polskim „Opis powiatu telszewskiego w gub. kowieńskiej”. Według rosyjskiego tendencyjnego spisu ludności z 1897 r. w Telszach mieszkało 442 Polaków (było ich tu więcej), natomiast według jeszcze bardziej tendencyjnego, gdyż zakładającego z góry pomniejszanie liczy Polaków, spisu litewskiego z 1923 r., w mieście było ponoć tylko 48 Polaków. Po rewolucji w Rosji i Królestwie Polskim w 1905 r. carat musiał przyznać Polakom większe prawa. Ożywiła się polska działalność w Telszach. Była prywatna polska szkoła i organizacja. W 1909 r. hrabia Aleksander Tyszkiewicz założył w Telszach polskie prywatne progimnazjum i został przewodniczącym Towarzystwa ds. jego utrzymania (zamknięte w 1915 r. po zajęciu miasta przez Niemców); współzałożyciel i nauczycielem do 1912 r. tej szkoły był Seweryn Ludkiewicz (1882-1964 Warszawa), w latach 1927-32 prezes Państwowego Banku Rolnego (PBR) w Warszawie i 1932-33 minister rolnictwa i reform rolnych. Hr. Tyszkiewicz w latach 1912-15 stał on na czele telszańskiego oddziału Towarzystwa Rolniczego Kowieńskiego i był wyborcą do I i IV Dumy (parlament rosyjski) z puli ziemiańskiej powiatu Telsze. Brat prezydenta Polski Gabriela Narutowicza – Stanisław Narutowicz był w latach 1919-31 radnym gminy Telsze. W 1932 r. powstało w Telszach muzeum z cennymi zbiorami malarstwa (jest tu m.in. obraz Franciszka Smuglewicza „Agrypina z prochami Germanika”), mebli i sprzętu z siedzib ziemiańskich, a więc polskich, które w większości zostały przywłaszczone przez komunistów litewskich w 1940 r. Eksponaty pochodzą m.in. z pałacu Platerów w Wilkianach, Ogińskich w Płungianach oraz z nieistniejących już rezydencji Choiseul de Gouffierów w Płotelach i Ogińskich w Retowie. W latach 1940-41 burmistrzem Telsz był Ludwik Abramowicz (zm. 1966 Warszawa), polski działacz narodowy na Litwie Kowieńskiej, w latach 1928-38 dyrektor Gimnazjum Polskiego w Kownie. Telsz był Miastem partnerskim Telsz jest Mińsk Mazowiecki. - W Telszach urodzili się m.in.: Seweryn Andrzejewski (1880-po IX 1939), inżynier komunikacji, współbudowniczy linii kolejowej Herby-Kielce, budowniczy mostu kolejowego na Dźwinie, 1923-26 prezes Związku Polskich Inżynierów Kolejowych, prezes dyrekcji kolei w Radomiu, do IX 1939 r. dyrektor Departamentu Budowy i Utrzymania Kolei Ministerstwa Komunikacji; Michał Eustachy Brensztejn (1874-1938 Wilno), polski bibliotekarz, historyk kultury, numizmatyk, archeolog i etnograf (jego zbiory są dzisiaj w Krakowie i Warszawie) związany z polskim Wilnem, kustosz Muzeum (polskiego) Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie, historyk, archeolog i etnograf amator, członek Towarzystw Numizmatycznych w Poznaniu i Krakowie, Okręgowej Komisji Konserwatorskiej w Wilnie, Polskiej Akademii Umiejętności oraz Towarzystwa Tatrzańskiego, członek Rady Polskiego Słownika Biograficznego w Krakowie, prowadził wykopaliska na stanowiskach w powiecie telszewskim autor wielu prac naukowych, doktor honoris causa polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1936), jego bogaty zbiór exlibrisów wdowa po nim, Jadwiga Brensztejnowa przewiozła ze Lwowa do Polski w 1945 r. i przekazała Muzeum Narodowemu w Warszawie; Piotr Gabszewicz (1887- 1967 Warszawa), handlowiec, 1910-15 dyrektor Syndykatu Rolniczego w Szawlach, w 1918 zorganizował Syberyjsko-Polski Bank Akcyjny i Syberyjsko-Polskie Przemysłowo-Handlowe Towarzystwo Akcyjne w Tomsku na Syberii, dyrektor Centrali Handlowej Spółdzielni Polskich w Warszawie 1926-33, Kasy Targowej miasta stołecznego Warszawy 1934-37 i Rolniczek Spółdzielni Mięsnej