Czwartek 28 Marca 2024r. - 88 dz. roku,  Imieniny: Anieli, Kasrota, Soni

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 19.12.15 - 12:45     Czytano: [5530]

Polskie dzieje Kowna


Litwa Kowieńska: tam była Polska. Dykcjonarzyk geograficzno-historyczny (5)

KOWNO – Kaunas
, drugie pod względem liczby mieszkańców miasto Litwy (419 tys. mieszkańców w 1989 roku i 311 tys. w 2012 roku), w środkowej Litwie u zbiegu Niemna i Wilii, w okręgu kowieńskim, miasto, które do XX wieku miało charakter polski, stolica etnicznej Litwy i Republiki Litewskiej w latach 1920-40. Pierwszych kilkadziesiąt lat istnienia Kowna (jak również ówczesna historia Żmudzi) dobitnie potwierdza to, że gdyby nie doszło do unii polsko-litewskiej w 1385 roku, dzisiaj żadnej Litwy w ogóle by nie było, jak również narodu litewskiego.

Litwini około 1360 roku wznieśli zamek na terenie dzisiejszego Kowna, który miał bronić Litwę przed najazdami Krzyżaków. Zamek przechodził z rąk do rąk; pierwszy raz zdobyli go Krzyżacy już w 1362 roku. Krzyżacy przekraczając Niemen w celu dalszych podbojów, zagrozili bezpośrednio Litwinom. Wielki książę litewski Olgierd w liście swym do patriarchy w Konstantynopolu pisał (ok. 1370), że Litwa ma swoich śmiertelnych wrogów – Zakon Krzyżacki i Moskwę. Po kolejnym zdobyciu Kowna, w 1384 roku Krzyżacy wznieśli, zachowany do dziś, nowy, większy i murowany zamek nazwany Ritterswerder. Miał on stanowić bazę wypadową do dalszych najazdów, szczególnie na Wilno i Troki. W tym samym czasie nastąpił pierwszy kontakt Kowna z ziemiami polskimi: przy zamku kowieńskim powstała ufortyfikowana faktoria handlowa należąca do Gdańska, do której Żmudzini przywozili w celach handlowych drewno, wosk, miód, smołę i... dziewczęta (Litwini i Żmudzini byli wówczas nie tylko poganami ale także bardzo prymitywnymi barbarzyńcami). Walka o tron wielkoksiążęcy między Jagiełłą a Witoldem doprowadziła do opanowania Żmudzi przez Krzyżaków przez co oba Zakony – pruski (krzyżacki) i inflancki na Łotwie – uzyskały bezpośrednie połączenie terytorialne. Zamek w Kownie był miejscem zbornym w czasie krzyżackiego wielkiego najazdu na Litwę w 1390 roku, podczas którego Witold dołączył do krzyżackiej krucjaty, którą dowodził Engelbard Rabe. Razem z Krzyżakami obległ broniących Wilna Polaków. Witold ciągle lawirował między Krzyżakami a królem polskim Jagiełłą, który był także władcą Wielkiego Księstwa Litewskiego, przez prywatę szkodząc Żmudzi i Litwie (tylko głupota-antypolonizm współczesnych nacjonalistów litewskich mogła go wynieść na piedestał!). W 1396 roku na zamku kowieńskim wielki mistrz krzyżacki podpisał z Witoldem zawieszenie broni, po którym podpisano pokój na wyspie Salin w 1398 roku, na mocy którego Kowno stało się miastem nadgranicznym pomiędzy Litwą i opanowaną przez Krzyżaków Żmudzią. Krzyżacy po 1398 roku wybudowali milę od Kowna nowy zamek Gotteswerder. W 1404 roku w zamku w Kownie odbył się zjazd Witolda z wielkim mistrzem krzyżackim, na którym Żmudzini złożyli hołd wielkiemu mistrzowi. W dniu 6 stycznia 1408 roku na zamku odbył się kolejny zjazd, na którym stawił się wielki mistrz Ulrich von Jungingen, mistrz inflancki i król Polski Władysław Jagiełło oraz będący między nimi rozjemcą Witold. Ostatecznie przynależność państwowa Kowna do Rzeczypospolitej (Polski) uregulowana została po bitwie grunwaldzkiej w 1410 roku, a przede wszystkim po pokoju mielnieńskim zawartym w 1422 roku, w którym zakon krzyżacki po przegranej wojnie golubskiej (Golub na Pomorzu Gdańskim) wieczyście zrezygnował ze Żmudzi. Witold pogodzony z królem Władysławem Jagiełłą nadał Kownu w 1408 roku prawo magdeburskie. W 1413 roku król Władysław Jagiełło przyjął w Kownie posła cesarza Zygmunta Luksemburskiego, Benedykta Makr von Fluch. Ponownie król Jagiełło przebywał w Kownie 22 października 1418 roku. Z kolei w 1451 roku król Kazimierz Jagiellończyk przyjął w Kownie posła księcia Burgundii Filipa Dobrego, a wcześniej, w 1440 roku, potwierdził przyznane mu prawa miejskie. W 1463 roku, w związku z zarazą w Krakowie, zimę 1464 roku król Kazimierz wraz z dworem spędził w Kownie. Nową unię polsko-litewską, zawartą w Lublinie w 1569 roku, podpisał poseł kowieński Kasper Giedroyć.

Kowno szybko uległo polonizacji skoro już w 1540 roku król Zygmunt I Stary polecił sądom miejskim „stanowić i ogłaszać wyroki w języku polskim, a w księgi zapisywać i extrakta wydawać po łacinie”. Od XVI do końca XVIII wieku można mówić o Kownie, leżącym w centrum ziemi etnicznie litewskich, jako o polskim mieście; w XIX w. w mieście osiedliło się tysiące Żydów, którzy w 1897 roku stanowili 35% mieszkańców miasta. Kowno aż do XX w. nigdy nie było etnicznie litewskie (Litwini do XX w. byli narodem wybitnie wiejskim – chłopskim; w 1897 r. wśród 70 920 mieszkańców było zaledwie 4698 Litwinów i Żmudzinów). W mieście i okolicy osiedlali się Polacy, jak chociażby na początku XVI w. rodzina Gradowskich z Małopolski (co zaprzecza twierdzeniu nacjonalistów litewskich, że Polacy na Litwie to spolonizowani Litwini); jeden z nich – urodzony już tutaj i związany z Kownem Franciszek Gradowski (zm. po 1599), poeta łacińsko-polski był sekretarzem króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, a w latach 1578 i 1580 sejm wyznaczył go na poborcę łanowego w powiecie kowieńskim. W 1581 roku Kowno otrzymało od króla Stefana Batorego prawo składu i od tego czasu miasto rozwijało się pomyślnie. Rozwój ten zniweczył potop szwedzki 1655 roku, a przede wszystkim okupacja miasta przez wojska moskiewskie w latach 1655-61. W czasie najazdu szwedzkiego na Polskę w 1655 roku hetman wielkołotewski Janusz Radziwiłł kierując się prywatą dopuścił się zdrady stanu - 20 października 1655 roku w niedaleko od Kowna położonych Kiejdanach zawarł układ z przedstawicielem króla Karola X Gustawa, w którym uznawał protektorat Szwecji nad Litwą i który był zerwaniem unii polsko-litewskiej. Wówczas pochodzący ze Żmudzi Jan Samuel Juszkiewicz, pułkownik wojsk litewskich, wypowiedział hetmanowi posłuszeństwo i, uzbroiwszy własnym kosztem oddział żołnierzy, walczył przez kilka lat ze zdrajcą Radziwiłłem i z wrogami Polski. W nagrodę tych „krwawych zasług” patriotyczna szlachta powiatu kowieńskiego uchwaliła na sejmiku w Gelnach 21 czerwca 1658 roku prosić króla Jana Kazimierza o obdarzenie Juszkiewicza dobrami Jonance, Lepogina i Steltynie koło Wiłkomierza, co istotnie na sejmie warszawskim nastąpiło.

Zaraz po zwycięstwie wojsk polskich nad Moskalami w bitwie stoczonej pod Kuszlikami w październiku 1661 roku z udziałem króla Jana Kazimierza, z polecenia królewskiego Kowno obległ i opanował kanclerz wielkolitewski Krzysztof Zygmunt Pac. Za wierność królowi otrzymał w nagrodę od niego dobra ekonomiczne starostwa kowieńskiego. Krzysztof Zygmunt Pac pozostawił po sobie w Kownie architektoniczną perłę - klasztor wraz z kościołem w Pożajściu (dzielnica Kowna Pietraszuny), będące cennym polonikiem w mieście, bowiem zespół należy do dziejów polskiej architektury i sztuki (polskiego obszaru artystycznego), będący jednym z najcenniejszych zabytków późnego baroku na ziemiach Rzeczypospolitej, a obecnie największym zespołem klasztornym na Litwie, jednym z najcenniejszych przykładów baroku włoskiego w Europie Wschodniej. Ufundował ten zespół dla polskich kamedułów, którzy mieli tu swój klasztor w latach 1660/1712-1832; zamknęły go władze carskie w ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31 (katolicy odzyskali zespół w 1920 r.). We wnętrzu kościoła najcenniejszym elementem dekoracji ściennej świątyni jest cykl malowideł, z których niektóre nawiązują do związków kamedułów z historią Polski (Pięciu Braci Męczenników z czasów Bolesława Chrobrego, św. Romuald z polskim księciem Kazimierzem Odnowicielem w Cluny). Chyba żadna inna osoba związana z Kownem nie była jednocześnie tak bardzo związana z Warszawą, w której Pac zapewne częściej przebywał niż na Litwie. Wzniósł tu dla siebie pałacyk Belweder (wydawał tu liczne przyjęcia), który w latach 1918–22 był siedzibą Naczelnika Państwa Polskiego Józefa Piłsudskiego, a następnie siedzibą prezydentów Stanisława Wojciechowskiego (1922–26) i Lecha Wałęsy (1989–93) i w latach 2010-15 mieszkaniem prezydenta Bronisława Komorowskiego. Krzysztof Zygmunt Pac blisko współpracował z królami Janem Kazimierzem i Michałem Korybutem Wiśniowieckim, a z powiatu kowieńskiego był w 1674 roku elektorem króla Jana III Sobieskiego. W Warszawie, w Pałacu Kazimierzowskim, 28 czerwca 1654 roku wziął ślub z panną z dworu królowej Ludwiki Marii – Klarą Eugenią de Mailly-Lascaris.

