Sobota 20 Kwietnia 2024r. - 111 dz. roku,  Imieniny: Agnieszki, Amalii, Czecha

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 13.05.17 - 18:07     Czytano: [2435]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska dziadem Europy

Litwa Kowieńska dziadem Europy,
czyli Litwa – najbardziej biedny i zacofany kraj w Europie w 1939 roku

Podczas I wojny światowej Litwę, ktĂłrej obszar do tej pory naleĹźał do Rosji (1795-1915), zajęła w sierpniu 1915 roku armia niemiecka i pozostawała do 1918 roku pod jej zarządem (Oberost). Zaraz po zajęciu Wilna przez wojska niemieckie dnia 18 września 1915 roku dowĂłdca wojsk niemieckich, ktĂłre zajęły miasto, hrabia Pfeil wydał odezwę do mieszkańcĂłw Wilna w językach polskim, niemieckim i rosyjskim (ale nie litewskim!), w ktĂłrej głosił, Ĺźe „sławny i pełen tradycji grĂłd był zawsze perłą w sławnym KrĂłlestwie Polskim”. 15 marca 1917 roku Niemcy połączyli okręgi wileński i kowieński w jeden obszar administracyjny pod nazwą Militärverwaltung Litauen z siedzibą władz okupacyjnych w etnicznie polsko-Ĺźydowskim Wilnie (Litwini stanowili w mieście zaledwie 2% ludności), na czele ktĂłrego stanął niemiecki książę Franz Isenburg-Bierstein. Militärverwaltung Litauen miał obszar 63 tys. km kw. i 1928 tys. mieszkańcĂłw; na WileńszczyĹşnie przewaĹźała ludność polska. Niemcy, ktĂłrzy postanowili pozyskać sobie poparcie LitwinĂłw, zgodzili się na powołanie politycznej reprezentacji LitwinĂłw – Taryby (Litewska Rada, 20 osĂłb), ktĂłra powstała 18 września 1917 roku i na czele ktĂłrej stanął Antanas Smetona (Antoni Śmietana – syn byłego chłopa pańszczyĹşnianego, nacjonalista litewski – śmiertelny wrĂłg PolakĂłw, w latach 1926-40 dyktator Litwy). Niemcy pragnęły mieć Litwę zaleĹźną od siebie. ToteĹź po dojściu do władzy bolszewikĂłw w Rosji Berlin był zmuszony podjąć bardziej konkretne kroki wobec Litwy (jak rĂłwnieĹź Polski i Łotwy). Za jego zgodą Taryba 16 lutego 1918 roku proklamowała niepodległość Litwy, w czerwcu ogłosiła Litwę krĂłlestwem zaleĹźnym od Niemiec i zaproponowała objęcie tronu przez niemieckiego księcia (wirtemberskiego) Wilhelma von Uracha jako Mendog II. Wobec zbliĹźającej się klęski Niemiec Taryba 2 listopada 1918 roku uchwaliła tymczasową konstytucję, na mocy ktĂłrej została jedynym organem ustawodawczych na ziemiach etnicznie litewskich, a jej Prezydium przejęło najwyĹźszą władzę wykonawczą. Z chwilą upadku cesarskich Niemiec 11 listopada 1918 roku, Berlin zgodził się na utworzenie suwerennego rządu litewskiego, ktĂłry wspierał w róşny sposĂłb (np. wspieranie antypolskiej postawy LitwinĂłw, tworzenie armii litewskiej), licząc ciągle na to, Ĺźe Litwa pozostanie w strefie wpływĂłw niemieckich – będzie niemieckim wasalem. Po oderwaniu się polskiego Wilna spod władzy litewskiej najpierw w kwietniu 1919 roku, a następnie w paĹşdzierniku w 1920 roku (w lipcu 1920 r. miasto zajęli bolszewicy), państwo litewskie rozciągało się na obszarze 52 822 km kw. i zamieszkiwało je 2 028 971 osĂłb. Litwa obejmowała wszystkie tereny zamieszkałe przez LitwinĂłw (80% jej mieszkańcĂłw stanowili Litwini); Wilno, Wileńszczyna i Suwalszczyzna południowa były od dawna zamieszkałe w większości przez PolakĂłw i dlatego znalazły się w państwie polskim. Po przyłączeniu Okręgu Kłajpedy do Litwy jej obszar wzrĂłsł do 55 670 km kw., a ludność kraju wzrosła do 1939 roku do 2 460 000 osĂłb.