w Warszawie 1934-37; Gabriel Narutowicz (1865-1922), inżynier hydrotechnik, elektryk, 1907-19 profesor Politechniki w Zurychu (Szwajcaria), od 1919 r. w Polsce: 1920-22 minister robót publicznych, w 1922 r. minister spraw zagranicznych i w grudniu 1922 r. pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej; Władysław Tryliński (1878-1956 Warszawa), inżynier komunikacji, dyrektor okręgowej dyrekcji robót publicznych w Warszawie, wynalazca (patent 1935) betonowej płyty drogowej w kształcie sześciokąta foremnego nazywanej trylinką, w 1929 r. razem z profesorem Politechniki Lwowskiej Stefanem Bryłą wsławił się konstrukcją pierwszego w Europie spawanego mostu nad Słudwią w Maurzycach koło Łowicza; Michał Wojnicz - Wilfried Michael Voynich (1865-1930 Nowy Jork), polski chemik, farmaceuta, rewolucjonista, członek I Proletariatu w Warszawie, zesłany na Sybir, od 1890 r. na emigracji w Londynie potem w Nowym Jorku, 1905-07 opiekował się archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej, bibliofil, antykwariusz, odkrywca w 1912 r. we Frascati koło Rzymu tzw. manuskryptu Voynicha z początków XV w., który do dziś uchodzi za jeden z najbardziej tajemniczych rękopiśmiennych zabytków średniowiecza, ponieważ jego autor, pismo oraz język do dziś pozostają nieznane. W powiecie telszewskim urodził się Onufry Jacewicz (1800-1836), sekretarz przy marszałku szlachty powiatu telszewskiego, dowódca polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 w powiecie telszewskim (4000 powstańców) – jeden z najzdolniejszych dowódców na Litwie, walczył w Rosjanami o opanowanie Połągi i w bojach pod Kretyngą, Drobianami i Taurogami oraz poskromił bunt chłopstwa litewskiego, które nie sprzyjało powstaniu, odznaczony złotym krzyżem Virtuti Militari, po upadku powstania we Francji, autor ważnych wspomnień „Pamiętnik naczelnika siły zbrojnej powstania telszewskiego w ks. Żmudzkim” (Lipsk 1875).

WIŁKOMIERZ – Ukmergė, miasto w okręgu wileńskim, centrum administracyjne rejonu wiłkomierskiego. W roku chrztu Litwy - w 1387 r. polscy misjonarze wybudowali tu pierwszy kościół, który ufundował król Polski i wielki książę litewski Władysława Jagiełło. W 1420 r. Szedybor Wolimuntowicz ufundował dzwon do tutejszego kościoła (średnica 405 mm, wysokość 420 mm, masa 50 kg), na którego korpusie zachował się dobrze czytelny napis w języku starosłowiańskim (był on wówczas oficjalnym językiem Wielkiego Księstwa Litewskiego, gdyż nie rozwiniętym językiem litewskim posługiwała się tylko ludność wiejska): „W leto 6000 9 sot 28 (tj. 1420 r. po Chrystusie) sozdan byst kołakoł swiatoj Trojcy powieleniem raba bożia pana Szedibora Wolimuntowicza a master Ustiak”. Późniejsi właścieciele tutejszych włości Kieżgajłowie zabrali ten dzwon, a potem, drogą licznych koligacji rodzinnych w posiadanie dzwonu wszedł Andrzej Korycki, który w 1596 r. ufundował kościół w Niewodnicy Kościelnej koło Białegostoku i podarował dzwon nowemu kościołowi, w którym wisiał na przykościelnej dzwonnicy do 1867 r., kiedy z polecenia władz carskich, jako pamiątka staroruska, przekazany został do muzeum w Wilnie, w którym znajduje się do dziś. 1 września 1435 r. pod Wiłkomierzem (w miejscowości Pobojsk) miała miejsce największa na ziemiach litewskich bitwa w średniowieczu, podczas której wojska polskie pod wodzą Jakuba Kobylańskiego (4500 żołnierzy) i litewskie Zygmunta Kiejstutowicza rozgromiły liczniejsze wojska Świdrygiełły i wspierających go krzyżaków inflanckich i Tatarów; bitwa ta ostatecznie złamała potęgę inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Miastem