Kowno po okupacji moskiewskiej było tak zrujnowane, że sejm w Warszawie w 1662 roku nagradzając miasto za wierność Rzeczypospolitej (najazd szwedzki, okupacja moskiewska), zwolnił je na 10 lat z podatków. W celu rozwoju handlu w 1676 roku król Jan III Sobieski zezwolił na organizowanie w Kownie trzech dwutygodniowych jarmarków w roku. Król August II Mocny również nadał miastu różne przywileje w 1698 i 1717 roku. W Kownie były polskie klasztory katolickie: augustianów-eremitów (1808-1864), bernardynów (1467-1851, w jego murach w 1865 roku umieszczono seminarium duchowne diecezji żmudzkiej), dominikanów (1631-1845), franciszkanów (1400-1832, była tu kustodia i nowicjat), jezuitów (1642-1773), rochitów (1750-1840 przy kościele św. Gertrudy) i karmelitów bosych (1716-1831) oraz benedyktynek (1650-1842), bernardynek (1621-1885), szarytek (kasata 1866) i mariawitek (XVIII - kasata 1842). Spośród zakonników polskich w Kownie na czoło wybija się zmarły w tym mieście jezuita Mikołaj Łęczycki (1574- 30.3.1653), znany teolog – profesor Akademii Wileńskiej i mistyk, którego już za życia uważano za mistrza życia duchowego i cudotwórcę (przypisywano mu objawienia, dar proroczy, uzdrawianie, lewitację, telekinezę i bilokację). Nauczycielem w latach 1722-24 i wicerektorem w latach 1747-51 kolegium jezuickiego w Kownie był o. Kazimierz Przeciszewski, późniejszy rektor Akademii Wileńskiej (1766-69). Ostatnim rektorem tejże uczelni w latach 1772-74 był także były nauczyciel kolegium kownieńskiego (1749-51) o. Antoni Adam Skorulski.

Ponowny rozwój miasta przypadł na drugą połowę XVIII wieku. Za ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-95) Kowno miało 2800 mieszkańców. Za jego panowania dużą rolę w życiu politycznym Polski odgrywał starosta kowieński (1765-78) i działacz sejmikowy, a także jednocześnie wojewoda witebski Józef Prozor. Kowno i powiat kowieński brały udział w patriotycznej konfederacji barskiej (1768-72). Jej marszałkiem na powiat kowieński został 13 sierpnia 1768 roku podkomorzy kowieński Dominik Medeksza; stworzony przez niego oddział walczył z Rosjanami pod Wiłkomierzem, Remigołą, Nowym Miastem, Ejragołą, Wysoką Rudą. Powołane w 1789 roku przez Sejm Czteroletni w Warszawie komisje porządkowe cywilno-wojskowe opracowały plan regulacyjny Kowna. Od 1790 roku posłem powiatu kowieńskiego na Sejm Czteroletni był pisarz ziemski kowieński (1785-93) Tomasz Mineyko, który poparł Konstytucję 3-go maja (1791), która z Polski i Litwy uczyniła jedno państwo polskie (zostało zniesione Wielkie Księstwo Litewskie). Na sejmie grodzieńskim w 1793 roku postanowiono utworzyć województwo kowieńskie (III rozbiór Polski uniemożliwił jego powstanie). Po wybuchu w 1794 roku powstania kościuszkowskiego na Litwie i zajęciu Kowna przez dywizję gen. Antoniego Chlewińskiego 30 kwietnia 1794 roku w mieście powstała 11-osobowa Komisja Porządkowa Kowieńska, na czele której stanął ksiądz Antoni Juszkiewicz, który dla powstania na Litwie położył znaczne zasługi. Kowno i powiat kowieński liczący wówczas tylko 3000 gospodarstw wystawił, jak pisał ks. Juszkiewicz, „do walki 359 strzelców konnych i wolontariuszy, do wojska oddał 96 rekrutów, a nadto ćwiczy 692 żołnierzy i 129 kawalerzystów, którzy zostaną wysłani do wojska liniowego”. Ks. Juszkiewicz dbał również, aby ludność odbywała regularne ćwiczenia wojskowe i znajdowała się w stałym pogotowiu wojennym, zarządził budowę mostów na Niemnie i Wilii, założył duży magazyn, do którego ludność znosiła ofiary na wojsko. Ziemianin spod Kowna Ignacy Kajetan Prozor został wybrany 30 kwietnia 1794 roku na generała majora powiatu kowieńskiego; dowodził ok. 300-osobowym oddziałem zbrojnym (później miał 700 ludzi), który walczył z Rosjanami na północ od Kowna (Birże, Radziwiliszki); w sierpniu 1794 roku pod Kownem doszło do bitwy wojsk polskich cofających się z Wilna z wojskami rosyjskimi. W 1795 roku prawobrzeżne Kowno zajęła Rosja i włączyła do guberni wileńskiej. Lewobrzeżną część miasta, współczesne dzielnice Aleksota i Poniemoń, zajęły Prusy. W 1807 roku lewobrzeżna część miasta weszła w skład Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1915 należała do Królestwa Polskiego (Kongresówki) i została włączona w obręb guberni suwalskiej. Podczas wyprawy moskiewskiej Napoleona Kowno zajęły 24 czerwca 1812 wojska francuskie i polskie (15 Brygadą Kawalerii dowodził gen. Józef Niemojewski). Napoleon obserwował przeprawę wpław na drugi brzeg Wilii szwadronu polskich szwoleżerów gwardii Jana Kozietulskiego u jej ujścia do Niemna. Mieszkańcy Kowna, to jest Polacy (gdyż Litwinów w mieście praktycznie nie było) aktywnie uczestniczyli w polskich powstaniach narodowych: Listopadowym 1830-31 i Styczniowym 1863-64. Po wybuchu Powstania Listopadowego w Kownie na jego czele stanął 27 marca 1831 roku, jako naczelnik powiatu kowieńskiego, Maurycy Prozor, dowodzący 2000 powstańców. Kowno było dwukrotnie miejscem walk powstańców z Rosjanami: w kwietniu i czerwcu 1831 roku. 8 kwietnia powstańcy Prozora wraz z oddziałami Antoniego Puszeta i Gabriela Józefa Ogińskiego (w 1818 r. należał do inicjatorów budowy pomnika Tadeusza Kościuszki w Wilnie) uderzyli z trzech stron na miasto bronione przez 6 kompanię piechoty i 4 działa, które jednak nie zdobyli. Kowno zajęły regularne oddziały wojska polskiego przybyłe z Królestwa Polskiego i dowodzone przez gen. Antoniego Giełguda. Po klęsce gen. Giełguda pod Wilnem, podczas próby zorganizowania przez niego obrony na linii rzek Wilia i Święta 28 czerwca polski garnizon Kowna dowodzony przez pułkownika Kiekiernickiego (25 pułk piechoty i 1 szwadron kawalerii), wspierany przez oddział partyzancki (200 ludzi) majora Maurycego Prozora, został rozbity przez grupę wojsk rosyjskich (2000 ludzi i 6 dział), dowodzoną przez gen. Malinowskiego. W skład załogi Kowna wchodziła wówczas przez dwa tygodnie wraz ze swoim oddziałem polska bohaterka Powstania Listopadowego Emilia Plater (1806-1831); na jej cześć wydano bal w mieszkaniu Karoliny Kowalskiej, niedawnej przyjaciółki Adama Mickiewicza.

Po zgnieceniu powstania władze carskie w ramach represji zamknęły polską szkołę, likwidowały klasztory i wprowadziły język rosyjski w urzędach i szkołach. Jednak w mieście nadal królował język polski. Toteż w roku 1855 na sejmikach w Kownie znany polski działacz niepodległościowy, społeczny, pisarz, tłumacz i malarz Edward Jan Römer przeprowadził uchwałę o wysłanie adresu do cara w sprawie umożliwienia używania języka polskiego w urzędach i szkołach. Po wybuchu Powstania Styczniowego w 1863 roku Römer został aresztowany i trzymany był w areszcie domowym w Kownie do upadku powstania na Litwie. Z tego okresu pochodził jego Autoportret z aresztu w Kownie.

W 1842 roku Kowno zostało stolicą nowoutworzonej guberni kowieńskiej, co wpłynęło na rozwój miasta (stało się ono największym miastem etnicznej Litwy), a tym samym na wzrost liczby także i Polaków w mieście (obok Żydów i Litwinów). W 1861 roku oddano do użytku linię kolejową łączącą miasto z Warszawą i Królewcem (Prusami). Na polecenie władz carskich do Kowna w 1883 roku przeniesiono z Worni na Żmudzi stolicę biskupstwa żmudzkiego i seminarium duchowne, w którym do XX wieku nauczano w języku polskim; byli tu profesorami m.in. polscy duchowni, jak np. w latach 1895-14 ks. Bronisław Żongołłowicz, później profesor polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 1930-35 poseł na Sejm RP i 1930-36 wiceminister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Wychowankiem seminarium kowieńskiego był m.in. pochodzący z odłamu polskiego irlandzkiej rodziny O’Rourków Edward Aleksander O’Rourke (1876-1943), 1917-18 administrator apostolski diecezji mińskiej, 1918-20 biskup miński i następnie administrator i 1926-38 pierwszy biskup gdański. W latach 1883-1908 biskupem żmudzkim w Kownie był Mieczysław Leonard Pallulon (1834-1908). Dbał on o dobre relacje polsko-litewskie i wspierał rodzącą się kulturę litewską. Jednak w kwestii narodowościowej reprezentował stanowisko utworzenia wspólnego frontu polsko-litewskiego przeciwko caratowi i prawosławiu i dlatego odnosił się sceptycznie do narodowego ruchu litewskiego. Był wierny polskim tradycjom i posługiwał się językiem polskim na co dzień, jedynie podczas odwiedzin litewskich parafii używał języka litewskiego (Bolesław Kumor). Sprowadził do Kowna znanego malarza polskiego Michała Elwira Andriollego aby wykonał nową polichromię w katedrze kowieńskiej. Jego następca, biskup Gaspar Felicjan Cyrtowt (1841-1913) również nawoływał do zachowania unii polsko-litewskiej.