Litwa była nie tylko małym i biednym oraz zacofanym we wszystkich dziedzinach Ĺźycia państwem ale takĹźe do 1926 roku semidemokratycznym – nękanym przez kryzys demokracji parlamentarnej i prowadziła wręcz zajadłą, charakteryzującą się gwałtownością i nieustępliwością polityką przeciwko mniejszościom narodowym (najbardziej wroga wobec PolakĂłw), a po dokonaniu faszystowskiego przewrotu w nocy z 16 na 17 grudnia 1926 roku i do czerwca 1940 roku państwem dyktatorskim (dyktator prezydent Antanas Smetona), prześladującym mniejszości narodowe i związki zawodowe. Wolność słowa w ogĂłle nie istniała, a wobec jakiejkolwiek opozycji była uĹźywana brutalna siła. Był to ponury kraj a w nim ponurzy ludzie – skrajnie ciemny i szowinistyczny oraz pseudokatolicki narodek litewski. Tak zdziczały narĂłd, Ĺźe dobrowolnie i z zadowoleniem tolerował dyktaturę swego prezydencika Smetony – z chłopa krĂłla, ktĂłry skutecznie wmawiał ludziom mit o wielkości Litwy. Wiem, Ĺźe są to przykre słowa o Ăłwczesnych Litwinach. Niestety, na tę opinię słusznie sobie zasłuĹźyli. FaktĂłw, czyli przykrej prawdy nikt i nic nie jest w stanie podwaĹźyć.

Propaganda litewska głosi, że niepodległa Litwa Kowieńska była krajem sukcesu we wszystkich dziedzinach życia. Jest to dalekie od prawdy. Bowiem prawda jest taka, że po zajęciu Albanii przez Włochy w 1939 roku Litwa była najbardziej zacofanym krajem w Europie. Zacofanie to byłoby jeszcze większe gdyby Litwa nie zajęła zbrojnie w 1923 roku zamieszkały przez Niemców okręg Kłajpedy, w której koncentrowała się duża liczba zakładów przemysłowych: kraj ten zajmujący zaledwie ok. 5% terytorium Litwy i 6% jej ludności dawał ok. 30% całej produkcji przemysłowej Litwy. Prawda, to wielkie zacofanie Litwa odziedziczyła po panowaniu tu carskiej Rosji w latach 1795-1915 oraz temu, że jest to przez naturę biedny kraj, np. pozbawiony jakichkolwiek bogactw naturalnych poza torfem i z przetrzebionymi lasami (zaledwie 18,9% powierzchni kraju) oraz marną glebą. Jednak niepodległa Litwa (1918-40) niewiele zrobiła dla rozwoju kraju w porównaniu np. z jej sąsiadem Łotwą, która również nie ma bogactw naturalnych poza torfem, ma również przetrzebione lasy (chociaż w mniejszym stopniu) oraz marną glebę. Tymczasem w okresie międzywojennym rozwinął się na Łotwie przemysł spożywczy: nowoczesne mleczarnie, serownie, bekoniarnie, wytwórnie konserw rybnych oraz przemysł drzewny: tartaki, fabryki dykty, zapałek, papieru, zbudowano nawet fabrykę radioodbiorników. Na Litwie powstały te same zakłady przemysłowe ale na dużo mniejszą skalę. Łotwa w 1940 roku miała zaledwie 1900 tys. ludności (czyli mniej niż Litwa o prawie 600 tys.). Tymczasem produkcja głównych artykułów przemysłowych była na Łotwie kilka lub wiele razy większa niż na Litwie. Np. podczas gdy na Łotwie produkcja energii elektrycznej wynosiła 300 milionów kWh, na Litwie produkowano jej zaledwie 81 mln kWh, czyli zaledwie ok. 32 kWh na osobę, co plasowało Litwę na ostatnim miejscu w Europie (a bez elektryczności nie ma wszechstronnego rozwoju). Nawet produkcja cukru i masła była dwa razy i półtora razy większa od litewskiej.