został Wiłkomierz w 1486 r., a odnowił przywileje miejskie w następnym wieku król polski Zygmunt Stary. Na mocy decyzji tego króla w mieście mogły odbywać się targi dwa razy w tygodniu (czwartek i niedziela), a także jarmark w dzień św. św. Piotra i Pawła. Ponownie prawa miejskie Wiłkomierzowi, po zniszczeniu miasta przez Szwedów podczas wojny północnej na początku XVIII w., odnowił 22 maja 1792 r. i nadał miastu herb (dom wyłaniający się z gruzów) król Stanisław August Poniatowski. W Wiłkomierzu za czasów Rzeczypospolitej (do 1795 r.) odbywały się sejmiki ziemskie i grodzkie, a także powiatowe. Podstolim wiłkomierskim w latach w latach 1643-50, następnie chorążym wiłkomierskim i na koniec starostą wiłkomierskim w latach 1652-59 był dworzanin króla Jana Kazimierza Samuel Aleksander Komorowski, znany w historii Polski z walk z Moskalami pod Smoleńskiem, Kozakami i Moskalami na Ukrainie oraz ze Szwedami, kiedy to 19 września 1659 r. zdobył wraz z Aleksandrem Hilarym Połubińskim twierdzę Goldynga (Kuldiga) w Kurlandii. Podczas konfederacji barskiej (1768-72) konfederaci polscy odnieśli zwycięstwo na wojskami rosyjskimi w potyczce pod Wiłkomierzem. Na początku lat 40. XVIII w. w Wiłkomierzu założyli z pomocą finansową okolicznej szlachty polskiej swój klasztor wraz z kościołem św. Trójcy (1742) polscy pijarzy, którzy od 1745 r. prowadzili tu polską szkołę, do której w 1824 r. uczęszczało 115 uczniów. W Wiłkomierzu i pobliskich Oniksztach od 1792 r. stacjonował polski pułk jazdy 2 Pułk Przedniej Straży Buławy Wielkiej Litewskiej. Podczas powstania kościuszkowskiego pułk walczył m.in. pod warszawską Pragą 4 listopada 1794 r. Po trzecim rozbiorze Polski Wiłkomierz znalazł się w granicach Rosji. Podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 powołano w Wiłkomierzu Rząd Tymczasowy i formowano oddziały powstańcze. 17 maja 1831 r. oddział wolnych strzelców wiłkomierskich (do którego wstąpiła później Emilia Plater), walczący początkowo w okolicach Poniewieża, po porażce w potyczce pod Prystowianami, wyzwolił Wiłkomierz. Choć wojska carskie odbiły miasto, w okolicach walczył jeszcze oddział Konstantego Parczewskiego. Mieszkańcy Wiłkomierza i okolicy wzięli również udział w polskim Powstaniu Styczniowym 1863. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31 władze carskie zlikwidowały polską szkołę, w 1837 r. od szkoły rosyjskiej założonej w jej miejsce odsunęli pijarów, a w 1845 r. zamknęły klasztor. Natomiast po Powstaniu Styczniowym 1863, w ramach polityki rusyfikacyjnej, popijarski kościół św. Trójcy zamieniły na cerkiew. Do tutejszej szkoły rosyjskiej, jako jedynej w mieście, chodziło bardzo wielu Polaków, m.in. Józef Wincenty Piotr Piłsudski (1833-1902), ojciec marszałka Polski Józefa Piłsudskiego (1867-1935). W latach 1761-73 była w mieście misja polskich jezuitów. W latach 1879-83 prezydentem Wiłkomierza był hrabia Stanisław Kazimierz Kossakowski (1837-1905), właściciel Wojtkuszek i budowniczy tutejszego pałacu, wybitny heraldyk polski, 1865-67 wicereferendarz Rady Stanu Królestwa Polskiego, autor m.in. „Monografii historyczno-genealogicznych niektórych rodzin polskich” (t. 1-3, 1859-72). Według rosyjskiego spisu ludności z 1897 r. w Wiłkomierz mieszkało 2781 Polaków (20,5% ludności miasta) i tylko 854 Litwinów (54% ludności miasta stanowili Żydzi), a w całym powiecie wiłkomierskim mieszkało 23 000 Polaków; z kolei antypolski tendencyjny litewski spis z 1923 r. wykazał w mieście zaledwie 801 Polaków (a w powiecie wiłkomierskim 9193 Polaków), w 2001 