W okresie zaboru rosyjskiego Kowno podzielone przez Niemen na część rosyjską i polską miało inne systemy polityczne, prawne i nawet kalendarzowe. Kowno rosyjskie miało bezpośrednie autorytarne rządy rosyjskie, podczas gdy polska jego część miała znaczny zakres polskiej autonomii; w Kownie rosyjskim prawo rosyjskie – w polskim Kownie prawny Kodeks Napoleona przyjęty w okresie Księstwa Warszawskiego; w Kownie rosyjskim obowiązywał kalendarz prawosławny (juliański), a w Kownie polskim kalendarz katolicki (gregoriański), czyli różnicę w kalendarzu o 13 dni. W rezultacie różnic kalendarzowych pokonanie rzeki oznaczało jednocześnie „podróż w czasie” o 13 dni. Wszystko to powodowało, że mieszkańcy głównej – rosyjskiej części miasta szczególnie mocno odczuwali oderwanie ziem litewskich od Królestwa Polskiego. Początek lat 60. XIX w. był okresem wzmożonych demonstracji organizowanych na całym terytorium I Rzeczypospolitej wchodzącym w skład zaboru rosyjskiego na znak jedności, ale też solidarności z krwawo pacyfikowanymi przez carskich kozaków pokojowymi demonstracjami patriotycznymi w Warszawie i Królestwie Polskim. Mieszkańcy Kowna i ziem litewskich, tak Polacy jak i Litwini (którzy wówczas byli braćmi Polaków), postanowili okazać solidarność z manifestacjami warszawskimi. Organizatorami tego marszu solidarności, a jednocześnie dla uczczenia unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385 roku byli: Tadeusz Korzon, Szymon Katylla i Jerzy Godlewski – Polacy, Mikołaj Akielewicz – Litwin i Szoel Landy - Żyd. 12 sierpnia 1861 roku dwie wielotysięczne grupy manifestujących – jedna z ziem Królestwa Polskiego, a druga z ziem litewskich, czyli z północnego i południowego brzegu rzeki Niemen zmierzały do polskiego Kowna – do dzielnicy Aleksota, by zamanifestować jedność narodu polskiego i litewskiego. Władze carskie aby nie dopuścić do tego rozebrały częściowo na ten czas most łączący rosyjskie Kowno z polskim Kownem. W manifestacji uczestniczyło od 15 do 20 tysięcy ludzi (niektórzy podają 30 tys.): mieszczanie kowieńscy – tak Polacy jak i Żydzi, polska szlachta laudańska (teren na północ od Kowna) i chłopi polscy i litewscy, którzy stanowili większość osób biorących udział w manifestacji. Liczba manifestujących była na owe czasy niezwykle duża i świadczyła o ciągle żywej tak wśród Polaków i Litwinów unii polsko-litewskiej. Jedynie podobna manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Horodle nad Bugiem w tym samym czasie dorównywała Kownu w ilości manifestujących. Obje manifestacje, były ostatnimi w historii pokojowymi demonstracjami jedności mieszkańców I Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych. Podczas tej manifestacji, od 1857 roku, rosyjskim gubernatorem kowieńskim był Stanisław Chomiński (1804-1886), pochodzący z polskiej rodziny arystokratycznej z Wileńszczyzny (Olszewo), wychowanek polskiego Uniwersytetu Wileńskiego. Po tej demonstracji został zdjęty z urzędu. Kierownikiem kancelarii gubernatorstwa kowieńskiego był wówczas Jan Jerzy Prekier (1807-1874), również zasłużony badacz historii Litwy i Kowna; korzystał ze źródeł, które dzisiaj już nie istnieją (tzw. Zbiór Prekiera znajduje się obecnie w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie).

Jak bardzo polskie było Kowno do Powstania Styczniowego 1863 potwierdza również popularność bardzo często występujących w mieście różnych polskich zespołów teatralnych z Wilna i ziem polskich; bardzo dobry teatr polski z Wilna występował w Kownie w 1844, 1845, 1849, 1853, 1854, 1857, 1858, 1859, 1860 i 1861 roku. Jak podają kronikarze z tamtych lat: widownia była zawsze wypełniona „po brzegi” publicznością; w 1860 roku w Kownie ukazał się nawet po polsku „Rocznik Teatru Kowieńskiego”. W 1861 roku teatr polski z Wilna wystawił w Kownie operę „Halka” Stanisława Moniuszki; orkiestrą dyrygował wileński dyrygent, skrzypek i kompozytor Jan Mackiewicz. Budynek teatru urządzono w dawnym kościele gotyckim przy ul. Nadniemeńskiej. W Kownie zmarły: spędzająca tu ostatnie lata swego życia polska śpiewaczka operowa Maria Macharzyńska (zm. po 1900), pierwsza wykonawczyni opery „Halka” w Teatrze Polskim w Poznaniu w 1872 roku oraz śpiewaczka opery warszawskiej Aniela Przygodzka (zm. 1903).

W latach 1863-64 głównie na ziemiach polskich i litewskich zaboru rosyjskiego trwało Powstanie Styczniowe. Do jego wybuchu szykowano się od kilku lat. Jesienią 1862 roku naczelnikiem (powstańczym) miasta Kowna został architekt, budowniczy rządowy w mieście Walery Kulikowski (1836 Wilno-1910). Po wybuchu powstania stał się jednym z głównych organizatorów i dostawców broni, amunicji i żywności dla oddziałów powstańczych operujących na Kowieńszczyźnie. Aresztowany pod koniec 1863 roku był więziony i przesłuchiwany przez trzy lata (nikogo nie wydał), a następnie zesłany na Sybir; po uwolnieniu w 1876 roku miał zakaz powrotu na Litwę. Na terenie dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego – głównie jednak na ziemiach etnicznej Litwy i etnicznie polskiej Wileńszczyzny wraz z Wilnem doszło do 237 bitew i potyczek z wojskiem rosyjskim. Mieszkańcy Kowna brali udział w powstaniu: rząd powstańczy w Warszawie mianował w marcu 1863 roku prezesa Izby Cywilnej w Kownie Aleksandra Chmielewskiego wojewodą kowieńskim, naczelnikiem wojennym województwa kowieńskiego został gen. Zygmunt Sierakowski (dowodził oddziałem złożonym z 2500 powstańców). W Kownie 17 listopada 1863 roku został powieszony przez Rosjan komisarz powstańczy województwa kowieńskiego Julian Mickiewicz, a 28 grudnia 1863 roku stracony jeden z największych bohaterów powstania na Litwie, ks. Antoni Mackiewicz. Wojewodę kowieńskiego Aleksandra Chmielewskiego również skazano na karę śmierci, którą jednak zamieniono na zesłanie, po którym w 1873 roku udał się do Warszawy, a po pewnym czasie powrócił do Kowna, gdzie zmarł w 1882 roku.

Po upadku polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 na Litwie, władze rosyjskie wypowiedziały totalną wojnę Polakom i polskości na Litwie znaczoną prześladowaniami i rusyfikację. Nie było niczego: ani organizacji polskich, ani szkół, ani prasy, ani występów teatralnych itd. Jedynymi placówkami polskimi w Kownie (i na całej Litwie) były polskie domy i kościoły. Poza nimi obowiązywał zakaz nawet mówienia po polsku o czym przestrzegały wywieszki: „Goworit po polski wospreszczajetsia” (Zabrania się mówić po polsku). Jedynymi placówkami polskimi w Kownie w tym okresie były kościoły katolickie i seminarium duchowne diecezji żmudzkiej, w którym do XX w. wykłady były prowadzone w języku polskim. Jednocześnie władze carskie postanowiły zrobić wszystko, aby rozbić unię narodów polskiego i litewskiego, chwytając się zazwyczaj perfidnych środków – wykorzystywali m.in. różnice klasowe i językowe, ażeby u pewnej części pochodzących z biednych rodzin chłopskich Litwinów, którzy nie byli wżyci w polskie przekazy kulturalne i polityczne, rozbudzić uczucia obcości, separatyzmu i nienawiści wobec Polski i Polaków na Litwie i Żmudzi. Do tego celu wykorzystali między innymi swoją kontrolę nad seminariami duchownymi w Kownie i Sejnach (przyjmowanie kandydatów), a następnie młodych księży litewskich z biednych chłopskich rodzin, którzy nie tylko, że byli wychowani w duchu skrajnie antypolskim w gimnazjach rosyjskich (np. Kownie i Mariampolu), ale często byli po prostu ateistami (!), a do seminariów wstępowali z pobudek materialnych i dla awansu społecznego czy dla zrobienia jakiejś kariery (np. kościelnej, politycznej). To głównie oni doprowadzili do rozbratu polsko-litewskiego i zerwania unii polsko-litewskiej. Także Kowno, w którym zaczęło się osiedlać coraz więcej Litwinów stało się głównym ośrodkiem litewskiego ruchu narodowego i miejscem rodzącego się od końca XIX w. konfliktu polsko-litewskiego.

Okupacyjne władze carskie tępiły polskość w Kownie, ale nie potrafiły zniszczyć jego ciągle dużego polskiego charakteru i wyeliminować Polaków z życia miasta. Np. kościoły do XX w. zachowały charakter polski czy polsko-litewski. W kierownictwie powstałego w Kownie w 1875 roku Towarzystwa Sadowniczego przeważała zamożna polska szlachta guberni kowieńskiej, a jednym z głównych działaczy istniejącej wówczas kowieńskiej Komisji Włościańskiej był Franciszek Gedgowd, w 1839 roku związany z polskim spiskiem Szymona Konarskiego, za co został zesłany na Sybir. Członkami Rady Miejskiej Kowna byli Polacy, jak np. w latach 1896-1905, bodajże najlepszy adwokat kowieński (w latach 1874-76 pomocnik znakomitego adwokata warszawskiego, znanego z wielu głośnych procesów politycznych, Włodzimierza Spasowicza), pochodzący ze Żmudzi Dominik Bociarski (1836-1913 Warszawa). Inny adwokat polski Adolf Grajewski był prawnikiem przy kowieńskim Sądzie Okręgowym, a w okresie międzywojennym prowadził własną kancelarię adwokacką w Kownie. Zbudowaną w Kownie w latach 1882-87 twierdzę, modernizował później polski inżynier wojskowy Jan Wroczyński (1876-1945), w odrodzonej Polsce tytularny generał dywizji Wojska Polskiego i pierwszy kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych. Szereg architektów polskich zaplanowało lub zbudowało szereg budowli, które stoją w Kownie po dziś dzień. I tak, dla przykładu, Piotr Serbinowicz (XIX w.) był kowieńskim architektem gubernialnym i budowniczym kilku budowli w Kownie; Szymon Górski (1817- po 1885 Kowno) zaprojektował m.in. budynek Sądu Okręgowego (1876, obecnie aleja Laisves 103), kamienice Paszoldta przy Laisves 37 i G. Frumkina przy Maironio 22 czy drewnianą restaurację w kowieńskim parku miejskim; Florian Wyganowski (zm. 1905) wykonał w 1887 roku projekt przebudowy katedry kowieńskiej św. Piotra i Pawła i projekt kaplicy zrealizowany w latach 1893-94. Również w okresie międzywojennym architekci pochodzenia polskiego byli aktywni w Kownie: Edmund Alfons Fryk (1876 – 1944 Niemcy) wzniósł m.in. budynek litewskiej korporacji studenckiej Neo Lithuania (1923-27), ministerstwa sprawiedliwości (obecnie filharmonia, 1925-28), gimnazjum polskiego w Kownie (1931), Towarzystwa Kredytowego w Kownie (1931), a Wacław Michniewicz (zm. 1947), klasztor bernardynów 1929 i meczet 1930. Polacy do 1918 roku stanowili bardzo duży odsetek inteligencji kowieńskiej oraz uczniów dwóch gimnazjów kowieńskich i innych szkół w mieście. Szkoły te ukończyło szereg znanych następnie Polaków, jak np. Stanisław Kierbedź (1810 Nowy Dwór k. Poniewieża-1899 Warszawa), inżynier komunikacji, bardzo znany budowniczy mostów, m.in. Mostu Kierbedzia na Wiśle w Warszawie (1859-64, długości 474 m, obecna nazwa Most Śląsko-Dąbrowski), jego żona Eugenia była fundatorką gmachów użyteczności publicznej w Warszawie, honorową obywatelką m.st. Warszawy z 1929 roku; Władysław Jurgiewicz (1818-1898), filolog, archeolog, profesor uniwersytetów w Charkowie i Odessie; Edward Grabowski (1849-1912 Warszawa), zasłużony historyk literatury zachodniej, pedagog, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego; Antonina Ptaszycka (1888-1964 Warszawa), fizyk i pedagog, pracownik naukowy Politechniki Warszawskiej, autorka podręczników szkolnych i prac naukowych; Stanisław Ihnatowicz (1893-1957 Warszawa), inżynier agrobiolog, wykładowca Politechniki Warszawskiej i pracownik naukowo-badawczy „Hydroprojektu“; Czesław Pachucki (1898-1965), geolog, przed wojną docent Uniwersytetu Kowieńskiego, po wojnie, jako Polak, zamieszkał w Polsce: był pracownikiem naukowym Politechniki Wrocławskiej, a następnie profesorem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, jego żoną od 1932 roku była Polka z Kowna Helena z Karczewskich (1907-1962). W Kownie praktykę handlową odbył Zygmunt Nagrodzki (1865-1937), polski działacz społeczno-polityczny i gospodarczy, kupiec i nakładca w Wilnie, gdzie w latach 1922-27 był radnym miejskim i w 1923 roku współzałożycielem dziennika „Kurier Wileński”; pochodził z Zułowa koło Święcian na Wileńszczyźnie, tak samo jak Józef Piłsudski, z którym dzielił dziecięce zabawy, potem naukę i z którym utrzymywał dozgonną przyjaźń.