W całym okresie międzywojennym Litwa była bardzo biednym państwem. Przez to małe były dochody i wydatki państwowe: w 1934 roku dochód wynosił 264 mln litów (czyli tylko 26,4 mln dolarów USA), a wydatki 252 mln litów: m.in. 40 mln na oświatę, tylko 7 mln na opiekę społeczną (!), 50 mln na armię, 7 mln na obsługę długów. Małe były również obroty handlu zagranicznego, a import towarów na Litwę bardzo ograniczony, gdyż rząd na swoje wydatki i spłacanie zagranicznego długu musiał utrzymywać dodatni bilans handlu zagranicznego. Eksport składał się w 85-90% z towarów rolno-spożywczych (masło, sery, jaja i bekony oraz len i drewno). W okresie kryzysu gospodarczego 1929-35 ceny na towary litewskie spadły o 50% i aby wyrównać straty finansowe, Litwa musiała podwoić eksport. Nadwyżki w handlu zagranicznym nie wystarczały jednak na pokrycie wydatków państwowych (obrona, potrzeby państwowe) i Litwa była zmuszona zaciągać zagranicą pożyczki (największa pożyczka amerykańska z 1924 roku w wysokości ówczesnych 22,5 mln dolarów, tj. dzisiejszych ok. 300 milionów; a przecież Litwa była małym i biednym krajem!). Pomimo oszczędnościowej polityki finansowej rządów litewskich w 1935 roku dług państwowy wynosił 102 mln litów, a w 1940 roku zadłużenie Litwy wobec zagranicy wynosiło jeszcze 68 915 000 litów, czyli 6 891 500 ówczesnych dolarów amerykańskich. Brak finansów na rozwój państwa sprawiał, że Litwa i naród litewski nie mogli się normalnie rozwijać. W niewielu dziedzinach życia odnotowano jakiś postęp, głównie w oświacie i kulturze. Litwa pozostawała bardzo zacofanym krajem i perspektyw na lepsze jutro prawie że nie było. Kraj był skazany na wegetowanie, czyli na długoletnie dziadostwo i dziadowanie. Na przeszkodzie jego rozwoju stała przede wszystkim niska kondycja samego narodu, dla którego ambicje, polot, duże wyzwania ustępowały świętemu spokojowi i małej stabilizacji oraz zwykłej głupocie. Np. wrogość Litwy do Polski sprawiła, że Litwa przepłacała za węgiel, który musiała importować, gdyż nie chcąc sprowadzać go bezpośrednio z Polski płaciła dodatkowo pośrednikom zagranicznym za jego kupno i droższą dostawę. Państwo wyrzucało wiele, wiele setek tysięcy litów w błoto, których brakowało na inne potrzeby. Również import z sąsiadującej z Litwą Polski wielu innych towarów byłby znacznie tańszy od tych importowanych chociażby z Niemiec. Ale, jak się to mówi, głupi dwa razy traci.

Międzywojenna Litwa była krajem wybitnie rolniczym. 77% osĂłb zatrudnionych było w rolnictwie, 7,5% w przemyśle i rzemiośle, 2,5% w handlu oraz 13% w innych gałęziach (wolne zawody, administracja itd.). Prymitywne i mało wydajne rolnictwo przynosiło aĹź 75% dochodu narodowego. Na wsi mieszkało, według danych za 1923 rok, 76,8% ludności (76,7% w 1931 r.), w miastach 15,9% (17% w 1931 r.), a w 253 miasteczkach (bardzo często były to po prostu wioski i to niekiedy bardzo małe) przewaĹźnie o rolniczym charakterze 8,3% (6,3% w 1931 r.). Czyli właściwie w 1931 roku na wsi mieszkało aĹź 83% ludności Litwy. Miast było tu zaledwie 34, z ktĂłrych większość była raczej miasteczkami. Tylko pięć miast miało ponad 10 000 mieszkańcĂłw: Kowno 154 000, Kłajpeda 38 545, Szawle 24 687, PoniewieĹź 21 442 i Wiłkomierz 11 763 osoby. Kowno – stolica państwa nie miała charakteru wielkomiejskiego. Nawet pałac prezydenta Litwy był niczym nie wyróşniającym się i raczej skromnym budynkiem należącym przedtem do trochę bogatszego kupca. Resztę tzw. miast przypominały biedne polskie miasteczka kresowe: drewniana zabudowa, brak wodociągĂłw i kanalizacji, elektryczność tylko w bogatszych domach. Tylko 19% mieszkań na Litwie było podłączonych do sieci elektrycznej, toteĹź zuĹźycie energii elektrycznej na jednego mieszkańca Litwy było najniĹźsze w całej Europie.