r. było tu ponoć jedynie 180 Polaków. Od 1918 roku w granicach Litwy Kowieńskiej – miastu zmieniono nazwę na Ukmerge (przedtem Litwini używający języka litewskiego nazywali miasto Vilkmergė, nawiązując do powszechnie używanej polskiej nazwy). W okresie międzywojennym Polacy w Wiłkomierzu i powiecie wiłkomirskim, tak jak na całej Litwie, byli prześladowani i wynaradawiani (zlikwidowano nawet polskie nabożeństwa); w bardzo trudnych warunkach (liczne szykany) działało tu, powstałe w 1924 r. polskie Towarzystwo „Oświata“, którego celem było organizowanie polskich szkół i bibliotek, a także kół teatralnych (w Wiłkomierzu działał polski teatr amatorski), sekcji gimnastycznych i czytelni w całym rejonie, w którym mieszkało bardzo dużo Polaków. Na początku lat 20. w rejonie wiłkomirskim były czynne 22 szkoły polskie, a w Wiłkomierzu – gimnazjum polskie, które istniało do 1939 r., a szkoły polskie z biegiem lat zostały zamknięte. Towarzystwo zostało zamknięte po włączeniu Litwy do Związku Sowieckiego w 1940 r. Po napaści Niemiec na Polskę 1 września 1939 r., a następnie 17 września tego roku Związku Sowieckiego, 12 767 żołnierzy i policjantów polskich operujących na terenach graniczących z Litwą przekroczyło granicę polsko-litewską, którzy zostali internowani, m.in. w obozie w Wiłkomierzu, w którym przebywało 1198 osób. 11 lipca 1940 r. o godz.3-ej rano obóz został przejęty przez Sowietów, okupujących Litwę. 12 lipca Polacy zostali wywiezieni do obozu w Juchnowie na Smoleńszczyźnie. Na cmentarzu jest bardzo wiele polskich grobów i to nawet z najnowszych czasów, m.in. Zofii Łabudź zmarłej w 1976 roku. Miastem partnerskim Wiłkomierza jest Tarnowo Podgórne w Wielkopolsce. W Wiłkomierzu urodziło się szereg znanych Polaków, m.in.: Bruno Abdank-Abakanowicz (1852 Wiłkomierz - 1900 Francja), polski matematyk, wynalazca i elektrotechnik, 1876-81 docent polskiej Politechniki Lwowskiej, następnie działa we Francji, opublikował „Zarys statyki wykreślnej” (Lwów 1876), a w księdze zbiorowej ku czci Teodora Tomasza Jeża „Ognisko” (Warszawa 1882), przyjaźnił się z polskim fizykiem Zygmuntem Wróblewskim z Krakowa i z Henrykiem Sienkiewiczem (przypuszcza się, że Abakanowicz stanowi pierwowzór młodego Tatara imieniem Selim w noweli Sienkiewicza „Hania”), zmarł nagle w swojej paryskiej willi goszcząc wielkiego malarza polskiego Aleksandra Gierymskiego, któremu mecenasował, córka Brunona, Zofia, znalazła się pod opieką prawną Sienkiewicza; Michał Burhardt (1838 Wiłkomierz -1908), polski lekarz, jeden z najbardziej znanych i zasłużonych lekarzy w Wilnie, m.in. współzałożyciel pogotowia ratunkowego, działacz polski w Wilnie, m.in. w 1890 r. współzałożyciel tajnego stowarzyszenia polskiego „Oświata”, radny miasta Wilna; Romuald Paweł Merecki (1860-1922 Warszawa), meteorolog, klimatolog, astronom, 1902-08 kierował Warszawską Siecią Meterologiczną, przyczyniając się do jej dużego rozwoju, 1898-1912 pracownik naukowy i dydaktyczny Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego i Polskiej Akademii Umiejętności, autor szeregu prac, m.in. „Klimatologia ziem polskich”, tłumacz na język polski ważnych podręczników z zakresu astronomii i meteorologii; Stanisław Lech Woronowicz (ur. 1941), polski matematyk i fizyk, od 1977 r. profesor Uniwersytetu Warszawskiego, od 1991 r. związany z Instytutem matematycznym PAN, członek Polskiej Akademii Nauk (PAN), i Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; wniósł znaczący wkład w rozwój pojęcia grup kwantowych, autor pierwszej pracy na ten temat, w 2008 r. nagrodzony