Szkolnictwo kowieńskie ma również polskie korzenie. Zapoczątkowali je polscy duchowni, rozwinęli polscy jezuici, a po kasacie tego zakonu przez papieża w 1773 roku, w Kownie działała polska Szkoła Wydziałowa prowadzona przez Komisję Edukacji Narodowej; zasłużonym jej prefektem był pochodzący ze Żmudzi (Poszyle) ksiądz Antoni Tomasz Ławrynowicz (1750-po 1796), który do historii literatury polskiej wszedł jako autor zbioru „Pół kopy bajek” (Grodno 1789). Po III rozbiorze Polski w 1795 roku ziemie litewskie zostały przyłączone do Rosji. W 1803 roku został założony wileński okręg naukowy, którego kuratorem został, późniejszy wielki działacz polskiej emigracji, książę Adam Czartoryski. W Kownie powstała polska szkoła powiatowa, która w 1824 roku miała 114 uczniów. Jej nauczycielem w latach 1819-23 był polski poeta – wieszcz narodowy Adam Mickiewicz (1798-1855 Paryż). Wprowadził on Kowno do historii literatury polskiej także przez swoją twórczość. Otóż w granicach dzisiejszego Kowna jest dolina, zwana dzisiaj Doliną Mickiewicza (Mickevičiaus slėnis), która była ulubionym miejscem spacerowym Adama Mickiewicza w okresie jego pobytu w mieście. Tutaj, podczas długich spacerów, rodziły się jego pomysły literackie, a jej piękno przyrodnicze opisał w poemacie „Grażyna” (Wilno 1823). Obecnie w Dolinie stoi pomnik z wyrytym małym fragmentem poematu „Grażyna” oraz wbudowany weń kamień z literami AM i datą 1823, na którym przesiadywał poeta.

Polacy w Kownie byli prześladowani przez Rosjan i od początku XX w. dodatkowo przez nacjonalistów litewskich. Jednak duch polski nie był pokonany. Nielegalny ruch robotniczy w Kownie miał polskie (i żydowskie) oblicze; tutaj policja carska aresztowała w 1897 roku młodego Feliksa Dzierżyńskiego. Nielegalnie ukazywały się w Kownie dwa czasopisma polskie: „Głos Młodzieży” w 1905 roku i „Towarzysz” w 1906 roku, a w gimnazjum kowieńskim działał wśród uczniów polskich tajne organizacje polskie: Związek Filaretów i Związek Wyzwolenia – także wśród młodzieży miejskiej, których jednym z głównych działaczy był Mieczysław Engiel, w międzywojennej Polsce znany adwokat wileński, członek wileńskiej Rady Miejskiej i współpracownik prasy wileńskiej.

Przegrana wojna Rosji z Japonią w 1904 roku i rewolucja 1905 roku w Rosji i Królestwie Polskim zmusiły carat do przyznania mieszkańcom Rosji, w tym Polakom większych praw obywatelskich. Polacy w Kownie (i na całej Litwie) mogli się organizować, wydawać polskie czasopisma, cieszyć się większą wolnością religijną. Np. w 1907 roku powstało polskie Kowieńskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które w 1907 roku miało 199 a w 1912 roku 222 członków, którego członkiem honorowym był hrabia Benedykt Tyszkiewicz (ofiarował Towarzystwu przystań na Niemnie, dziesięć łodzi sportowych i inne zasoby materialne), a w 1908 roku Polskie Robotniczo-Katolickie Stowarzyszenie Sług pod wezwaniem Opieki Matki Boskiej, w skrócie Stowarzyszenie Opieki Matki Boskiej, założone przez księży: Franciszka Kryszkjana (pierwszy prezes), ks. Bronisława Lausa długoletni prezes), ks. prałata Pacewicza, adwokata Hoppena i in. Towarzystwo przetrwało okres pierwszej wojny światowej i działało nadal, już w niepodległej Litwie. W Kownie odżyło polskie życie teatralne (występy zespołów z Wilna i Królestwa Polskiego, m.in. zespół Teatru Polskiego z Wilna w 1907 i 1909 roku oraz tak świetne zespoły teatralne, jak w 1906 roku Bolesława Bolesławskiego, w 1908 roku Kazimierza Kamińskiego i osobno jednej z największych polskich aktorek 1. poł. XX w. Marii Przybyłko-Potockiej czy Józefa Zejdowskiego w 1911 roku; występy zakłócali nacjonaliści litewscy); w 1909 roku podczas występów teatru polskiego z Wilna był na krótki czas aresztowany Julian Strycharski za śpiewanie na scenie polskich pieśni rewolucyjnych. Już w 1906 roku zostało założone w Kownie pierwsze legalne czasopismo polskie, tygodnik „Gospodarz Litewski”. Również w 1908 roku w Kownie powstała o polskim rodowodzie parafia mariawicka, która istniała do końca 20-lecia międzywojennego, a której istnienie wskazuje na to jak blisko związane było Kowno z Królestwem Polskim.

W sierpniu 1914 roku wybucha w Europie I wojna światowa. Wojska niemieckie zdobyły Kowno 18 sierpnia 1915 roku i okupowali je aż do 1918/1919 roku. 21 grudnia 1918 agenci sowieccy opanowali Kowno i proklamowali tu powstanie bolszewickiej Litwy; nie mając jednak poparcia Litwinów i Polaków musieli opuścić miast. Wówczas władzę w Kownie z pomocą Niemców objęli nacjonaliści litewscy i z dużą pomocą Berlina powstało państwo litewskie. Kowno do 1940 roku było jego (Litwy Kowieńskiej) stolicą, gdyż arcypolskie Wilno, wolą jego mieszkańców, weszło w skład odrodzonego państwa polskiego. Niestety państwo litewskie, rządzone cały czas przez skrajnych nacjonalistów, budowało swoją tożsamość narodową na nienawiści do Polski, Polaków i wszystkiego co polskie – szczególnie na terenie Litwy Kowieńskiej. Prześladowania Polaków w Kownie trwały nieprzerwanie do 1938 roku. Częste były pogromy Polaków dokonywane przez podjudzany do tego motłoch litewski i przy bierności policji i bardzo często litewskich władz kościelnych. Np. w dniu 26 września 1925 roku w Kownie w kościele św. Trójcy i na pobliskim cmentarzu doszło do pogromu ludności polskiej, podczas którego Litwini pobili pałkami i poranili nożami około 50 Polaków, przy obojętności litewskiej policji, natomiast 23 maja 1930 roku doszło w mieście do zajść antypolskich, w których ucierpiało m.in. Gimnazjum Polskie, redakcja gazety polskiej „Dzień Kowieński”, polska cukiernia Perkowskiego, polska księgarnia „Stella” przy ul.Kiejstuta 29, zakład fotograficzny Sawsienowicza i polski klub sportowy „Sparta” (Wikipedia). Antypolskie zdziczenie wielu ówczesnych Litwinów, nawet wśród przedstawicieli tworzącej się inteligencji litewskiej, potwierdza także fakt, że w styczniu 1935 roku jedna z najbardziej wszechstronnych polskich śpiewaczek operowych Ewa Bandrowska-Turska została tak potraktowana po chamsku przez widzów opery kowieńskiej, że była zmuszona przerwać występ i wrócić do Polski („Gazeta Wągrowiecka” 27.1.1935, Jerzy Ochmański „Historia Litwy” Wrocław 1982).

W Kownie do końca XIX w. mieszkało więcej Polaków niż Litwinów i do 1940 roku miasto stanowiło centrum polskiego życia na etnicznych ziemiach litewskich (Litwa Kowieńska). W XVIII w. Kowno miało 2800 mieszkańców, spośród których 73% było Polakami, 13% Żydami, 9% Niemcami i Holendrami, a inni stanowili 5% mieszkańców miasta. Duże zmiany w składzie etnicznym ludności Kowna zaszły w czwartym kwartale XIX wieku, na co wpłynęły: urzędowe tępienie polskości przez władze carskie po Powstaniu Styczniowym 1863, rusyfikacja i niebywały wprost napływ Żydów do miasta z ziem białoruskich. W 1876 roku wśród 39 248 mieszkańców Kowna było już tylko 7558 katolików (prawie wszyscy Polacy), 25 342 Żydów oraz 6348 prawosławnych i ewangelików, czyli głównie Rosjan i Niemców. Przeprowadzony przez Rosjan w 1897 roku spisu ludności po raz pierwszy wykazał Litwinów jako osobną grupę narodową wśród mieszkańców Kowna, których było wówczas 70 920 osób, w tym: Żydów 25 052 - 35%, Rosjan 18 308 - 26%, Polaków 16 112 - 23%, Litwinów 4092 - 6%, Niemców 3340 - 4.5%, Tatarów polsko-litewskich 1084 - 1.5% i innych 2932 - 4%. W 1919 roku Kowno miało ok. 90 000 mieszkańców. Z powodu odpływu z miasta Rosjan i Żydów na wschód po wybuchu I wojny światowej (1914-18), Polacy stanowili teraz 42% ludności, Żydzi 31%, Litwini 16%, Rosjanie 1,5%, a inni 1% mieszkańców. W 1918 roku powstało niepodległe skrajnie nacjonalistyczne państwo litewskie, które wypowiedziało wojnę Polakom na Litwie, polskiemu językowi, polskiej kulturze i wszystkiemu co polskie. W wyniku takiej polityki w 1939 roku w Kownie, które miało wówczas 160 000 mieszkańców, Polacy stanowili już tylko 10% mieszkańców miasta, Litwini 60%, Żydzi ok. 25%, a inni 5% mieszkańców. Należy zaznaczyć, że zaraz po odrodzeniu się państwa polskiego w listopadzie 1918 roku jak i z powodu antypolskiej polityki władz litewskich od 1918 roku, z Kowna wyjechało lub uciekło do Polski kilka tysięcy Polaków, głównie do Wilna, gdzie stanowili dobrze zorganizowaną i wpływową grupę.