Cały kraj wyglądał bardzo wsiowo (takĹźe i dzisiaj jak się patrzy na liczne zdjęcia z prowincjonalnej Litwy i takĹźe niektĂłrych jej miast w Internecie od razu rzuca się w oczy wsiowość tego kraju) i biednie. Tę biedę przedwojennej Litwy symbolizuje zdjęcie wieśniaka litewskiego powracającego z miasta – idącego boso (aby nie niszczyć butĂłw, ktĂłre z sobą niesie) i chyba raczej w łachmanach, zamieszczone w „Historii Litwy” Jerzego Ochmańskiego (Wrocław 1982, str. 329), ktĂłrą wysoko ocenili historycy litewscy (jako najlepszą historię Litwy w obcym języku; z niej pochodzi wiele zamieszczonych tu informacji). Pomimo brutalnego wywłaszczenia bez odszkodowania polskiego ziemiaństwa (720 tys. ha) i rozdzielenia ziemi między chłopĂłw litewskich oraz powstania sprawnego skupu produktĂłw rolnych: monopole „Lietukis”, „Pienocentras” i „Maistas”, wieś była nadal biedna i zacofana. Plony z hektara były bardzo niskie: np. z hektara zbierano zaledwie 11,4 kwintali Ĺźyta (np. Belgia 25 kwintali, Niemcy 17,5), 113 kwintali ziemniakĂłw (np. Belgia 214 kwintali, Niemcy 156) czy 4,2 kwintale lnu (np. Holandia 7 kwintali, Polska 5,2). Podczas gdy w okresie międzywojennym ludność Litwy wzrosła o 25% to w tym samym okresie nastąpił bardzo minimalny rozwĂłj hodowli: w 1913 roku było 918 tys. sztuk bydła rogatego – w 1938 roku 1004 tys., świń odpowiednio 1138 tys. i 1117 tys., owiec 1151 tys. i 1224 tys., koni 451 tys. i 521 tys. Mięso na stole litewskim była rarytasem. Troszkę więcej wzrosła produkcja zbóş; bardzo duĹźy był jedynie wzrost produkcji ziemniakĂłw: z 799 tys. ton do 2327 tys. ton (ale to świadczyło o panującej biedzie na Litwie, gdyĹź ziemniaki i kapusta stanowiły główne poĹźywienie biedoty). Systematycznie rosło zadłuĹźenie chłopĂłw, ktĂłre w 1938 roku wynosiło aĹź 405 434 000 litĂłw (tj. 40,5 mln Ăłwczesnych dolarĂłw amerykańskich czyli ok. 600+ mln dzisiejszych dolarĂłw). Liczba bezrolnych chłopĂłw wzrosła z 57 485 w 1919 roku do ok. 80 000 w 1940 roku.

Przemysł na Litwie był w powijakach. Co więcej, w kilku dziedzinach wytwĂłrczości przemysłowej panował zastĂłj, a nawet nastąpił spadek produkcji. Np. i tak mikroskopijny przemysł metalowy i maszynowy dawał zaledwie 65% produkcji z 1913 roku. Najbardziej zacofana była energetyka (J. Ochmański, jw.), a przez jej brak nie rozwijała się produkcja przemysłowa. Jej produkcja była bardziej niĹź skromna. W ostatnim roku niepodległej Litwy wyprodukowano: 102 tys. ton torfu, 81 mln kWh energii elektrycznej, 427 tys. m3 tarcicy, zaledwie 11 tys. ton papieru (stąd duĹźe ilości papieru musiano importować), 70,1 mln sztuk cegły, 2,4 mln m kw. tkanin bawełnianych, 1,6 mln m kw. lnianych i 2 mln m kw. wełnianych, zaledwie 0,5 mln sztuk obuwia skĂłrzanego (wieś chodziła w łapciach), 24 tys. ton cukru, 56,2 tys. ton mięsa, 16 tys. ton masła, 900 ton konserw oraz pozyskano 3900 tys. m3 drewna. Była to więc produkcja bardziej niĹź skromna. Zbudowano fabrykę celulozy w Kłajpedzie, dwie fabryczki wyrobĂłw gumowych, po kilka małych papierni i zakładĂłw obrĂłbki drewna oraz fabryczek chemicznych, średniej wielkości zakłady bawełniane, lniane i wełniane, rozwijał się przemysł mięsny i mleczarski związany z eksportem. Liczba zatrudnionych robotnikĂłw w latach 1910-1939 wzrosła z 26 652 do 37 671 (były 1573 zakłady pracy, w zdecydowanej większości o charakterze rzemieślniczym). Przemysł litewski w duĹźej części był opanowany przez kapitał obcy: belgijski, szwedzki, niemiecki, amerykański i – o dziwo – łotewski. W 1939 roku liczba bezrobotnych robotnikĂłw wynosiła aĹź 29 tysięcy.