Humboldt Research Award przyznawaną przez Fundację Alexandra von Humboldta wyróżniającym się naukowcom spoza Niemiec. Koło Wiłkomierza urodzili się: Jakub Ignacy Dederko (1753 koło Wiłkomierza - 1829), duchowny katolicki, jezuita, od 1794 r. infułat kolegiaty wileńskiej, od 1798 r. pierwszy biskup miński, organizator diecezji, jako patriota polski podczas marszu Napoleona na Moskwę w 1812 r. rozwinął aktywną działalność patriotyczną: 19 lipca ogłosił Konfederację Obywateli Mińskich i wyjechał do Głębokiego celem złożenia hołdu cesarzowi, za co car Aleksander I, po klęsce Napoleona, ukazem z 16 maja 1816 r. pozbawił go władzy nad diecezją oraz zesłał do Ołyki na Wołyniu przez co stał się pierwszym biskupem katolickim w Rosji pozbawionym zarządu diecezją i skazanym na zesłanie; Hipolit Kozłowski (1830-1891), polski lekarz, od 1863 roku wraz z bratem Stanisławem, także lekarze, założyciel i właściciel w Wilnie znanego nowocześnie urządzonego zakładu wodoleczniczego i gimnastycznego, posiadającego także aparaturę do elektroteraupii, współpracującego z uzdrowiskiem w Busku (Kielecczyzna), sekretarz Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego; Julian Mickiewicz (ok. 1838-1864), chirurg, podczas polskiego Powstania Styczniowego na Litwie w 1863-64 komisarz powstańczy województwa kowieńskiego, powieszony w Kownie 17 listopada 1864 r.; Antoni Milwid (1755 koło Wiłkomierza - 1837), polski kompozytor, organista, działał jako kapelmistrz w kapeli kanoników regularnych w Czerwińsku nad Wisłą, komponował utwory religijne (msze, litanie, kantaty), a z instrumentalnych znane są m.in. fragmentarycznie zachowane trzy symfonie, w tym symfonia koncertująca – „Sinfonia concertante” na obój i orkiestrę, . Antoni Milwid chętnie nawiązywał w swych utworach nawiązywał do polskich motywów ludowych i tańców polskich (polonez, mazur), w „Missa in Dis” użył w części Gloria melodii już wówczas popularnej kolędy „Lulajże Jezuniu”; Maria Radziwiłł Skórzewska (1872-1944 Kraków), księżna, żona hrabiego Witolda Stefana Skórzewskiego (1864-1912), właściciela największego majątku ziemskiego (18 870 ha) w Wielkopolsce.

WYŁKOWYSZKI - dawniej także Wiłkowyszki - Vilkaviški, miasto w okręgu mariampolskim. W XVI w. tereny te należały do królowej Bony; potem były to włości (starostwo niegrodowe) m.in. Paców, a w XVIII-XIX w. do Ogińskich, którzy wznieśli tu pałac. W 1660 roku król Jan Kazimierz nadał miasteczku prawa magdeburskie, co potwierdził król August II w 1697 roku. W 1791 roku król Stanisława August Poniatowski nadał miastu herb. Podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 roku doszło tu do bitwy oddziału wojska polskiego (gen. A. Chlewiński) z oddziałem wojska pruskiego. Po III rozbiorze Polski w 1795 roku Wyłkowyszki znalazły się w zaborze pruskim, w latach 1807-15 należały do Księstwa Warszawskiego. Tutaj 22 czerwca 1812 roku Napoleon Bonaparte w rozkazie dziennym do Wielkiej Armii (francuskiej) ogłosił początek „drugiej wojny polskiej” – czyli atak na Rosję. W latach 1815-1915 w granicach Królestwa Polskiego (Kongresówki) – miasto powiatowe w guberni augustowskiej/suwalskiej. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 10 X do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim. W ramach represji popowstaniowych władze carskie zabrały pałac Ogińskim, który zajęło wojsko. Rosyjski spis ludności z 1897 roku wykazał w Wyłkowyszkach 370 Polaków (z pewnością było ich więcej), strasznie tendencyjny litewski z 1923 roku 43 Polaków, a z 2011 roku 14 Polaków. Był tu obóz polskich jeńców wojennych z okresu walk polsko-litewskich w 1920 roku, w którym m.in. został zamordowany 4 grudnia 1920 roku pochodzący spod Kowna porucznik Wojska Polskiego Kazimierz Chmielewski, brat Aleksandra Chmielewskiego, czołowego działacza katolickiego Odrodzenia w Wilnie i Petersburgu. 