W państwie litewskim w latach 1918-40 mieszkało około 200 000 Polaków (Litwini zmniejszali liczbę Polaków), w tym w Kownie ponad 30 000, którzy stanowili w 1920 roku ponad 15% ogólnej liczy Polaków na Litwie. W wyniku wyborów do samorządu w roku 1919 do 71 osobowej Rady Miejskiej Kowna zostało wybranych 30 Polaków, 22 Żydów, 12 Litwinów, 6 Niemców i 1 Rosjanin. Kowno było nie tylko największym skupiskiem Polaków na Litwie Kowieńskiej, ale także stolicą państwa litewskiego. Stąd właśnie w tym mieście skupiły się wszystkie naczelne organizacje i placówki polskie (bez przerwy niemiłosiernie prześladowane przez nacjonalistyczne i antypolskie władze litewskie). Na Litwie Kowieńskiej nie istniała ogólna-naczelna organizacja polska, na której założenie nie godziły się władze litewskie: do 1927 roku interesy Polaków na całej Litwie reprezentował Polski Centralny Komitet Wyborczy oraz polski klub poselski – Frakcja Polska w litewskim Sejmie w Kownie (np. na listę polską w wyborach do litewskiego Sejmu w 1923 roku padło 63 653 głosy; w Sejmie tym w latach 1920-27 członkami Frakcji Polskiej byli: Wiktor Budzyński, Tomasz Giżyński, Adolf Grajewski, Bronisław Laus, Antoni Śnielewski), następnie Komitet Polski na Litwie; w faszystowskiej Litwie 1927-40 żadna organizacja polska nie miała prawa reprezentowania ogółu Polaków. Zamykanie polskich organizacji społecznych przez litewskie władze administracyjne było nierzadkim zjawiskiem. W tych warunkach aktywność Polaków musiała ograniczyć się do działalności ekonomicznej i kulturalnej. W Kownie miały swoją siedzibę główne organizacje polskie na Litwie Kowieńskiej oraz organizacje czy instytucje działające tylko na terenie tego miasta. Naczelną organizacją polską na Litwie było powstałe w Kownie w 1924 roku Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe „Pochodnia” (prezes Wiktor Budzyński 1924-35), które w 1937 roku liczyło 6 oddziałów z 683 członkami oraz skupiało 18 innych podległych jemu pokrewnych towarzystw w Birżach, Jeziorosach, Kownie, Poniewieżu, Rosieniach, Wierzyskach i Wiłkomierzu, które miały łącznie ok. 3350 członków. Również w Kownie centralne władze miały: największa organizacja zawodowa „Prodrol”, przekształcony w 1937 roku w Zjednoczenie Rolników Polaków na Litwie, mające 27 oddziałów w terenie i skupiające 1115 członków, posiadających razem 40 000 hektarów ziemi ornej. Polski Związek Ludzi Pracy miał w 1934 roku 600 członków i utrzymywał kilkanaście zespołów teatralnych, a Stowarzyszenie Sług i Pracownic Polskich miało 500 członkiń i prowadziło w Kownie własne schronisko do 40 osób. Istniało 14 towarzystw spółdzielczych, bankowych i ubezpieczeniowych w Janowie, Jeziorosach, Kiejdanach, Łopiach, Piwoszunach, Poniewieżu, Wiłkomierzu i Kownie – 6, z których największymi były: Spółka Akcyjny „Dompol” z kapitałem akcyjnym 1 000 000 litów i kapitałem amortyzacyjnym 128 000 litów oraz Kowieńskie Towarzystwo Drobnego Kredytu, które posiadało w 1933 roku 6110 członków w 7 oddziałach, własny dom i majątek ziemski o łącznej wartości 559 000 litów i kapitał udziałowy w wysokości 761 115 litów, a wkłady członkowskie wynosiły prawie 4,3 mln litów. Poza tym działały w Kownie: Zjednoczenie Studentów Polskich (od 1925), Związek Polskiej Młodzieży Akademickiej (od 1926), Polska Bursa Akademicka w Kownie, korporacja studencka „Lauda” i Związek Studentek-Polek „Znicz”, tajne harcerstwo polskie (czołowy działacz Adolf Giżyński), Towarzystwo Opieki Matki Boskiej, Klub Sportowy „Sparta”, mający 6 oddziałów z 500 członkami, z których oddział kowieński liczył 232 członków; jego członkami byli m.in.: Włodzimierz Jankowski (1903-1969), kolarz, reprezentant Litwy na Igrzyskach Olimpijskich w Amsterdamie w 1928 roku oraz Jerzy Dowgird (1917-2003), koszykarz i trener koszykówki, mistrz Polski jako zawodnik YMCA Łódź (1948) i trener Spójni Łódź (1950 i 1952). Bardzo ważną placówką polską było prywatne Gimnazjum Polskie im. Adama Mickiewicza, czynne w latach 1919-40, mające własny budynek i utrzymywane częściowo z pieniędzy polskiego Towarzystwa Oświatowego „Pochodnia”. W roku szkolnym 1922/1923 miało ono aż 547, zaś w 1938/1940 już tylko 195 uczniów z powodu prowadzonej w brutalny sposób walce Litwinów z Polakami. Do roku 1929 gimnazjum ukończyło 265 uczniów. Przy Gimnazjum działało stowarzyszenie „Ognisko”, biblioteka, orkiestra szkolna, a także harcerstwo, działała organizacja „Bratnia Pomoc” zajmująca się pomocą materialną dla uboższych uczniów. W Gimnazjum odbywały się uroczystości i przedstawienia w języku polskim, prowadzono aktywną działalność kulturalną. Duże sale gimnazjum były wynajmowane organizacjom społecznym i partiom politycznym. Władze litewskie robiły wszystko, by utrudnić funkcjonowanie placówki, m.in. Uniwersytet Kowieński nie uznawał polskiej matury, a 23 maja 1930 roku gimnazjum zostało zdemolowane przez sterowany przez władze motłoch litewski. Gimnazjum zostało zlikwidowane po objęciu władzy na Litwie przez komunistów. Absolwentami gimnazjum byli m.in. działający po wojnie w Polsce: Konrad Łapin (1915-2009), pisarz, poeta, radiowiec, Stanisław Michalkiewicz (1925-1985), historyk Śląska, profesor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, wspomniany wyżej koszykarz-mistrz Polski Jerzy Dowgird (1917-2003), Kalina Skłodowska-Antonowicz (1923-2003), etnograf, współtwórczyni Muzeum Etnograficznego w Toruniu i kustosz Muzeum Okręgowego, zasłużona dla kultury Pomorza i Kujaw, Zbigniew Skłodowski (1920-42) w latach 1939–1940 do chwili likwidacji polskiego gimnazjum redaktor dwutygodnika „Zarzewie”, które miało na celu krzewienie ducha polskiego wśród młodzieży, w latach 1940-42 komendant konspiracyjnych Szarych Szeregów na Litwie czy Kazimierz Narutowicz (1904-1987), bratanek prezydenta RP Gabriela Narutowicza (1922); jego ojciec – Stanisław Narutowicz (1862-1932), brat prezydenta RP Gabriela Narutowicza zmarł w Kownie. W katedrze św. Jana w Warszawie znajduje się tablica pamiątkowa poświęcona pedagogom kowieńskiego gimnazjum. W Kownie było również polskojęzyczne gimnazjum utrzymywane przez państwo litewskie i na ogół bojkotowane przez Polaków ze względu na antypolonizm występujący w programie nauczania. Pomimo różnych utrudnień ze strony władz litewskich i wyjątkowo brutalnej cenzury, w Kownie w latach 1918-40 ukazywało się w różnych latach łącznie 16 polskich czasopism, w tym dzienniki: „Ziemia Kowieńska” (1919), „Dzień Kowieński” (1921-35) i „Dzień Polski” (1935-39), tygodniki: „Dzwon Świąteczny” (1921-37, od 1925 redaktor ks. Bronisław Laus), „Chata Rodzinna” (1923-40), „Światek Dziecinny” (1932-40), „Nasze Słowo” (1937-38). Msze polskie były odprawiane w Kownie tylko do 1937 roku (katolicki Kościół litewski przodował w sianiu nienawiści do Polaków!), a następnie w okresie 1938-39 tylko z powodu zainstalowania w Kownie Poselstwa Polskiego po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych Polski z Litwą. Posłem polskim w Kownie był Franciszek Charwat, który po zawarciu układu sowiecko-litewskiego z 10 października 1939, przekazującemu polskie Wilno Litwie, w proteście przeciw temu wrogiemu aktowi złożył notę protestacyjną 12 października, a wraz z personelem poselstwa opuścił Litwę w dniu 14 października 1939 roku. Attache wojskowym RP w Kownie był płk. Leon Mitkiewicz-Żółłtek, autor ciekawych wspomnień z tego okresu i o Polakach w Kownie i na Litwie Kowieńskie pt. „Wspomnienia Kowieńskie 1938-1939” (Londyn 1968). Polskie Linie Lotnicze LOT w 1938 roku otworzyły komunikację lotniczą do Kowna. W 1940 roku Uniwersytet Kowieński przyznał polskiemu uczonemu Ludwikowi Krzywickiemu (1859-1941) doktorat honoris causa, jednemu z pierwszych badaczy piłkalni (grodzisk) litewskich; wiele jego prac poświęconych temu tematowi zostało przetłumaczonych na język litewski. Jedynym Polakiem w Kownie, który doszedł do najwyższych stanowisk w Litwie Kowieńskiej był Michał Pius Römer - Mykolas Römeris (1880-1945), prawnik, były żołnierz Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, sędzia w Kolnie na Białostocczyźnie, który nie rezygnując z polskiej świadomości narodowej, językowej i kulturalnej postanowił w 1920 roku włączyć się w budowę państwa litewskiego. Na Litwie był wówczas wielki brak wykształconych Litwinów, stąd skwapliwie skorzystano z jego oferty współpracy. Został profesorem Uniwersytetu Kowieńskiego, dziekanem Wydziału Prawa i w latach 1927-39 był rektorem tej uczelni oraz w latach 1921-28 zasiadał w litewskim Sądzie Najwyższym. Inny Polak – Józef Kaczyński (1857-po 1926) był profesorem weterynarii na tymże uniwersytecie. Natomiast wypędzony z Kowna przez władze litewskie w 1924 roku historyk Polski i Litwy oraz w latach 1920-24 publicysta polskiego „Dnia Kowieńskiego” Władysław Wielhorski (1885-1967) zamieszkał w Wilnie i zrobił karierę naukowo-polityczną w Polsce i na emigracji: w latach 1930–39 był tam profesorem Wyższej Szkoły Nauk Politycznych, 1931–39 dyrektorem Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej i wykładowcą Uniwersytetu Wileńskiego oraz 1935-39 posłem na Sejm RP, po uwolnieniu z niewoli sowieckiej (1940-42) znalazł się w Londynie, gdzie był profesorem Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie oraz członkiem założycielem Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie.