Zarobki robotnikĂłw systematycznie spadały: ze 170 litĂłw na miesiąc w 1930 roku do 138 litĂłw w 1938 roku. Wystarczało to na utrzymanie dwuosobowej rodziny; rodziny robotnicze, podobnie jak i bezrolnych chłopĂłw, z dziećmi Ĺźyły w bardzo trudnych warunkach. To było przyczyną wielkiej ilości popełnianych na Litwie przestępstw i ciągłego ich wzrostu. Np. podczas gdy w 1931 roku zarejestrowano 57 616 przestępstw, to w roku 1937 ich liczba wynosiła juĹź aĹź 82 682 (J. Ochmański, jw). Dla przykładu w Polsce, ktĂłra miała 13 razy więcej ludności niĹź Litwa, w 1935 roku zarejestrowano 622 051 przestępstw, a gdyby litewska skala przestępstw miała miejsce w Polsce, to zarejestrowano by ich aĹź ok. 1 080 000. Bieda a nie powołania kapłańskie pchała rĂłwnieĹź wielu młodych LitwinĂłw do wstępowania do seminariĂłw duchownych – diecezjalnych i zakonnych. Np. polski marianin Paweł Chudzik w pracy „Kryzys wśrĂłd braci mariańskich na Litwie 1933–1938” (Internet) pisze, Ĺźe w seminarium MarianĂłw w Mariampolu na litewskiej SuwalszczyĹşnie „...w roku 1934 było 36 nowicjuszy, jednak w roku 1938 – 14 a w 1939 zaledwie czterech. Nadto od roku 1936 dość gwałtownie zmniejszyła się liczba braci laikĂłw. Zgromadzenie opuszczali bracia po ślubach czasowych jak i wieczystych. W sumie, w ciągu kilku lat 1934–1938 prowincję litewska opuściło 20 braci po ślubach wieczystych i ponad 60 po ślubach czasowych”. Po prostu w zakonie osoby te spędziły najgorszy okres wielkiego kryzysu gospodarczego, ktĂłry dotkliwie dotknął takĹźe Litwę.

O wielkim zacofaniu Litwy w okresie międzywojennym mĂłwią takĹźe dane dotyczące transportu. Bardzo rzadka sieć normalnotorowych linii kolejowych: 1138 km w 1924 roku i 1189 km w 1932 roku; tylko dwie linie: Wierzbołów-Kowno-Szawle – 244 km i Kowno-Jewie – 63 km były dwutorowe. Linie kolejowe pochodziły z carskich czasĂłw i Litwa, z braku funduszĂłw, w ogĂłle nie rozbudowała sieci kolejowej (naprawiono jedynie zniszczenia wojenne). Brakowi rozwoju kolejnictwa i większego z niego korzystania towarzyszył regres taboru kolejowego. W 1936 roku eksploatowanych było jedynie 160 parowozĂłw (181 w 1923 r.), 318 wagonĂłw osobowych i 3912 wagonĂłw towarowych. Kolejki wąskotorowe (599 km) pobudowali głównie Niemcy podczas I wojny światowej, aby mĂłc nimi wywozić drewno do Niemiec (prowadzili rabunkową gospodarkę leśną); w transporcie litewskim odgrywały małą rolę.

Tragicznie przedstawiał się rĂłwnieĹź transport drogowy. Większość drĂłg kołowych na Litwie stanowiły polne trakty (30 000 km w 1939 r.). W 1929 roku długość drĂłg o utwardzonej nawierzchni wynosiła tylko 1701 km co dawało wskaĹşnik na poziomie 3,1 km na 100 km² obszaru kraju (dla porĂłwnania w rĂłwnie zacofanej pod tym względem byłej KongresĂłwce wskaĹşnik ten wynosił 7 km na 100 km²). Pod koniec lat 20. planowano wybudowanie 3000 km nowych utwardzonych drĂłg. Jednak ubogość Litwy, ktĂłrą pogłębił światowy kryzys gospodarczy spowodowały niezrealizowanie tych planĂłw. W 1939 roku długość o utwardzonej powierzchni drĂłg wzrosła zaledwie do 1881 km. Poza tym było w tym roku 12 700 km drĂłg lekko utwardzonych. Dopiero w latach 30. rozwinął się na Litwie ruch autobusowy. W 1932 r. było 362 autobusy, a 1934 roku łączna długość linii autobusowych wynosiła 5399 km, czyli była bardzo mała, zwaĹźywszy na to, Ĺźe ludność mało korzystała z kolei, bo do niewielu miejscowości moĹźna byłą nią się dostać. TakĹźe ruch samochodowy był w powijakach. W 1932 roku na Litwie było (bez sprzętu wojskowego) zarejestrowanych tylko 1271 samochodĂłw osobowych, 431 ciężarowych i 1208 motocykli. Do 1939 r. stan ten wzrĂłsł odpowiednio do 4492 samochodĂłw osobowych i ciężarowych oraz 1328 motocykli.