1 września 1939 roku Niemcy hitlerowskie a 17 września tego roku Związek Sowiecki napadł zbrojnie na Polskę. Sowieci zajęli całe polskie Ziemie Wschodnie wraz z Wilnem. Pewna część jednostek Wojska Polskiego operujących na terenach graniczących z Litwą przekroczyła granicę polsko-litewską. Według danych litewskich do 26 września 1939 roku zostało internowanych 12 767 żołnierzy i policjantów polskich. Umieszczono ich w kilku obozach: w Połądze, Rakiszkach, Wiłkomierzu, Kownie, Kalwarii i Wyłkowyszkach, w którym przebywały 2172 osoby. W okresie Litwy Kowieńskiej (1918-40) Polacy byli prześladowani. Pierwszy znany kościół w Wyłkowyszkach wybudował w 1620 Stefan Pac. Nowy murowany kościół w Wyłkowyszkach w stylu neoromańskim wybudowany został w latach 1870-81 staraniem proboszcza Antoniego Leśniewskiego; do XX w. parafia miała charakter polsko-litewski. Konsekracji kościoła pw. Najświętszej Marii Panny dokonał w 1884 roku polski biskup pomocniczy augustowski Józef Hollak. W 1926 roku papież Pius XI ustanowił diecezję wyłkowyską dla Suwalszczyzny litewskiej i kościół Najświętszej Marii Panny został podniesiony do rangi kościoła katedralnego; rozebrano go w okresie sowieckim, a na jej miejscu urządzono skwer. W 1991 roku przystąpiono tu do budowy nowej katedry, której poświęcenie odbyło się 11 lipca 1998 roku w obecności między innymi polskiego biskupa Wojciecha Ziemby (ordynariusz diecezji ełckiej w skład której wchodzi Suwalszczyzna polska). W 2003 r. w katedrze zainstalowano trzy nowe dzwony odlane w Polsce w Ludwisarni Kraszewskich. Miastem partnerskim Wyłkowyszek Olecko. Urodzili się tu: Maria Bogusławska (1868-1929 Poznań), polska autorka wielu popularnych książek dla dzieci i młodzieży, m.in. „Kto im łzy powróci” (1912), „Król chłopków”, (1919), „Młodzi” (1921); Antoni Komorowski (1877-po 1 IX 1939), polski prawnik, działacz społeczny, wiceprokurator Sądu Okręgowego w Radomiu, 1929-32 sędzia Sądu Okręgowego w Warszawie, wykładowca w Instytucie Pedagogiki Specjalnej, 1925-32 skarbnik oddziału warszawskiego Zrzeszenia Sędziów i Prokuratorów R.P.; Jerzy Lalewicz (1875-1951 Buenos Aires, pochowany na Powązkach w Warszawie), polski pianista i pedagog, w 1900 roku otrzymał dyplom specjalny na III Międzynarodowym Konkursie im. Antona Rubinsteina w Wiedniu, w 1910 juror Konkursu Kompozytorskiego im. Fryderyka Chopina we Lwowie, koncertował w Warszawie, Krakowie, Lwowie (mieszkał tu 1919-21), Rosji, Niemczech, Austrii i Stanach Zjednoczonych, profesor: konserwatorium w Krakowie (1905-09), Akademii Muzycznej w Wiedniu i Conservatorio Nacional w Buenos Aires oraz Marian Lalewicz (1876-1944 Warszawa), znany architekt polski, reprezentant akademickiego klasycyzmu, do którego wprowadził formy architektury polskiej, twórca szeregu monumentalnych budowli w Petersburgu (m.in. Bank Syberyjski, dom handlowy Martensa) i Warszawie (m.in. Bank Rolny, gmachy PKO, Dyrekcji PKP, Instytutu Geologicznego), profesor Politechniki Warszawskiej.

Marian Kałuski
(Nr 199)

Wersja do druku

Pod tym artykułem nie ma jeszcze komentarzy... Dodaj własny!

29 Marca 1983 roku
Uruchomiono pierwszy komputer typu laptop


29 Marca 1943 roku
Oddział Jędrusiów wspólnie z grupą AK rozbił więzienie niemieckie w Mielcu i uwolnił 126 więźniów


Zobacz więcej