Po napadzie Niemiec i Związku Sowieckiego na Polskę we wrześniu 1939 roku i walkach głównie z Armią Czerwoną, granicę polsko-litewską przekroczyło ponad 5000 żołnierzy. Część z nich zostało internowanych w V Forcie w Kownie; w chwili zajęcia Litwy przez Związek Sowiecki w czerwcu 1940 roku przebywały tam jeszcze 472 osoby, które zostały wywiezione w głąb Rosji. Po upadku Polski został powołany do życia Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) i przystąpiono we Francji (gdzie znalazł schronienie rząd polski oraz gdzie powstawały oddziały wojska polskiego) do prac nad zorganizowaniem łączności z krajem. Z początkiem 1940 roku uruchomiono w Kownie Bazę III, która po przyłączeniu Litwy do Związku Sowieckiego została przeniesiona do Sztokholmu. W czasie II wojny światowej, na terenie Litwy Kowieńskiej powstał w sierpniu 1940 roku kowieński podokręg polskiej Armii Krajowej, którego komendantem był Zbigniew Jentys, a komendantem wojskowym garnizonu Kowno por. Kazimierz Wędzicha. Podokręg Kowno dzielił się na obwody: Obwód Kowno - Mieczysław Turkiewicz, Obwód Kiejdany - chor. Franciszek Madoński i Obwód Szawle - Teodor Nagurski. Na skutek aresztowań przez sowieckie NKWD wiosną 1941 roku, polska działalność konspiracyjna uległa znacznemu ograniczeniu. Podokręg Kowno został przekształcony w Inspektorat E Okręgu AK Wilno, złożony z obwodów kowieńskiego, kiejdańskiego i szawelskiego. W Kownie powstała również konspiracyjna Polska Organizacja na Litwie (POL), rozbita 11 listopada 1942 roku przez litewską Saugumę; członków torturowano przez trzy miesiące w więzieniu gestapo w Kownie, a następnie przewieziono do obozów koncentracyjnych. Wiosną 1940 roku wychowanek polskiego gimnazjum w Kownie, hm Zbigniew Skłodowski został komendantem Szarych Szeregów na Litwie – organizacji opartej na strukturze przedwojennego Harcerstwa Polskiego na tym terenie, która prowadziła szkolenia wojskowe dla przyszłych żołnierzy Armii Krajowej. Aresztowany przez litewską Saugumę na przełomie stycznia i lutego 1942 na dworcu w Wilnie i po długich torturach został rozstrzelany 13 czerwca 1942 w podwileńskich Ponarach.

W wyniku II wojny światowej (1939-45) prawie zupełnie przestały istnieć w Kownie społeczności żydowska i polska. Żydów wymordowali Niemcy z wielką pomocą Litwinów. Wielu Polaków wywieźli Sowieci na Sybir w 1940-41 roku, którzy w tym okresie okupowali Litwę. Szereg Polaków zamordowali Niemcy i Litwini, a bardzo dużo (kilka tysięcy) wobec zbliżania się do Litwy Armii Czerwonej uciekło do Niemiec (skąd po wojnie rozjechali się po świecie) oraz do centralnej Polski. Spośród tych Polaków co zostali w Kownie, szereg z nich znowu pognano na Sybir, a 1172 osobom władze sowieckiej Litwy zezwoliły na wyjazd do komunistycznej Polski (były to osoby, które Litwini uznali za niebezpiecznych patriotów polskich). Pozostałym kilku tysiącom Polaków odebrano wszelkie prawa narodowe. Przez kilkadziesiąt lat nie było niczego polskiego w Kownie.

Po wojnie i ponownym włączeniu Litwy do Związku Sowieckiego nastąpił duży napływ Rosjan i Ukraińców do Kowna. W 1989 roku, a więc w przeddzień upadku Związku Sowieckiego (1991 r.) i odzyskania przez Litwę ponownie niepodległości, Kowno miało 423 000 mieszkańców, z których 88% stanowili Litwini, 8,3% Rosjanie, 0,8% Ukraińcy i już tylko 0,6% Polacy. Po 1991 roku nastąpił duży odpływ Rosjan z Kowna – głównie do Rosji. Do 2001 roku Kowno ludność miasta spadła do 378 943 mieszkańców, a skład etniczny miasta przedstawiał się następująco: 352 051 Litwini – 92.9%, 16 622 Rosjanie – 4.34%, 1906 Ukraińcy – 0.5%, 1600 Polacy – 0.42% i 6764 przedstawiciele innych grup etnicznych – 2.4%. Po wstąpieniu Litwy do Unii Europejskiej nastąpiła duża emigracja Litwinów na Zachód w poszukiwaniu lepszych warunków życia lub z chęci wyrwania się z litewskiego zadupia we wszystkich dziedzinach życia. Dziś Kowno ma tylko 320 000 mieszkańców.

Ogólnie mówiąc polskość Kowna należy już do przeszłości. Zniszczyli ją litewscy nacjonaliści i komuniści oraz litewski Kościół katolicki w sposób, który potępia cały cywilizowany świat. Jednak pozostała polska historia tego miasta, której nie mamy prawa zapomnieć ani pozwalać na to, żeby ją fałszowano czyli litwinizowano.

Jednak w tym dzisiaj najbardziej litewskim mieście spośród wszystkich miast na Litwie (93% jego mieszkańców stanowią Litwini) pali się nadal polskie światełko. W dzisiejszym Kownie mieszka nadal ok. 1500 Polaków. Działają tu: Oddział Kowieński Związku Polaków na Litwie, szkółka języka polskiego i Polski Zespół Folklorystyczny “Kotwica”. Msze polskie są odprawiane w kowieńskim kościele pw. Krzyża Świętego. Jest tu także Polski Punkt Konsularny. Nie zabrakło w powojennym Kownie znanych Polaków związanych z tym miastem. Np. były wikariusz w polskim kościele św. Ducha w Wilnie, proboszcz polskich parafii w Grodnie, w latach 2002-07 arcybiskup metropolita moskiewski i od 2007 roku arcybiskup metropolita mińsko-mohylewski Tadeusz Kondrusiewicz (ur. 1946), ukończył (obok kilku innych Polaków) seminarium duchowne w Kownie, profesorem w tym seminarium był do 1960 roku polski duchowny, ks. Leonard Pukianiec (1903-1968), do 1945 roku profesor polskiego seminarium duchownego w Wilnie (w latach 1942-44 więziony przez Niemców i Litwinów w obozie w Wyłkowyszkach), a wychowanek polskiego gimnazjum w Poniewieżu Bolesław Piekarski (1911-1971), dyrygent i pedagog był dyrygentem chóru Konserwatorium Muzycznego w Kownie oraz nauczycielem muzyki w kowieńskich gimnazjach III i VIII.

Miastami partnerskimi Kowna są Białystok, Łomża i Wrocław.

Wiele jest polskich pamiątek w Kownie pomimo tego, że w ostatnim stuleciu niszczyły je na równi tak nacjonalizm litewski, jak i władze sowieckiej Litwy. Na przykład nacjonaliści litewscy zburzyli w 1940 roku dom, w którym mieszkał Adam Mickiewicz po przybyciu do Kowna w 1819 roku, a stary cmentarz kowieński z tysiącami polskich nagrobków został zniszczony po II wojnie światowej przez litewskich komunistów. Albo zacierano i zaciera się polskość danej osoby. Na przykład w 1807 roku w gmachu byłego kolegium jezuickiego powstała polska szkoła podstawowa, w której z nakazu Uniwersytetu Wileńskiego w latach 1819-1823 pracował jako nauczyciel Adam Mickiewicz, a także mieszkał w przydzielonym mu w budynku szkolnym pokoju. Upamiętniono ten fakt wmurowaniem na ścianie budynku tablicy z napisem w języku litewskim i rosyjskim „Tu mieszkał i tworzył Adam Mickiewicz w latach 1819-1823”; o języku polskim „zapomniano”, chociaż Mickiewicz jest nie litewskim czy tym bardziej rosyjskim wieszczem narodowym a tylko polskim. O polskiej przeszłości Kowna mówią przede wszystkim mury starych budowli czy związane z Polakami, począwszy od najważniejszej budowli sakralnej miasta – monumentalnej archikatedry katolickiej p.w. śś. Piotra i Pawła z XV-XVII wieku, w której np. w latach 1893-94 przy bocznej ścianie prezbiterium wzniesiono neogotycką kaplicę, jedną z najciekawszych na Litwie, projektowaną przez polskiego architekta Franciszka Wyganowskiego i w której znajdują się XIX-wieczne płótna znanego rysownika i ilustratora polskiego Michała Elwiro Andriollego. Klasztor dla polskich bernardynów ufundował w Kownie w 1467 roku marszałek kowieński i kasztelan grodzieński S. Sędziwojewski. Pomnikami polskimi są także zachowane kościoły i klasztory: jezuitów, kamedułów w Pożajściu (dziś na terenie Kowna) z lat 1667-74, karmelitów (w którym jeszcze przed wojną odbywały się polskie nabożeństwa), dominikanów, bernardynek, benedyktynek, ratusz, pałace Massalskiego i Godlewskiego, polskie nowoczesne budynki z okresu przedwojennego: polskiej organizacji „Pochodnia”, Gimnazjum Polskiego i Banku Spółdzielczego. W późnogotyckim Domie „Perkuna” jest Muzeum Adama Mickiewicza. Na starym cmentarzu karmelickim zachowały się groby polskie. W muzeach, bibliotekach i archiwach Kowna jest tysiące poloników – pamiątek polskich świadczących o polskiej historii Kowna i ziem etnicznych Litwy (Litwa Kowieńska), które często trafiły do tych zbiorów przez kradzież zbiorów z polskich dworków ziemiańskich na Litwie przez komunistów litewskich w 1940 roku. Np. w zbiorach Muzeum Wojskowego im. Witolda Wielkiego w Kownie jest szkic niezrealizowanej panoramy „Bitwa pod Grunwaldem” dwóch wielkich malarzy polskich - Tadeusza i Jana Styków. W Państwowym Muzeum Sztuk Pięknych im. M.K. Ciurlionisa jest pełno polskich obrazów i rysunków (np. Aleksandra Orłowskiego i obraz „Kościół w Piasecznie koło Warszawy” czy obrazy Edwarda Mateusza Romera). Do bibliotek kowieńskich zostały wcielone bogate zbiory biblioteczne Stanisława Szczęsnego Kosakowskiego (zm. 1872), które do I wojny światowej były przechowywane w Warszawie, a po jej wybuchu na okres wojny dla ich bezpieczeństwa znalazły się na Litwie; po wojnie przywłaszczyli je sobie Litwini. Polonikiem na terenie Kowna jest także Dolina Mickiewicza - Mickevičiaus slėnis, dolina zlokalizowana w obrębie Gaju Dębowego - Kauno ąžuolynas, która była jednym z ulubionych miejsc spacerowych Adama Mickiewicza podczas jego pobytu tutaj w latach 1819-23. Stoi tu teraz pomnik z wyrytym czterowersowym fragmentem poematu „Grażyna” – oczywiście tylko w języku litewskim oraz wbudowany weń kamień z literami AM i datą 1823, na którym przesiadywał poeta. W Kownie jest również pomnik „polskiego” papieża Jana Pawła II, który, podczas pielgrzymki na Litwę w 1993 roku, odwiedzał także Kowno.