Od lat 30. XX w. na Litwie były 3 lotniska: małe w Kownie i maleńkie w Szawlach i Kłajpedzie. Lotnisko w Kownie zostało włączone do międzynarodowej sieci lotnisk, jednak związana z nim była tylko jedna linia lotnicza – KrĂłlewiec – Moskwa (z lądowaniem w Kownie).

Flota morska Litwy była niewielka: 6 starych i małych statków handlowych (łączny tonaż zaledwie 5 tys. BRT) i 6 holowników (234 t) oraz małe łodzie.

Sieć pocztowa, telefoniczna i telegraficzna była również słabo rozwinięta. W 1937 roku na Litwie było tylko 661 urzędów i agencji pocztowych, czyli na prowincji 1 urząd przypadał na 100 km kw, a niekiedy i więcej, oraz zaledwie 11 184 km linii telefonicznych. Stąd na Litwie było zaledwie 16 756 abonentów telefonicznych.

Jeśli chodzi o oświatę i naukę, to rząd litewski rozwinął szkolnictwo w języku litewskim i walczył w miarę moĹźliwości finansowych z analfabetyzmem. Jednak z braku funduszy na oświatę, obowiązek powszechnej nauki w szkołach dla dzieci wprowadzono dopiero w 1930 roku. Dlatego jeszcze w 1939 roku było aĹź 400 000 analfabetĂłw (14–15% ludności). Brak obowiązku powszechnej nauki i bieda wielu LitwinĂłw sprawiały, Ĺźe w 1928 roku do 2657 szkół podstawowych uczęszczało zaledwie 160 678 dzieci. Były to więc w zdecydowanej większości raczej szkółki niĹź szkoły (te były tylko w miastach i większych miasteczkach), gdyĹź liczyły one zaledwie po ok. 50 uczniĂłw, z jedną lub dwiema klasami i jednym lub dwoma nauczycielami. Większość dzieci litewskich uczyła się więc tylko czytania i pisania oraz liczenia. Tak jak to jest dzisiaj w krajach trzeciego świata. W 1928 roku do 123 gimnazjĂłw uczęszczało 22 452 młodzieĹźy szkolnej. Dziesięć lat później (1938 r.) i osiem po wprowadzeniu obowiązku powszechnej nauki było 2335 szkół podstawowych (czyli 322 szkoły mniej), do ktĂłrych uczęszczało 298 429 dzieci i 88 gimnazjĂłw (czyli 35 mniej niĹź w 1928 r.) z 20 144 uczniami. W 1938 roku łączna liczba wszystkich typĂłw szkół na Litwie wynosiła 2576, nauczycieli było 8760 (czyli tylko ok. 3,5 nauczyciela na szkołę) i 343 695 uczniĂłw. Szkoły podstawowe, a więc wszystkie jej klasy, kończyło tylko 10% uczniĂłw. Stąd spadek i liczby gimnazjĂłw i uczniĂłw w gimnazjach w porĂłwnaniu z 1928 rokiem.

Pierwszy w dziejach narodu litewskiego uniwersytet z litewskim językiem wykładowym – w ogĂłle jakakolwiek wyĹźsza uczelnia litewska, został załoĹźony w Kownie 16 lutego 1922 roku. Od 1930 roku nosił on imię Witolda Wielkiego (wydziały – teologiczno-filozoficzny, prawny, humanistyczny, matematyczno-przyrodniczy, medyczny i techniczny). Borykał się on z róşnymi trudnościami, m.in. brakiem odpowiednich pomieszczeń i budynkĂłw, jednak przede wszystkim, szczegĂłlnie w pierwszych latach jego istnienia, odczuwany był brak wykładowcĂłw, szczegĂłlnie uczonych z duĹźym dorobkiem naukowym – musiano ściągać niekiedy naukowcĂłw z zagranicy. Z biegiem lat sytuacja ta ulegała poprawie: w 1937 roku personel Uniwersytetu liczył juĹź i ciągle tylko 297 osĂłb (dla przykładu – polski Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, ktĂłry miał 3100 studentĂłw miał 368 wykładowcĂłw, w tym szereg znanych uczonych). Pierwszym rektorem, w latach 1922-23 został marny chemik Jonas Ĺ imkus. Tak marny, Ĺźe w 1926 roku porzucił stanowisko profesora chemii i następnie do 1940 roku był dyplomatą – konsulem litewskim w Norwegii. To wszystko w duĹźej mierze sprawiło Ĺźe, pomimo ogĂłlnej wrogości LitwinĂłw do PolakĂłw, a szczegĂłlnie władz litewskich, rektorem uniwersytetu w latach 1927-28, 1933-36 i 1936-39 był Polak litewski Michał RĂśmer (1880-1945), wybitny prawnik. Tylko dwĂłch innych profesorĂłw Uniwersytetu Kowieńskiego było wybitnymi uczonymi: Jonas Jablonskis – językoznawca i Vaclovas Birziska – bibliograf. Rokrocznie na Uniwersytecie Kowieńskim studiowało 4-3 tys. młodzieĹźy (wśrĂłd ktĂłrych było ponad 60% LitwinĂłw i 29% ĹťydĂłw oraz wśrĂłd studentĂłw innej narodowości (Rosjanie, Niemcy, Białorusini) Polacy: w 1929 roku – 90 i w 1940 roku – 53), jednak bardzo niewielu studentĂłw (głównie LitwinĂłw) kończyło studia (z powodu trudności finansowych; w latach 30. liczba studentĂłw nawet zmalała). Stąd w latach 1922-40 Uniwersytet zdołał wykształcić jedynie 3775 specjalistĂłw, przewaĹźnie prawnikĂłw i lekarzy. Była to liczba niewielka, gdyĹź zapotrzebowanie na specjalistĂłw z róşnych dziedzin było większe. OgĂłlnie Uniwersytet Kowieński pod względem nauczania i osiągnięć naukowych był przeciętną, a kto wie czy nie mniej niĹź przeciętną wyĹźszą uczelnią w skali europejskiej i niewiele wniĂłsł do nauki światowej. Odegrał natomiast waĹźną rolę w Ĺźyciu narodu litewskiego i nauki litewskiej. Wyszły z jego murĂłw kadry inteligencji i walnie przyczyniły się do podnoszenia poziomu nauki i kultury narodowej na Litwie.

Poza Uniwersytetem Kowieńskim było na Litwie 7 innych „wyĹźszych” uczelni, z ktĂłrych na miano wyĹźszej uczelni zasługiwały tylko Akademia Rolnicza w Datnowie koło Kiejdan i Akademia Weterynaryjna w Kownie. Obie miały po mniej niĹź 200 studentĂłw.

Jerzy Ochmański pisze, Ĺźe rozwĂłj oświaty na Litwie pociągnął za sobą wzrost czytelnictwa i Ĺźe przez to zwiększyło się zapotrzebowanie społeczeństwa na książki i prasę. W róşnych publikacjach spotykamy się z róşnymi danymi na temat instytucji kulturalnych i wydawniczych na Litwie Kowieńskiej. Np. w Wikipedii w kilku językach (zapewne autorstwa litewskiego), w tym litewskim i polskim oraz angielskim, w haśle dotyczącym dziennika „Lietuvos aidas” (Echo Litwy), załoĹźonym w 1917 roku i ktĂłry w latach 1928-40 był nieoficjalnym organem rządu Litwy, a tym samym najwaĹźniejszym dziennikiem i pismem o największym nakładzie, czytamy, Ĺźe miał on 90 000 nakładu. Wierutna bzdura! Gdyby tak było byłby to dziennik należący do grupy największych dziennikĂłw europejskich (w Polsce chyba tylko krakowski „IKC” miał nakład powyĹźej 90 tys. – 150 tys.). Tymczasem z tekstu „Świat w liczbach. Litewska SRR” („Poznaj Świat” Nr 11 1972) dowiadujemy się, Ĺźe na Litwie w ostatnim roku jej niepodległości ukazywało się 13 dziennikĂłw o rocznym nakładzie 21 miliona egzemplarzy. Tzn. Ĺźe jednorazowy nakład tych dziennikĂłw wynosił ok. 65 tys. egzemplarzy, czyli ich przeciętny nakład wynosił ok. 5300 egzemplarzy. Interesując się historia prasy polskiej, dla mnie te liczby są bardziej przekonywujące. Poza dziennikami ukazywało się ok. 100 róşnych czasopism w kilku językach, głównie jednak litewskim o rocznym nakładzie zaledwie 3,4 mln egzemplarzy. Jerzy Ochmański (jw) pisze, Ĺźe na Litwie Kowieńskiej ukazywało się ok. 1000 książek w nakładzie ok. 4 mln egzemplarzy czyli przypadało 1,5 egzemplarza na kaĹźdego Litwina. To bardzo mało! Dodaje, Ĺźe było mało bibliotek publicznych i księgarń, a ceny książek były dość wysokie czyli bardzo wiele osĂłb w biednej Litwie nie mogło sobie pozwolić na kupno książek. Bibliotek publicznych było zaledwie 200, w ktĂłrych było wszystkiego 585 000 tomĂłw, czyli jedynie ok. 3000 tomĂłw na bibliotekę! Było zaledwie 75 klubĂłw i domĂłw kultury, 3 teatry zawodowe (w Kownie od 1922 r., Szawlach od 1934 r. i Kłajpedzie od 1935 r.), ktĂłre przypominały polskie teatry w prowincjonalnych miastach. Było tylko 66 kin i punktĂłw kinowych oraz 15 muzeĂłw, w większości bardzo skromnych (cenniejsze eksponaty pochodziły głównie z polskich zbiorĂłw). W 1926 roku uruchomiono radiostację w Kownie i w 1936 roku w Kłajpedzie. W 1937 roku było na Litwie zaledwie 35 tys. radioodbiornikĂłw. Poza kroniką filmową na usługach reĹźymu nie było Ĺźadnej innej produkcji filmowej.