W pełnym Polaków Kownie do 1940 roku urodziło się szereg znanych i zasłużonych Polaków, jak np.: Witold Andrzejewski (ur. 1940), aktor teatralny (związany z teatrem w Gorzowie Wielkopolskim 1960-66) i od 1972 duchowny katolicki diecezji gorzowskiej, prałat, kanonik honorowy gorzowskiej Kapituły Katedralnej, długoletni proboszcz parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny w Gorzowie Wielkopolskim, kapelan “Solidarności”, duszpasterz akademicki, jeden z najbardziej cenionych rekolekcjonistów w kraju; Napoleon Baniewicz (1904 – 1979 Bydgoszcz), lekarz neurolog i psychiatra, pracownik naukowy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, ordynator neurologii w szpitalu PKP w Wilnie, a po wojnie Szpitala Miejskiego w Bydgoszczy, jako pierwszy opisał objaw, znany obecnie jako „objaw Baniewicza”; Feliks Bernatowicz (1786 – 1836 Łomża), powieściopisarz, redaktor warszawskiego “Dziennika Powszechnego”; Edward Bienisiewicz (1911 – po 1990), inżynier mechanik kolejnictwa, naczelnik Wydziału Technicznego Ministerstwa Komunikacji, 1962-72 przedstawiciel Polskich Kolei Państwowych w Komitecie Organizacji Współpracy Kolei Krajów Socjalistycznych; Kondrad Franciszek Billewicz (1862 – 1932 Tomaszów Mazowiecki), chemik, bardzo zasłużony działacz gospodarczy i społeczny w Kaliszu i Tomaszowie Mazowieckim; Zofia Bittenek (1904 – 1943 Auschwitz), przełożona pielęgniarek w szpitalu Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie, działaczka konspiracyjna podczas II wojny światowej, oficer Wojska Polskiego, 11 VIII 1942 aresztowana przez gestapo i wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie zginęła; Zygmunt Bogdziewicz (ur. 1941), olimpijczyk, strzelec - karabin małokalibrowy do ruchomej tarczy z sylwetką "biegnącego dzika" 30+30 strzałów , 50 m: uczestnik Igrzysk Olimpijskich w Monachium 1972 i Montrealu 1976; Józef Borowik (1891 – po IX 1939), przyrodnik, ichtiolog, po I wojnie światowej pracujący naukowo w Toruniu, autor prac naukowych związanych z Zatoką Gdańską; Piotr Paweł Bortnowski (1861-1907 Warszawa), zasłużony lekarz na Kielecczyźnie: Kozienice, Staszów, Opatów, powiat iłżecki; Krystyna Brandowska (ur. 1943), projektantka wnętrz i mebli, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Gdańsku; Jerzy Brzozowski-Korab (1899 – 1974 Bruksela), prawnik, 1936-39 podsekretarz stanu w Prezydium Rady Ministrów RP, 1946 założyciel Polskiego Instytutu Naukowego w Brukseli, minister pełnomocny rządu polskiego w Londynie na Belgię; Konstanty Buczyński (1872-1933 Warszawa), wybitny chirurg i dermatolog polski pracujący w Warszawie, podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku członek Rady Obrony Stolicy, w 1929 roku reprezentował Polskę na międzynarodowym zjeździe w Genewie, gdzie został wybrany wiceprezesem międzynarodowej Ligi Homeopatycznej, prezes Polskiej Macierzy Szkolnej i Ligi Obrony Lekarskiej w Polsce; Włodzimierz Chartytonow (1898– po IX 1939), uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920, oficer rezerwy Wojska Polskiego, znany budowniczy wileński, właściciel przedsiębiorstwa inż.-budowlanego, radca Izby Przemysłowo-Handlowej w Wilnie, wykonał liczne budowle w województwach wschodnich; Michał Chmielewski (1861-1937 Kowno), polski lekarz, pracujący zawodowo w Kownie, działacz polski w tym mieście, m.in. członek zarządu głównego Towarzystwa „Pochodnia”, prezes Kowieńskiego Polskiego Rzymsko-Katolickiego Towarzystwa Dobroczynności, działacz „Sokoła” i klubu sportowego „Sparta”; Ludwik Chodakowski (ur. 1843 Kowno), polski lekarz, jeden z pionierów nowoczesnej medycyny na Litwie, długoletni chirurg w Birżach; Anna Chojnacka (1910-1943 Auschwitz), działaczka konspiracyjna podczas II wojny światowej, 1940-43 kierowniczka komórki łączności Wydziału Wywiadowczego Komendy Okręgu ZWZ-AK Łódź, aresztowana przez gestapo i wywieziona do obozu koncentracyjnego Auschwitz, gdzie zginęła; Aleksander Chomiński (1859-1936 Polska), wybitny ziemianin z Wileńszczyzny, działacz społeczny i polityczny, publicysta prasy polskiej w Wilnie, pisarz, 1907-10 poseł polski w II Dumie rosyjskiej I 1910-13 poseł w rosyjskiej Radzie Państwa, 1921 kontroler państwowy polskiej Litwy Środkowej, odznaczony krzyżem oficerskim Polonia Restituta; Wacław Dawidowski (1882-1962 Sopot), artysta malarz, pedagog działający do 1945 r. w Wilnie (m.in. 1924-45 nauczyciel rysunku w Państwowej Szkole Technicznej), a następnie w Gdańsku (Techniczne Zakłady Naukowe), otrzymał Wielki Srebrny Medal na Wystawie Sztuki i Rzemiosła w Wilnie w 1924; Michał Dąbkowski (1899-1937 ZSRR), działacz komunistyczny, członek Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Polski; Józef Demontowicz (1823-1876 Sztokholm), działacz niepodległościowy, 1862 pełnomocnik Centralnego Komitetu Narodowego na Pomorzu i w Poznańskiem, w czasie Powstania Styczniowego 1863 organizator wyprawy morskiej z bronią z Londynu na Żmudź; Józef Dombrowski (1826-1892 Białystok), aktor i reżyser teatralny związany z teatrami Warszawy (debiut 1857) i Wilna, gdzie był bardzo popularny; Edmund Alfons Fryk (1876 – 1944 Niemcy), inżynier i architekt litewski polskiego pochodzenia działający na Litwie, także po uzyskaniu przez kraj niepodległości w 1918, autor licznych budowli na terenie na terenie Litwy, m.in.: budynku litewskiej korporacji studenckiej "Neo Lithuania" w Kownie (1923-27), gimnazjum w Szawlach (1925), ministerstwa sprawiedliwości (obecnie filharmonia, 1925-28), gimnazjum polskiego w Kownie (1931), Towarzystwa Kredytowego w Kownie (1931), projektował dworce kolejowe w Taurogach, Rakiszkach, Wyłkowyszkach i Kretyndze oraz kościół w Sosnowie; Adolf Giżyński (1922-1984 Francja), przywódca harcerstwa polskiego na międzywojennej Litwie, duchowny katolicki, profesor Seminarium Duchownego w Szczecinie; Jerzy Hoppen (1891-1969 Toruń), artysta malarz, grafik, pedagog, historyk sztuki i konserwator, twórca graficznej "Szkoły wileńskiej", do 1939 docent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a po wojnie profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Wacław Iwaszkiewicz (1893-1963 Londyn), pułkownik pilot Wojska Polskiego, 1930-36 dowódca 5 Pułku Lotniczego w Lidzie, 1936-38 komendant Centrum Wyszkolenia Lotnictwa Nr 1 i 1938-39 dowódca Grupy Szkół Lotniczych, 1939 dowódca 3 Grupy Lotniczej, a podczas kampanii wrześniowej 1939 dowódca lotnictwa i obrony przeciwlotniczej Armii „Łódź”, od 1940 zastępca inspektora sił powietrznych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie; Helena Jagiełowicz-Gawle (ur. 1934), farmaceutka, posłanka na Sejm PRL 1976–85; Samson Jakubowski (ur. 1801-zm. ?), wirtuoz w grze na harmonijce słomianej, występował w Niemczech, Danii, Anglii i Francji, gdzie współpracował z emigracją polską, komponował fantazje, potpourri i polonezy; Ignacy Jasiukowicz (1847–1914 Kutno), inżynier, przedsiębiorca, 1888-1913 dyrektor wielkiego Południowo-Rosyjskiego Dnieprowskiego Towarzystwa Metalurgicznego w Kamienskoje (dziś Dnieprodzierżyńsk na Ukrainie), właściciel majątku pod Kutnem; Stanisław Jastrzębski (1894-1967 Szczecin), działacz lewicowy i komunistyczny, podczas wojny w Gwardii Ludowej, a po wojnie na kierowniczych stanowiskach w przedsiębiorstwach budowlanych w Szczecinie; Alojzy Jatowtt (1894-1972 Warszawa), duchowny katolicki, profesor Seminarium Duchownego w Mińsku, 1929-37 kanclerz kurii biskupiej w Częstochowie, 1964 wikariusz generalny diecezji częstochowskiej; Jan Józefowicz (1855-1899), zasłużony polski lekarz w Kownie: biedotę miejską leczył za darmo, sekretarz Kowieńskiego Towarzystwa Lekarskiego, współpracownik warszawskiej „Gazety Lekarskiej”; Czesław Henryk Kaczmarczyk (1899-po IX 1939), artysta malarz, grafik, absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (uczeń K. Tichyego i W. Skoczylasa), portrecista, ilustracje książkowe, doradca artystyczny Związku Nauczycielstwa Polskiego; Bohdan Kiełczewski (1912-1998 Poznań), entomolog, astronom, profesor Akademii Rolniczej w Poznaniu, przewodniczący Głównej Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii; Tadeusz Kognowicki (1922-1941 pod Kownem), komendant harcerstwa polskiego na Litwie, zasłużony działacz niepodległościowy podczas II wojny światowej, zamordowany przez NKWD; Kazimierz Wijuk Kojałowicz (1617-1674 Połock), jezuita, homileta, profesor kolegiów jezuickich (m.in. Płock, Braniewo, Poznań), 1652-68 profesor i 1655-61 rektor Akademii Wileńskiej, przełożył na język polski „Kronikę” K.K. Tacyta (Warszawa 1803); Wojciech Wijuk Kojałowicz (1609-1677 Warszawa), jezuita, historyk, teolog, profesor Akademii Wileńskiej; Władysław Komar (1940-1998 Polska), sportowiec, jeden z najlepszych polskich miotaczy kulą w historii tej konkurencji, zdobywca złotego medalu na Olimpiadzie w Monachium w 1972; Gustaw Lutkiewicz (ur. 1924), aktor teatralny (m.in. Teatr Narodowy w Warszawie), filmowy i telewizyjny oraz radiowy, piosenkarz; Władysław Milon (1923-1985 Poznań), tancerz, pedagog, solista zespołu F. Parnella, pierwszy tancerz opery w Poznaniu; m.in. Książę — Śpiąca królewna P. Czajkowskiego; Andrzej Młodzianowski (1626-1686 Wilno), jezuita, hagiograf, poeta, 1656-57 kaznodzieja polski we Wrocławiu, profesor kolegiów jezuickich; Jarosław Nieciecki (1906-po IX 1939), dziennikarz i jeden z czołowych działaczy sportowych w Wilnie, prezes Związku Dziennikarzy Sportowych; Józef Tymoteusz Nowkuński (1868-1952), inżynier komunikacji, projektant i kierownik budowy linii kolejowych w Rosji i Polsce; Zofia Pietkiewicz (1931-2004 Koszalin), absolwentka wyższych szkół rolniczych w Olsztynie (1957) i Szczecinie (1968), 1980-89 jedna z czołowych działaczy „Solidarności” w Koszalinie (współorganizatorka Komitetu Założycielskiego, następnie przewodnicząca Komitetu Zakładowego przy Wojewódzkim Biurze Geodezji i Terenów Rolnych, kolporterka czasopism i wydawnictw niezależnych, współorganizatorka Mszy za Ojczyznę, manifestacji), represjonowana przez władze (1982-83 więziona), od 1997 członek Zarządu Głównego Stowarzyszenia Osób Represjonowanych w Stanie Wojennym; Wiktor Piotrowicz (1900-1954 Londyn), publicysta, historyk wyznań religijnych na Kresach i krytyk literacki związany głównie z prasą wileńską, a podczas wojny z wydawnictwami polskich ministerstw w Londynie, wyższy urzędnik państwowy, do 1939 naczelnik wydziału Społeczno-Politycznego w Departamencie Politycznym Ministerstwa Spraw Wewnętrznych; Czesław Połowiński (1900-1981 Londyn), prawnik, działacz społeczny i polonijny, do 1939 prezes Sądu Okręgowego w Nowogródku; Zygmunt Rewkowski (1905-1961 Londyn), aktor teatrów w Wilnie, Bydgoszczy, Poznaniu, Warszawie, II Korpusu Polskiego we Włoszech i Londynie; Józef Rodziewicz (1907-1987 Warszawa), inżynier elektryk, na wyższych stanowiskach w fabrykach w Białej Podlaskiej (Fabryka Samolotów), Starachowicach i Warszawie; Antoni Jan Rosół (1882-1902 Kowno), działacz socjalistyczny, 1899 uczestniczył w odbudowie Socjal-Demokracji Królestwa Polskiego; Aleksander Sender Silbernik (1832-1906 Warszawa), esperantysta, fundator pierwszego podręcznika języka esperanto „Unua Libro” (1887); Bolesław Strzelecki (1896-1941 Auschwitz), błogosławiony Kościoła katolickiego, męczennik za wiarę II wojny światowej, duchowny katolicki, rektor kościoła św. Trójcy (1935-40), proboszcz parafii Najświętszego serca Pana Jezusa (1940) w Radomiu, działacz charytatywny, zginął w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Auschwitz, beatyfikowany przez papieża Jana Pawła II 13 czerwca 1999 r. w Warszawie w grupie 108 błogosławionych męczenników; Wiktor Sukiennicki (1901-1983 USA), prawnik, teoretyk prawa, historyk, sowietolog, 1929-39 pracownik naukowy w Wilnie, a po wojnie w czołowym amerykańskim ośrodku badań sowietologicznych – Instytucie Hoovera przez Uniwersytecie Stanforda (Kalifornia); Zbigniew Szemberg (1920-po 1990), inżynier budowlany, 1962-82 kierownik oddziału budowlanego w Przedsiębiorstwie Budownictwa Przemysłowego w Łodzi; Antoni Franciszek Szrubowski (1620 – 1680 Kroże), jezuita, popularyzator teologii, misjonarz w Królewcu, rektor kolegiów w Poniewieżu 1661-64 i Krożach 1670-73; Antoni Śnielewski (1885-zm. po VI 1940), działacz polski na Litwie Kowieńskiej, 1920-22 poseł na Sejm Ustawodawczy Republiki Litewskiej – członek Frakcji Polskiej; Antoni Towiański (1857-1924 Warszawa), generał brygady Wojska Polskiego; Zygfryd Wasilewski (1909-po 1990), technik drogowy i wodny, zasłużony dyrektor Państwowego Przedsiębiorstwa Budowlanego – Oddział Olsztyn; Mira Wereszczyńska (1896-1955 Warszawa), dyrygent, pianista, kompozytor, związana z teatrami i operetką warszawską; Stanisław Władyczko (1878-1937 Wilno), neurolog, od 1919 profesor polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie; Kazimierz Wołkowycki (1897-1935 Kowno), działacz polski na Litwie Kowieńskiej, 1923-26 poseł na Sejm Litewski; Janina Zabielska (1906-1962 Londyn), zasłużony bibliotekarz i bibliofil, do 1939 pracownik Biblioteki Wróblewskich w Wilnie, a po wojnie Biblioteki Polskiej w Londynie, 1953-66 ogłosiła trzytomową bibliografię poloników zagranicznych za lata 1939-63 - Bibliografia druków polskich i Polski dotyczących wydawanych poza Polską po 1 września 1939; Klara Zamenhof (1863-1924 Warszawa), żona Ludwika Zamenhofa, twórcy międzynarodowego języka esperanto, esperantystka i jego propagatorka w środowisku warszawskim; Zbigniew Żółtowski (1916-1986 Warszawa), epidemiolog i parazytolog, profesor Polskiej Akademii Nauk i Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Warszawie; Stanisław Żurawski (1889-1976 Kraków), malarz, współzałożyciel i członek Cechu Artystów Plastyków Jednoróg; Wacław Żyborski (1893-po IX 1939), oficer sztabowy Wojska Polskiego, 1935-37 naczelnik wydziału bezpieczeństwa i 1937-39 dyrektor Departamentu Politycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych; Witold Żyborski (1895-1966 Wielka Brytania), ziemianin, działacz samorządowy, 1935-38 i 1938-39 poseł na Sejm RP, sekretarz Prezydium Sejmu. - W Kownie spędził dzieciństwo i młodość Władysław Starewicz (1882-1965 Francja), wybitny polski filmowiec, twórca i pionier filmów animowanych, twórca pierwszego w historii filmu lalkowego. Jego ojcem był Aleksander Starewicz mieszkający w Sumiliszkach niedaleko Kiejdan, a matką Antonina Legęcka z Kowna. Oboje rodzice pochodzili z polskiej szlachty. Ojciec po Powstaniu Styczniowym 1863, w którym brał udział na terenie Królestwa Polskiego, ukrywał się na Litwie. Władysław w czerwcu 1910 w Kownie, w swojej małej, domowej pracowni, dokonał oryginalnego eksperymentu. Sfilmował walkę unikatowych samców jelonkowatych/jelonków o siedzącą samicę na tle stylizowanej dekoracji, dzieląc ruch na poszczególne fazy i wykonując zdjęcia klatka po klatce. Po obejrzeniu na ekranie wywołanych zdjęć, miał zawołać: „Ruszają się, ruszają jak żywe! Co za fantastyczne tworzywo, zdolne kreować cuda!” Tak rozpoczęła się jego kariera filmowa, najpierw w Moskwie, a następnie w Paryżu. W 1939 roku podpisał kontrakt na realizację w Polsce, w której miał zamiar się osiedlić na stałe (wybuch wojny to uniemożliwił), filmu pt. „Pani Twardowska”, na podstawie poematu A. Mickiewicza”.

Marian Kałuski
(Nr 125)

Wersja do druku

Lubomir - 28.01.16 12:48
Z pewnością majstersztykiem polskiej dyplomacji, byłoby doprowadzenie do otwarcia repatriacyjnego mostu Azja- Kowno, dla dawnych obywateli RP i ich potomków, mieszkańców Kowieńszczyzny i Wileńszczyzny, zesłanych do azjatyckich republik sowieckiego imperium. To byliby obywatele polscy, mieszkający w swoich ojcowiznach na Żmudzi i Litwie. Instytucje polskie i polskie szkolnictwo miałoby szanse na rozkwit a nie na likwidację lub powolne umieranie.

Lubomir - 19.12.15 16:13
Wciąż brakuje mi współczesnych akcentów nawiązujących do wielkiej historii Wielkiej Polski. Żeby chociaż Poczta Polska wydała serię znaczków pocztowych pt: 'Miasta Pierwszej Rzeczypospolitej Polskiej', w tym miasta Litwy i Żmudzi. Seria filatelistyczna pt: 'Historia Unii Polsko-Litewskich' też miałaby wielki sens. Tylko czy rozwalana i marginalizowana przez Deutsche Post Poczta Polska, ma jeszcze jakąś moc sprawczą?.

Wszystkich komentarzy: (2)   

Publikowane komentarze są prywatnymi opiniami naszych Czytelników. Gazeta Internetowa KWORUM nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

28 Marca 1892 roku
Urodził się Stanisław Dąbek, polski płk, dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża podczas kampanii wrześniowej (zm. 1939)


28 Marca 1928 roku
Urodził się Zbigniew Brzeziński, doradca prezydenta USA Jimmiego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego


Zobacz więcej