Literatura litewska była typową europejską literaturą prowincjonalną. Sam Vincas Mykolaitis-Putinas (1893-1967), ponoć najlepszy Ăłwczesny pisarz litewski, narzekał, Ĺźe literatura litewska jest „pilka, siurpu ir negyva” – „szara, Ĺźałosna i martwa”. Jego trylogia „W cieniu ołtarzy” (1933) została przetłumaczona w późniejszych latach na kilka językĂłw Związku Sowieckiego i w Polsce w 1959 roku. Na języki zachodnie chyba nic, albo niewiele książek litewskich zostało przetłumaczonych. Muzycy i kompozytorzy litewscy teĹź nie wybijali się w europejskim świecie muzycznym. Konserwatorium w Kownie miało charakter bardzo prowincjonalny. W światowej operze zdobył pewien sukces tenor Kipras Petrauskas.

Większe osiągnięcia, ale także na skalę najczęściej lokalną, mieli Litwini w dziedzinie sztuki. Wzbogacała ona sztukę litewską.

Sport był w powijakach. Litwini nie zdobyli ani jednego medalu olimpijskiego i żaden Litwin nie wziął udziału w olimpiadzie w Los Angeles w 1932 i Berlinie w 1936 roku. Lot lotników litewskich S. Dariusa i S. Girenasa z Ameryki do Litwy przez Atlantyk w 1933 roku skończył się niepowodzeniem - katastrofą samolotu i śmiercią obu lotników na terenie Niemiec. Sportem narodowym stała się koszykówka i drużyna litewska w 1937 i 1939 roku zdobyła tytuł mistrza Europy.

Litwa Kowieńska (zresztą i dzisiejsza Litwa poza polskim Wilnem) będąc najmniej atrakcyjnym turystycznie krajem Europy (monotonny aż do znudzenia krajobraz nizinny bez żadnych gór, bardzo mało zabytków architektonicznych, wsiowy charakter kraju) nie przyciągała żadnych turystów. Również turystyka krajowa była w powijakach.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w latach 1990-91 nacjonaliści litewscy chcieli domagać się od Rosji odszkodowania za okupację ich kraju w latach 1940-41 i 1944-1990 w wysokości 90 miliardĂłw dolarĂłw. Tymczasem to Związek Sowiecki sprezentował Litwie Wilno i 9500 km kw polskiej Wileńszczyzny oraz odzyskał dla Litwy w 1945 roku Okręg Kłajpedy. Ile miliardĂłw dolarĂłw kosztowało by Litwę gdyby Rosja powiedziała, Ĺźe za Wilno, Wileńszczyznę i Kłajpedę chce aby rząd litewski zapłacił je za te ziemie? Bo przecieĹź na świecie nic za darmo nie ma! Poza tym nie kto inny jak Związek Sowieccy, a konkretnie podatnicy Związku Sowieckiego uczynili z Litwy nowoczesnym państwem – przemysłowo-rolniczym, zurbanizowanym (60% ludności miejskiej) – z nowoczesnymi miastami, z dużą produkcją energii elektrycznej, z wielkim, nowoczesnym portem w Kłajpedzie, z wielkimi zakładami przemysłowymi, dobrymi drogami, nowoczesnym rolnictwem oraz przyczynili się do rozwoju nauki i kultury litewskiej.

Biedna Litwa sama za swoje pieniądze i własnym wysiłkiem nigdy tego wszystkiego by nie dokonała. Kto wie, może ciągle byłaby najbiedniejszym państwem w Europie. Litwa, naród litewski przez Związek Sowiecki i sowiecką okupację straciła niepodległość, ale za to bardzo wiele zyskała. Jak chyba żadna inna republika sowiecka.

Taka jest prawda. Czy lubimy Związek Sowiecki czy nie.

Marian Kałuski
(Nr 149)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt