Czwartek 25 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Jarosława, Marka, Wiki

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 06.11.15 - 23:12     Czytano: [3224]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Książka: Polskie dzieje Kijowa

„Polskie dzieje Kijowa”

W ostatnich dniach paĹşdziernika 2015 roku znana Oficyna Wydawnicza Kucharski w Toruniu (wwwoficynamjk.com.pl) wydała w wersji drukowanej i elektronicznej (ebook) kolejną książkę Mariana Kałuskiego z Australii pt. „Polskie dzieje Kijowa” (ISBN: 978-83-64232-07-7).


















Jest to pierwsza w literaturze polskiej książka o Polakach w Kijowie. Książka ma charakter popularno-naukowy i liczy 234 strony. Na jej zawartość składają się następujące rozdziały: Polskie dzieje Kijowa w zarysie, KijĂłw w dziejach wojskowości polskiej, Katolicka (czyli polska) diecezja kijowska, Polskie wątki w dziejach Ławry Peczerskiej, Język polski w Kijowie i na kijowskiej Ukrainie, KijĂłw w historii literatury polskiej, Księgarnia polska „Leon Idzikowski” w Kijowie, Prasa polska w Kijowie do 1920 roku, Sowieckie propagandowe czasopisma polskojęzyczne wydawane w Kijowie w latach 1919-1941,

Polskie życie teatralne w Kijowie, Kradzież zbiorów polskich uczelni umożliwiła powstanie Uniwersytetu Kijowskiego, Polskie korzenie Uniwersytetu Kijowskiego, Polacy na wyższych uczelniach Kijowa po 1864 roku i udział ich absolwentów i innych znanych polskich kijowian w życiu Polski i narodu polskiego, Polskie wyższe uczelnie w Kijowie, Polskie organizacje akademickie na kijowskich uczelniach, Kijów wielką skarbnicą polskiego dziedzictwa narodowego, Biblioteka króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Kijowie, Losy kijowskiego muzeum Józefa Choynowskiego, Polak jednym z największych architektów Kijowa, Polak jednym z największych malarzy Kijowa, Najbogatszy w dziejach Polak pochodził z Kijowa, Janusz Korczak w Kijowie, Znani Polacy urodzeni w Kijowie, Polskie cmentarze w Kijowie, Rola Polaków w historii Kijowa, Kijów miastem zbratania polsko-ukraińskiego, Wskazówki bibliograficzne.

OPIS KSIĄŻKI

Dla historiografii rosyjskiej i ukraińskiej w ogĂłle nie istnieje polska historia Kijowa. Tymczasem stolica Ukrainy ma bogatą polską historię i to powinno być uznane przez UkraińcĂłw za fakt historyczny, nie podlegający dyskusji, a tym bardziej przekreślaniu. Bowiem bez polskiej historii Kijowa nie ma pełnej i prawdziwej historii tego miasta. Podkreślanie wielokulturowości Kijowa powinno leĹźeć w ukraińskim interesie narodowym. Podkreślanie wieloetnicznego charakteru miasta, szczegĂłlnie w przeszłości, do ktĂłrego posiadania Polska nie rości pretensji, to przeciwstawianie się agresywnej i szowinistycznej propagandzie rosyjskiej, Ĺźe KijĂłw w swych dziejach to miasto z krwi i kości rosyjskie, Ĺźe to „matka miast rosyjskich, Ĺźe Rosjanie mają prawo do jego posiadania. Historia PolakĂłw w Kijowie i wspĂłlna ukraińsko-polska historia tego miasta, była zazwyczaj harmonijna i ten fakt nie powinien dzielić oba narody, a raczej zachęcać je do budowania czy pogłębiania przyjaĹşni polsko-ukraińskiej.


Kijów jest wielką skarbnicą polskiego dziedzictwa narodowego, skradzionego narodowi polskiemu przez Rosję carską i bolszewików, a obecnie przetrzymywanego przez władze Ukrainy, które uważają je, w tym także Bibliotekę Stanisławowską z Zamku Królewskiego w Warszawie, za własność Ukrainy i... ukraińskie dziedzictwo narodowe!

O AUTORZE

Marian Kałuski jest dziennikarzem, pisarzem i historykiem polskim i australijskim oraz podróşnikiem (był w 76 krajach). 1974-77 redaktor „Tygodnika Polskiego” w Melbourne. WspółzałoĹźyciel w 1977 i kierownik Studium Historii Polonii Australijskiej. Członek Światowej Rady Badań nad Polonią (Warszawa). Jego zasługą jest wydanie przez Pocztę Australijską (Australia Post) w 1983 znaczka pocztowego upamiętniającego zasługi Pawła Edmunda Strzeleckiego dla Australii (wydał swoje dwie jego biografie po angielsku). Autor m.in. 20 książek z zakresu historii, religii, KresĂłw i PolakĂłw na świecie, w tym „Jan Paweł II. Pierwszy Polak papieĹźem” (Australia 1979, USA 1980), „The Poles in Australia” (1985), „Litwa. 600-lecie chrześcijaństwa 1387-1987” (1987), „Polacy w Chinach” (2001), „Polska-Chiny 1246-1996” (2004), „Polskie dzieje Gdańska” (2004), „Polacy w Nowej Zelandii” (2006), „Śladami PolakĂłw po świecie” (2007), „Polonia katolicka w Australii” (2010). Odznaczony KrzyĹźem Zasługi (1991) i Srebrnym Medalem Stowarzyszenia „WspĂłlnota Polska” (2006).

Materiały do historii Polaków we Lwowie (2)

Z okazji pięćdziesięciolecia przewiezionych w 1925 roku prochĂłw nieznanego Ĺźołnierza polskiego ze Lwowa do Warszawy i złoĹźenia ich w Grobie Nieznanego Ĺťołnierza, w katedrze św. Jana w Warszawie wmurowana została uroczyście specjalna tablica pamiątkowa. Jak pisze paryska „Kultura” (Nr 3/342): „Przy tej okazji komuniści dowiedzieli się, Ĺźe od 30 lat oddają na Grobie Nieznanego Ĺťołnierza cześć jednemu z Orląt lwowskich”.

W 1661 roku król Jan Kazimierz przekształcił założone w 1608 roku kolegium jezuickie na Akademię Lwowską (Uniwersytet Lwowski).

W latach 1772-1918 Lwów był pod zaborem austriackim. Cesarzem austriackim w latach 1848-1916 był Franciszek Józef I Habsburg, który w 1867 roku nadał Galicji autonomię, przez co władza w niej, sprawowana w imieniu cesarza, przeszła w polskie ręce. We wrześniu 1880 roku cesarz Franciszek Józef I przybył po raz pierwszy do Lwowa. Cesarz podczas pobytu we Lwowie zawsze rezydował w Pałac Namiestnikowskim. Namiestnik (był nim wówczas hrabia Alfred Potocki) układał wszystkie szczegóły pobytu, audiencje, prezentacje, program wizyt, zwiedzania, uroczystych balów, których było zawsze dwa: bal miasta Lwowa na ratuszu i bal ziemiański w salach pięknego Kasyna. Cesarz był także we Lwowie w 1894 roku (przybył na wielką polską Wystawę Krajową). Wszystkie uroczystości i imprezy podczas pobytu cesarza we Lwowie miały charakter polski, gdyż Lwów był wówczas polski do szpiku kości.

W 1906 roku znany historyk polski Aleksander Czołowski założył i został pierwszym prezesem Towarzystwa Miłośników Przeszłości Lwowa. Redaktorem cennych wydawnictw Towarzystwa był historyk Lwowa Franciszek Jaworski.

Historyk, późniejszy profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1920-33) Stanisław Kot w 1908 roku założył we Lwowie Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza.

W 1879 roku młodzieĹź lwowska wydała „Album uczącej się młodzieĹźy polskiej, poświęcony JĂłzefowi Ignacemu Kraszewskiemu”.

W 1900 roku ukazała się we Lwowie „Księga pamiątkowa Uniwersytetu Lwowskiego ku uczczeniu pięćsetnej rocznicy fundacji jagiellońskiej Uniwersytetu Krakowskiego”.

Mikołaj Szarffenberg w roku 1565 załoĹźył w Krakowie własny warsztat drukarski. WkrĂłtce otrzymał tytuł urzędowego drukarza przy kancelarii krĂłlewskiej i w związku z tym utrzymywał drugi warsztat – wędrowny, ktĂłry był zawsze na usługi krĂłla w miejscu, gdzie władca aktualnie przebywał. Z tego powodu w 1578 roku warsztat ten przebywał we Lwowie i tym samym rozpoczął dzieje drukarstwa polskiego w tym mieście. Natomiast pierwszą stałą drukarnię polską we Lwowie załoĹźył w 1592 roku Maciej Garwolczyk.

Pierwszą polską gazetą codzienną – dziennikiem (ukazywał się 6 razy w tygodniu) był wydawany we Lwowie w latach 1794-98 „Dziennik Patriotycznych PolitykĂłw”, redagowany przez księdza Michała Harasiewicza oraz historyka i ekonomistę Wawrzyńca Surowieckiego.

Pierwszy stały teatr polski był czynny we Lwowie w latach 1780-83. Był to zespół teatralny Truskolaskich, którzy zapisali się złotymi zgłoskami w dziejach teatru polskiego.

Działające przez kilkadziesiąt lat we Lwowie wydawnictwo polskie Biblioteka Szkoły Powszechnej wydała całą masę pozycji wydawniczych; w samym 1933 roku wydało 80 tytułów książek.

„Pamiętnik Literacki”, wychodzący obecnie we Wrocławiu, a poświęcony literaturze polskiej, krytyce i teorii literatury, załoĹźony został we Lwowie w 1902 roku i był wydawany w tym arcypolskim mieście do 1939 roku.

Lew Kaltenbergh był współorganizatorem polskiego ugrupowania artystyczno-literackiego „Rybałci”, powstałego we Lwowie w 1933 roku, i członkiem polskiej grupy malarskiej „Artes”. Działalność swoją w obu placĂłwkach opisał w książce „Studia miłości” (Warszawa 1975).

Archiwum XI Korpusu austriackiego we Lwowie znajduje się obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.

Znani Polacy urodzeni w Drohobyczu

Drohobycz to jedno z najbardziej znanych dawnych miast polskich w Małopolsce Wschodniej, przed II wojną światową leżące na terenie wojewĂłdztwa lwowskiego; od 1945 roku z woli Stalina – grabieĹźcy polskich KresĂłw naleĹźy do Ukrainy. ZałoĹźycielami miasta byli krĂłlowie polscy: Kazimierz Wielki – załoĹźyciel kościoła katolickiego w 1340 roku i nadawca herbu dla Drohobycza oraz Władysław Jagiełło – załoĹźyciel fary w 1392 roku i nadawca praw magdeburskich Drohobyczowi w 1422 roku. Polski Drohobycz przeĹźył swĂłj okres dynamicznego rozwoju, związany z tutejszymi Ĺźupami solnymi, ktĂłre były własnością krĂłlewską. Drugi okres wielkiego rozwoju miasta nastąpił w 2. poł. XIX w. kiedy w pobliskim Borysławiu odkryto bogate złoĹźa ropy naftowej. Powstało wĂłwczas Borysławsko-Drohobyckie Zagłębie Naftowe – największy rejon wydobycia ropy naftowej i wosku ziemnego na terenie Galicji (w 1909 r. wydobywano tutaj 5% światowego wydobycia ropy naftowej), a później II Rzeczypospolitej; Państwowa Fabryka OlejĂłw Mineralnych w Drohobyczu przed wojną zatrudniała 3000 osĂłb, były tu takĹźe 4 rafinerie ropy naftowej. Do 1945 roku Drohobycz był pod kaĹźdym względem miastem polskim – dominowali tu Polacy, język polski oraz polska oświata i kultura, ukazywała się lokalna prasa polska. Na terenie miasta funkcjonował znany klub piłkarski Junak, były dwa bardzo dobre gimnazja im. KrĂłla Władysława Jagiełły i im. KrĂłlowej Jadwigi. Centralną ulicą miasta była ul. Mickiewicza, a w 1894 roku społeczność miasta ufundowała pomnik wieszczowi. W 1931 roku w Drohobyczu mieszkało 32 261 osĂłb – 58.4% ludności stanowili Polacy, 24.8% Ĺťydzi, 16.2% Ukraińcy i 0.6% inni. Do 1939 roku ludność miasta wzrosła do 39 tysięcy. Po przyłączeniu Drohobycza do Związku Sowieckiego w 1945 roku z drohobyckiego rejonu „repatriacyjnego” wysiedlono do Polski Ludowej 48 593 osoby, wśrĂłd ktĂłrych było 45 157 PolakĂłw i 2083 ĹťydĂłw polskich. W 1959 roku w sowieckim Drohobyczu mieszkało jeszcze 1680 PolakĂłw, pomimo tego, Ĺźe w latach 1957-58 wyjechało do Polski tyle samo PolakĂłw. Przez fakt, Ĺźe Drohobycz był duĹźym ośrodkiem polskości, w mieście urodziło się duĹźo znanych PolakĂłw. Oto oni:

Wojciech Alaborski (1941-2009 Warszawa), aktor teatralny, filmowy i telewizyjny; Karol Arct (1879-po 1939), prawnik, publicysta, radca prawny Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, wojewĂłdzki inspektor starostw w Krakowie; Aleksander Bednarz (1941-2013 Warszawa), aktor teatralny (związany z teatrami stolicy), filmowy i telewizyjny, reĹźyser teatralny; Zygmunt Bienstock (1916-1993 Nowy Jork), absolwent drohobyckiego gimnazjum im. Władysława Jagiełły, muzyk, znany kompozytor muzyki rozrywkowej; Aleksander Roman Boroński (1893-1975 Warszawa), major artylerii Wojska Polskiego, dowĂłdca IV dywizjonu 1 Pułku Artylerii Przeciwlotniczej, po wojnie redaktor w Państwowych Wydawnictwach Szkolnictwa Zawodowego w Warszawie; Karol Borowiczka (1842-1904 LwĂłw), przyrodnik, pedagog, odkrywca nowych gatunkĂłw roślin, autor m.in. pracy „Flora miasta Stanisławowa” (1881); Andrzej Chciuk, Andrew Soddell (1920-1978 Melbourne), pisarz, poeta i dziennikarz emigracyjny, pisał powieści, dylogię wspomnieniową o przedwojennym Drohobyczu, opowiadania i poezje; Tadeusz Chciuk-Celt (1916-2001 Monachium), cichociemny, kurier Związku Walki Zbrojnej i rządu polskiego w Londynie, po wojnie redaktor i zastępca dyrektora Sekcji Polskiej Radia Wolna Europa w Monachium, ostatni prezes Polskiego Stronnictwa Ludowego na UchodĹşstwie, autor wspomnień wojennych; Adam Chłopek (ur. 1940), czołowy organizator i działacz polskiego odrodzenia narodowego w Drohobyczu po 1989 r., autor publikacji „600-lecie kościoła św. Bartłomieja w Drohobyczu” (1992); Maciej Aleksy Dawidowski (1920-1943 Warszawa), instruktor harcerski, podharcmistrz, podczas wojny bohaterski członek Szarych SzeregĂłw w Warszawie, uczestnik głośnej akcji pod Arsenałem w 1943 r., jeden z bohaterĂłw głośnej książki Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec” (1944, wiele wydań oraz film 2014); Tadeusz Dąbrowski (1887-1919 Stryj), krytyk literacki, badacz literatury polskiej, publicysta, podczas I wojny światowej komentator polityczny i wojenny krakowskiej „Nowej Reformy”; Jerzy Drohobycz (1450-1494 KrakĂłw), doktor medycyny, rektor Uniwersytetu Bolońskiego, profesor Akademii Krakowskiej, przyjaciel Mikołaja WĂłdki z Kwidzyna i Łukasza Waczenrode; Wilhelm Friedberg (1873-1941 KrakĂłw), geolog i paleontolog, profesor uniwersytetĂłw w Poznaniu 1919-29 i we Lwowie 1929-33: Krystyna FrysztakĂłwna (1920-44), studentka polonistyki na Uniwersytecie Poznańskim, podczas Powstania Warszawskiego 1944 bohaterska sanitariuszka w kompanii „Gertruda” batalionu „Gustaw”, zginęła 13 VIII 1944; Maria Galas (ur. 1935), nauczycielka, po 1989 r. zasłuĹźona działaczka polska w Drohobyczu, radna miejska; Marian Garlicki (1908-2002 Warszawa), chirurg ortopeda, podczas wojny zastępca szefa SłuĹźby Zdrowia Okręgu LwĂłw Armii Krajowej, 1952-57 profesor i 1954-57 rektor Śląskiej Akademii Medycznej w Bytomiu, naczelny chirurg Wojska Polskiego, generał brygady LWP, 1958-65 komendant-rektor Wojskowej Akademii Medycznej, 1966-79 profesor Akademii Medycznej w Warszawie, poseł na Sejm PRL 1957-61; Stanisław Gerstmann (1911-1883 ŁódĹş), psycholog, profesor Uniwersytetu Łódzkiego; Leopold Gottlieb (1879-1934 ParyĹź), znany malarz, rysownik, grafik, uczeń Jacka Malczewskiego w Krakowie, malarz LegionĂłw Polskich JĂłzefa Piłsudskiego; Maurycy Gottlieb (1856-1879 KrakĂłw), bardzo uzdolniony malarz, uczeń Jana Matejki w Krakowie, malował obrazy historyczne (Przysięga Kościuszki, Zygmunt August i GiĹźanka); Stanisław GoĹşdziewski (1886-po 1939), lekarz pediatra, do 1939 r. dyrektor lecznicy dziecięcej w Tarnowie, autor prac naukowych o krzywicy i chorobie Bantiego; Emil GĂłrski (1913-1991 Wrocław), skrzypek, pedagog, profesor Akademii Muzycznej we Wrocławiu i konserwatorium w Bejrucie (1971-76), załoĹźyciel Trio Wrocławskiego (1965); Stanisław Groński (1907-1957 Alpy), prawnik, handlowiec, przed wojną jeden z najlepszych taternikĂłw, alpinista, uczestnik w polskich wyprawach w Alpy (1932, 1936 i 1937) i Wysoki Atlas w Maroko (1934); Jan Gruszka (1810-1891 RzeszĂłw), duchowny katolicki, katecheta, teolog, proboszcz fary w Rzeszowie, kanonik kapituły katedralnej w Przemyślu i od 1840 długoletni profesor przemyskiego Seminarium Duchownego; Franciszek Iwanicki (ur. 1919), technik mechanik, pułkownik LWP, w korpusie oficerĂłw uzbrojenia, 1989-95 załoĹźyciel i pierwszy prezes Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej w Warszawie, kierował akcją pomocy dla PolakĂłw w Drohobyczu; Władysław Janiszewski-Ostoja (1885-1944 KrakĂłw), historyk sztuki, pracownik naukowy muzeĂłw śląskich, a następnie w bibliotece Potockich w Krakowie; Aleksander Jarosz (1903-1940 Starobielsk, Ukraina), inĹźynier leśnik, współwłaściciel znanego w całej Polsce uzdrowiska i dyrektor zakładu zdrojowego w Truskawcu koło Drohobycza, uczestnik kampanii wrześniowej 1939, wzięty do niewoli sowieckiej i zamordowany w obozie w Starobielsku; Rajmund Kapuściński (1935-2002 Mielec), piłkarz, grający na pozycji napastnika, 1957-65 zawodnik Stali Mielec, rozgrywając w tej druĹźynie 159 spotkań, w tym 34 w I lidze, 129 w II lidze i 4 w Pucharze Polski, strzelając przy tym 39 bramek (10 w I lidze i 29 w II lidze). W latach 1965-73 grał jeszcze w innym mieleckim klubie – Gryf; Stanisława Kasprzak (1928-1995 Zielona GĂłra), pedagog, poetka; Zbigniew Stanisław Kiedacz (1911-1944 Civitella di Romagna), podpułkownik dyplomowany Wojska Polskiego, dowĂłdca 15 Pułku UłanĂłw Poznańskich w składzie 2 Korpusu Polskiego gen. W. Andersa, zginął podczas walk we Włoszech; Karol Klobassa Zrecki (1823-1886 KrakĂłw), inĹźynier, pionier przemysłu naftowego na Podkarpaciu, dyrektor kopalni i rafinerii w BĂłbrce, potem w Borysławiu koło Drohobycza, honorowy obywatel miasta Krosna; Zygmunt Kobryn (1894-1971 Glasgow, Szkocja), jeden z najlepszych fryzjerĂłw w Małopolsce Wschodniej, do 1939 r. właściciel nowoczesnego zakładu fryzjerskiego w Drohobyczu (po modele i wzorce wyjeĹźdĹźał do Warszawy, ParyĹźa i Wiednia), mistrz cechu fryzjerskiego i radny m. Drohobycza; Bazli Kossowski (ur. w XVIII w. w Drohobyczu), muzyk, działający w Poznaniu, w 1751 r. przyjął prawo obywatelstwa m. Poznania; Bronisław Kozłowski (1869-1935), lekarz-chirurg, działacz społeczny, filantrop, jego staraniem został wybudowany Szpital Powszechny w Drohobyczu, ktĂłrego był długoletnim dyrektorem; JĂłzef Krajewski (1880-1943 RymanĂłw), historyk, pedagog, zastępca dyrektora ekskluzywnego Gimnazjum św. Anny w Krakowie, autor prac naukowych, m.in. „Władysław IV a korona szwedzka” (1913); Wiesław Stanisław KrĂłl (ur. 1938 Drohobycz), biegacz płotkarz: Igrzyska Olimpijskie Rzym 1960 - 400 m pł – 5 miejsce; Eugeniusz Kucharski (1880-1952 Toruń), historyk i teoretyk literatury, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, a po wojnie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu; Kazimierz Kuriański (1917-1940 Mauthausen-Gusen), duchowny katolicki – werbista, Sługa BoĹźy, zginął za wiarę w niemieckim obozie koncentracyjnym Mauthausen-Gusen, jest jednym z 122 Sług BoĹźych wobec ktĂłrych 17 września 2003 roku rozpoczął się proces beatyfikacyjny drugiej grupy męczennikĂłw polskich z okresu II wojny światowej; Feliks Lachowicz (1885-1941 KijĂłw), technik budowlany, artysta malarz, autor wielu akwarel, m.in. cyklĂłw „Syberia”, „Urycz w legendach” i „Historia miasta Drohobycza” (116 akwarel), zamordowany w więzieniu NKWD; Tadeusz Lachowicz (1919-2010 KrakĂłw), mikrobiolog, odkrywca stafilokokcyny A - leku skutecznego w zwalczaniu gronkowca złocistego, profesor Wojskowego Instytutu Higieny i Epidemiologii w Krakowie, autor 135 prac naukowych; Henryk Langerman (1896-1944 LwĂłw), artysta malarz związany ze Lwowem, malował głównie kompozycje figuralne i motywy cyrkowe oraz pejzaĹźe i akty; Marcin Laterna (1552-1598 na Morzu Bałtyckim), jezuita, pisarz, teolog, działacz kontrreformacji, kaznodzieja krĂłla Zygmunta III, autor staropolskiego kancjonału „Harfa duchowna” (1585); Karolina Leibler (1913-2004 Warszawa), fizyk, profesor Politechniki Warszawskiej; Wilhelm Leopolski (1828-1882 Wiedeń), malarz, malował kompozycje historyczne i rodzajowe (Śmierć Acerna, Klucznik Gerwazy), portrety i pejzaĹźe; JĂłzef Lewicki (1882-1942 Warszawa), historyk, profesor Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie; Herman Lieberman (1870-1941 Londyn), adwokat, publicysta, polityk (Polska Partia Socjalistyczna), 1920-39 członek Rady Naczelnej PPS, 1919-30 poseł na Sejm RP, 1941 minister sprawiedliwości rządu polskiego na uchodĹşstwie; Maurycy Lilien (1874-1925 Niemcy), polsko-Ĺźydowski grafik, malarz, fotograf, ilustrator książkowy, wykonał dziesiątki ilustracji do polskich oraz niemieckich czasopism; Hermann Adolf Loebl (1835-1907 LwĂłw), baron, polski polityk w Galicji, namiestnik Moraw 1888-93, minister ds. Galicji 1897-98; Kazimierz Longchamps de Berier (1908-1979 Koszalin), prawnik, jeden z czołowych działaczy adwokackich w powojennej Polsce, dziekan Rady Adwokackiej w Koszalinie i członek Naczelnej Rady Adwokackiej w Warszawie, Roman Lorenz (ur. 1930), magister inĹźynier mechanik, kierownik Zakładowego Biura Konstrukcyjnego Huty Miedzi w Legnicy, współzałoĹźyciel i 1991-96 prezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej w Legnicy; Jerzy Lovell (1925-1991), literat i dziennikarz, 1951-78 redaktor naczelny „Ĺťycia Literackiego”, autor szeregu książek; Ignacy Łobos (1827-1909 TarnĂłw), 1882-85 biskup katolicki sufragan przemyski, biskup tarnowski od 1885 r., członek Sejmu Galicyjskiego we Lwowie; Jadwiga Łokkaj (1920–2008), oficer LWP, wiceminister rynku wewnętrznego i usług – I zastępca ministra 1975–1981 i członkini KC PZPR 1975-81, poseł na Sejm 1976-85; Jerzy Łucki (1898-1939 StanisławĂłw), sportowiec – bobsleista, lekkoatleta, członek lwowskiego klubu Pogoń, brązowy medalista mistrzostw Polski w: pchnięciu kulą w latach 1923 i 1927, rzucie młotem w roku 1923, uczestnik zimowej olimpiady w St. Moritz w 1928; Stanisław Kostka Marian Mikołaj Maciołowski (1905-1998 Poznań), zarządca majątkĂłw baronostwa Chłapowskich w Wielkopolsce, porucznik kawalerii Wojska Polskiego, potomek i krewny znanej krakowskiej rodziny malarzy Pochwalskich; Bogusław Stanisław Marszal (1921-1995 Gdańsk), znany artysta plastyk, uczeń Brunona Schulza w Drohobyczu; Stefan Michnik (ur. 1929), Ĺťyd, syn działaczy antypolskiej Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy, przyrodni brat Adama Michnika, budowniczy stalinowskiej Polski – Judeopolonii, zbrodniarz stalinowski, po 1945 r. w Polsce, działacz komunistyczny, kapitan Ludowego Wojska Polskiego, informator i rezydent sowieckiej Informacji Wojskowej w Warszawie, bez studiĂłw prawniczych sędzia, sądzący schwytanych Ĺźołnierzy polskiego podziemia niepodległościowego i członkĂłw dawnej partyzantki antyhitlerowskiej, skazując ich na karę śmierci lub długoletniego więzienia, w 1969 r. uciekł do Szwecji, 25 lutego 2010 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie na wniosek pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej wydał nakaz jego aresztowania, na podstawie ktĂłrego w paĹşdzierniku wydany został Europejski Nakaz Aresztowania, Szwecja odmĂłwiła jego wydania ze względu na to Ĺźe jest Ĺťydem, Adam Michnik nigdy nie odciął się od zbrodni swego brata; Marian Moskwa (1897-po 1939), prawnik, ubezpieczeniowiec, tłumacz literatury francuskiej i angielskiej na język polski, m.in. głośnej książki „Człowiek, ktĂłry chciał być Bogiem” (1925) Maurice Renarda; Ludwik Mysak (ur. 1919), dziennikarz, publicysta, 1945 prezydent m. Tarnowa, korespondent Polskiej Agencji Prasowej w Londynie 1956-57, Genewie 1973-75, Helsinkach 1975-76 i Pekinie 1977-83, autor książki „Sześć lat w Chinach” (1988); Marian Władysław Orczykowski (ur. 1928), kapłan katolicki - kapucyn, duszpasterz, kapelan harcerzy, harcmistrz Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, nieformalny kapelan szybownikĂłw polskich, 17 IX 1989 zorganizował w Przemyślu pierwszy w Polsce Zjazd Drohobyczan; Piotr Perlak (1846-1916 KrakĂłw), historyk, nauczyciel gimnazjĂłw w Drohobyczu, Stanisławowie, we Lwowie i Cieszynie, autor kilku prac naukowych; Wanda Polaczkowa z domu Bryda (1901-1985 Warszawa), wybitny chemik, 1948-71 profesor Politechniki Warszawskiej o specjalności chemia organiczna, opublikowała 52 prace naukowe, jej mąż – Marian zginął w Katyniu; Ignacy Popiel (1863-1941), szachista, czołowy gracz Galicji, regularnie plasował się w czołówce turniejĂłw rozgrywanych we Lwowie, uczestniczył teĹź w silnie obsadzanych turniejach międzynarodowych, w tym kongresach Niemieckiego Związku Szachowego; Adam Procki (1909-1990 Warszawa), rzeĹşbiarz, autor m.in. pomnika-mauzoleum ku czci pomordowanych w obozie koncentracyjnym Gross Rosen (1953) i pomnikĂłw ofiar wojny w Ostrowcu Świętokrzyskim i Puławach; Maria Prost (1921-2014), ichtiopatolog, profesor Akademii Rolniczej w Lublinie; Michał Emil Rossler-Moczulski (1889-1967), mikrofotograf i makrofotograf naukowy, uczeń pioniera polskiej fotografii Wilhelma Russa, u ktĂłrego pracował w zakładach fotograficznych w Drohobyczu, Borysławiu i Truskawcu, po śmierci Russa prowadził jego zakład w Drohobyczu przy ul. Mickiewicza 24, a następnie własny zakład w Warszawie, podczas wojny Ĺźołnierz Armii Krajowej, wykonywał zdjęcia dokumentujące działania partyzanckie i wojenne, po wojnie kierownik pracowni fotografii naukowej w klinice dermatologicznej w Warszawie; Samuel Rothenberg (1887-1957 USA), do 1939 dyrektor administracyjny rafinerii ropy naftowej „Galicja” w Drohobyczu, autor wstrząsającej relacji „List o zagładzie ĹťydĂłw w Drohobyczu (Londyn 1984); Gustaw Russ (ur. 1914), znany fotografik w Drohobyczu, syn Wilhelma, autor tysięcy zdjęć związanych z Ziemią Drohobycką, uratowane podczas wojny zbiory własne i ojca wywiĂłzł do jałtańskiej Polski w 1945 r.; Wilhelm Russ (1873-1934), nestor fotografii polskiej, właściciel zakładĂłw fotograficznych w Drohobyczu, Borysławiu i Truskawcu, w czasie I wojny światowej wykonywał zdjęcia dokumentalne; Tadeusz Rychliński (1862-1940), oficer austriackiej kawalerii, generał Wojska Polskiego, 1918-21 inspektor etatĂłw 6 armii Wojska Polskiego, 1921-23 szef Remontu DOGen. (Dok I Warszawa); Leszek Schneider (1925-1984 KrakĂłw), filolog, rusycysta, językoznawca, profesor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach; Alfred Schreyer (1922-2015 Warszawa), skrzypek, śpiewak i działacz społeczno-kulturalny mieszkający po wojnie w Drohobyczu, był ostatnim Ĺźyjącym w Drohobyctu uczniem Brunona Schulza; Bruno Schulz (1892-1942 Drohobycz), prozaik, grafik, malarz, rysownik i krytyk literacki, nauczyciel gimnazjum im. Władysława Jagiełły w Drohobyczu, zamordowany przez NiemcĂłw; Kajetan Stefanowicz (1886-1920 na Wołyniu), artysta malarz – przedstawiciel lwowskiej secesji, Ĺźołnierz LegionĂłw Polskich, rotmistrz 1 Pułku SzwoleĹźerĂłw, zginął w walce z bolszewikami; Władysław Stefkowski (1923-1946 Tarnawa Dolna, Bieszczady), zasłuĹźony Ĺźołnierz partyzantki antykomunistycznej na Podkarpaciu i Bieszczadach, zamordowany przez zbirĂłw z Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego; Leon Sternbach (1864-1940 Sachsenhausen), filolog klasyczny, bizantynista - inicjator badań bizantynologicznych w Polsce, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności; JĂłzef Szalay (1802-1876 Szczawnica), polski wydawca pochodzenia węgierskiego, urzędnik galicyjski, uznawany za twĂłrcę popularnego po dziś dzień uzdrowiska w Szczawnicy w Beskidach Zachodnich; Kazimierz Wierzyński (1894-1969 Londyn) poeta (grupa poetycka Skamander), prozaik, eseista, zdobywca złotego medalu w konkursie literackim IX Letnich Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w 1928, 1920 redaktor „Dziennika Kijowskiego”, w Warszawie 1926-27 „Przeglądu Sportowego” i 1931-32 tygodnika „Kultura”, 1930-39 stały współpracownik dziennika „Gazeta Polska”; Leon Wiesenberg (1873-po 1939), literat, współpracownik krakowskiej „Nowej reformy” i „Głosu Narodu”, autor komedii i dramatĂłw, wystawianych przez teatry Krakowa, Lwowa i Wiednia oraz książki o marsz. JĂłzefie Piłsudskim „Komendant” (1935); Mieczysław Windakiewicz (1861–1945), generał brygady Wojska Polskiego (1923); Stanisław Windakiewicz (1863-1943 KrakĂłw), historyk literatury polskiej, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, znawca dawnego piśmiennictwa polskiego; Juliusz Wit (1901-1941 LwĂłw), poeta, członek grupy literackiej Helion w Krakowie; Tadeusz Wojtowicz (1921-1994 Nowa Zelandia), romanista, absolwent gimnazjum drohobyckiego, uczestnik brawurowej ucieczki z okupowanego przez NiemcĂłw Drohobycza do Szwajcarii (przez Niemcy, razem z H. Zeimerem), po ukończeniu studiĂłw w Szwajcarii wyjechał do Australii, gdzie został profesorem na uniwersytecie w Hobart na Tasmanii; Stanisław Zarzecki (1908-1992 Australia), handlowiec, po II wojnie światowej w Australii, załoĹźyciel i właściciel duĹźej polskiej formy Contal Co. w Melbourne, świadczącej róşne usługi Polakom, propagator kultury polskiej w Australii (m.in. doroczny festiwal filmĂłw polskich); Adam Zieliński (1929-2010 Wiedeń), prozaik, politolog i publicysta, 1952-56 dziennikarz w Polskim Radiu w Krakowie, od 1957 roku przebywający w Austrii, członek polskiego oraz austriackiego PEN-CLUBU (do 2002 pełnił funkcję członka prezydium, po czym uzyskał godność senatora), wielokrotnie honorowany polskimi i międzynarodowymi odznaczeniami literackimi; Włodzimierz ZwoĹşdziak (1915-1987 Poznań), lekarz neurolog, docent Akademii Medycznej w Poznaniu, autor prac naukowych; Czesław Ĺťuławski (1923-1994 KrakĂłw), podczas wojny Ĺźołnierz Armii Krajowej, geodeta, docent Akademii GĂłrniczo-Hutniczej w Krakowie, dyrektor Instytutu i kierownik Zakładu Rekultywacji, opracował m.in. zasady przeliczania niemieckiej Klasyfikacji Punktowej na obowiązujące w Polsce normy klasyfikacyjne, metodę hydrologiczno-glebową do szacowania szkĂłd i prognozowania w uĹźytkach, opublikował ponad 200 prac naukowo-badawczych w tym m.in. skrypty dla geodetĂłw z przedmiotĂłw przyrodniczych; Andrzej Ĺťurowski (1944-2013 Gdańsk), eseista, krytyk teatralny, teatrolog, znawca twĂłrczości Szekspira i działalności artystycznej Heleny Modrzejewskiej w Stanach Zjednoczonych, od 1986 profesor Uniwersytetu Gdańskiego, od 1987 kierownik Redakcji Artystycznej telewizji w Gdańsku, 1970-72 kierownik literacki Opery Bałtyckiej, a 1978-79 Teatru Muzycznego w Gdyni, przez ostatnie lata współpracował z Fundacją Theatrum Gedanense i Festiwalem Szekspirowskim.

ChociaĹź Rusini/Ukraińcy stanowili w Drohobyczu mały i nic nie znaczący w Ĺźyciu miasta odsetek ludności, zaprzeczają jego polskości, głównie przez fałszowanie historii miasta. Jednak tak imponująca liczba znanych PolakĂłw urodzonych w Drohobyczu mĂłwi sama siebie – musi podkreślać polskość miasta przed 1945 rokiem. Znanych UkraińcĂłw urodzonych w Drohobyczu przed 1939 rokiem jest garstka.

Polscy franciszkanie w Międzyrzeczu Ostrogskim na Wołyniu

Kościół i klasztor franciszkanĂłw w Międzyrzeczu Ostrogskim, leżącym w odległości 4 km od Ostroga i przed 1939 rokiem tuĹź nad granicą polsko-sowiecką, ufundował w 1606 roku książę Janusz Ostrogski, po swoim przejściu z prawosławia na katolicyzm. Był to jeden z najpiękniejszych zabytkĂłw renesansowych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Klasztor zbudowany jako twierdza, otoczony był murem i wałem. Posiadał cztery baszty, a do środka prowadziła wielka brama wjazdowa. Pięć krytych miedzią kopuł stanowiło ozdobę dachu kościelnego. Książę ostrogski obdarował klasztor międzyrzecki folwarkiem i duĹźymi sadami, ktĂłre zapewniały byt zakonnikom. Klasztor, w ktĂłrym przebywało zawsze kilkunastu zakonnikĂłw, naleĹźał najpierw do franciszkańskiej prowincji polskiej, a od 1625 roku do polskiej prowincji ruskiej (od nazwy kraju) i kustodii lwowskiej, by od 1686 roku stać się sam ośrodkiem kustodii, ktĂłra przetrwała do I rozbioru Polski w 1772 roku. Następnie klasztor naleĹźał do 1866 roku do (polskiej) tzw. litewskiej prowincji franciszkanĂłw. W 1648 roku najechali Międzyrzecz Kozacy Chmielnickiego wspĂłlnie z Tatarami, zburzyli klasztor, zabudowania spalili a zakonnikĂłw wymordowali. Jednak wkrĂłtce potem klasztor i kościół podnoszą się z gruzĂłw, stając się teraz takĹźe ośrodkiem kultu maryjnego, wokół starodawnego obrazu Najświętszej Panny Marii, ktĂłry ofiarował do głównego ołtarza książę Janusz Ostrogski. Obraz ten od niepamiętnych czasĂłw znajdował się w domu Ostrogskich i brał udział z jego właścicielami w licznych wyprawach wojennych. Przypisywano mu liczne szczęśliwe zwycięstwa, jakie poszczegĂłlni członkowie rodziny Ostrogskich odnosili, głównie w walkach z Tatarami i Turkami. ToteĹź otaczano go czcią. Umieszczenie obrazu przez księcia Janusza w kościele międzyrzeckim świadczyło o wielkiej roli, jaką książę przypisywał nowemu kościołowi. WkrĂłtce obraz zasłynął cudami. W 1776 roku prowincjał franciszkanĂłw Jan Tyneński z upowaĹźnienia władz kościelnych mianował specjalną komisję do zbadania cudĂłw zdziałanych przez Matkę Bożą w tym obrazie; on sam naleĹźał do grona osĂłb, ktĂłre doznały opieki ze strony MB Międzyrzeckiej. Po trzech latach badania sprawy uzyskano od papieĹźa Piusa VI dekret zezwalający na koronację obrazu. Dokonał jej dnia 15 sierpnia 1779 roku sufragan łucki (wołyński), biskup Franciszek Komarnicki przy udziale kilku tysięcy pątnikĂłw. Potem, wraz z upadkiem Polski w latach1793-95 roku, przyszły ciężkie lata niewoli rosyjskiej, a z nimi systematyczne i brutalne niszczenie katolicyzmu na Wołyniu. Zakony katolickie ucierpiały szczegĂłlnie jako skazane w pierwszym rzędzie na zagładę. Skasowano rĂłwnieĹź klasztor w Międzyrzeczu Ostrogskim, w ramach represji po polskim Powstaniu Styczniowym 1863-64. Stało się to w 1866 roku. Ks. Franciszek Niewiarowski nie mĂłgł przeĹźyć zamienienia franciszkańskiego i polskiego kościoła międzyrzeckiego na cerkiew i rosyjski bastion, ze zmartwienia rozchorował się i umarł. Inni zakonnicy rozjechali się i osiedlili się w róşnych miastach. Z chwilą oddania kościoła w ręce prawosławnych zamarł kult obrazu, ktĂłry takĹźe przepadł bez wieści podczas I wojny światowej – prawdopodobnie został wywieziony do Rosji. W niepodległej Polsce (1919-39) klasztor międzyrzecki nie został zwrĂłcony katolikom.

Pałac w Świacku koło Grodna

Świack to wieś na polskiej Białorusi, w obwodzie i rejonie grodzieńskim, niedaleko granicy z Polską. LeĹźy na ziemiach historycznej Suwalszczyzny, ktĂłre zamieszkiwała od dawna i zamieszkuje ludność polska i katolicka (stąd pobliskie Sopoćkinie są jedynym miastem na Białorusi, gdzie dopuszczono dwujęzyczne polsko-białoruskie nazwy ulic). Tereny te do ostatniego rozbioru Polski dokonanego w 1795 roku leĹźały na terenie wojewĂłdztwa trockiego, w latach naleĹźały 1795-1807 Prus, w latach 1807-15 do Księstwa Warszawskiego, 1815-1915 do KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwski), będącego częścią Rosji, podczas I wojny światowej były pod okupacją niemiecką, a w 1918 roku weszły w skład odrodzonego państwa polskiego - do powiatu augustowskiego w wojewĂłdztwie białostockim. Taki stan prawny trwał do 6 lutego 1946 roku, tj. do ustalenia granicy polsko-sowieckiej (PRL – Związek Sowiecki). Po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku należą do powstałego wĂłwczas państwa białoruskiego (Białoruś).

Od XVIII do końca XIX wieku tutejsze dobra ziemskie naleĹźały do rodu WołłowiczĂłw. Potem stały się własnością Ĺźydowskich kupcĂłw z pobliskiego Merecza. Na początku XX wieku odkupili je Humińscy, ktĂłrzy juĹź w odrodzonym państwie polskim rozparcelowali majątek. Po Wołłowiczach został tu okazały i ładny pałac w stylu barokowo-klasycystycznym, zbudowany w drugiej połowie XVIII wieku według projektu włoskiego architekta Giuseppe de Sacco. Budowę pałacu rozpoczął marszałek grodzieński JĂłzef Wołłowicz (zm. 1779), a zakończył jego syn – Antoni Wołłowicz (zm. 1822), wojski grodzieński i kasztelan merecki, a od 1817 roku senator KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Pałac, zrujnowany podczas I wojny światowej wraz z parkiem odkupiło od Humnickich polskie Ministerstwo Zdrowia. W latach 1930-33 pałac został gruntownie odnowiony i pozostawał własnością rządową do 1939 roku. Po zajęciu we wrześniu 1939 roku przez Związek Sowiecki polskich Ziem Wschodnich, sowieci urządzili w pałacu sanatorium przeciwgruĹşlicze „Świack”. Pałac ocalał nietknięty podczas II wojny światowej. Przebudowy dokonane przez sowieciarzy (m.in. obsadzenie dziedzińca drzewami) nie wyszły na dobre pałacowi.

Jak czytamy w „Wikipedia”, zespół pałacowy składa się z trzech członĂłw: korpusu głównego i dwĂłch oficyn połączonych z nim ćwiećkolistymi oszklonymi (pierwotnie otwartymi) galeriami kolumnowymi. Korpus główny, wzniesiony najwcześniej, został zbudowany na planie prostokąta. Jest to budynek dwukondygnacyjny, wysoko podpiwniczony, kryty wysokim dachem mansardowym. Po obu stronach korpusu głównego wznoszą się parterowe oficyny, zbudowane prawdopodobnie dopiero na początku XIX wieku. Są to budynki wzniesione na planach prostokątĂłw, z wysokimi suterenami. Ich osie środkowe akcentują półkoliście sklepione nisze. Zachowało się oryginalne rozplanowanie wnętrz pałacu z westybulem i paradną klatką schodową oraz reprezentacyjne sale na piętrze z ośmioboczną salą kolumnową. Elementy częściowo zachowanego bogatego wystroju wnętrz (kominki, nisze z rzeĹşbami, sztukaterie, konsole) były wykonane według szkicĂłw G. de Sacco. Niestety, nie zachowały się piękne i cenne malowidła ścienne autorstwa Franciszka Smuglewicza i T. Mańkowskiego. Przed pałacem rozciąga się ogromny dziedziniec z paradnym parterem w kształcie owalu, sięgający centralnego stawu w kształcie prostokąta. Nad brzegiem stawu znajduje się nieduĹźa neogotycka kaplica grobowa WołłowiczĂłw z trĂłjłukowym portalem frontowym. Pałac otacza park krajobrazowy o powierzchni 12 ha, z systemem stawĂłw połoĹźonych na róşnych poziomach.

Polacy uratowali bazylikę wileńską przed zagładą

Jeśli dzisiaj nadal stoi katedra wileńska, a Litwini chwalą się dziś jej pięknem, to zasługa w tym całego narodu polskiego. Wiosną 1931 roku Wilno dotknęła klęska niebywałej powodzi, ktĂłrej fale doszły do placu Katedralnego i zalały podziemie katedry, powaĹźnie uszkadzając jej fundamenty i mury, tak iĹź kościół katedralny ze względu na bezpieczeństwo musiał ulec zamknięciu, gdyĹź katedrze groziło zawalenie się. ChociaĹź wydawało się, Ĺźe stan katedry jest beznadziejny, arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski postanowił ratować katedrę, pełną polskich pamiątek. Powołał do Ĺźycia Komitet Wykonawczy Ratowania Bazyliki w Wilnie pod przewodnictwem biskupa sufragana wileńskiego Kazimierza Michalkiewicza i Janiny Umiastowskiej, ktĂłry od raz wydał w duĹźym nakładzie apel do wiernych zatytułowany: „Rodacy! Kiedy wiosną 1931 r. wezbrały groĹşną powodzią fale naszej Wilii... kaĹźdy grosz umocni pękające wciąż ściany zagroĹźonej świątyni”. Na apel był bardzo duĹźy odzew ze strony społeczeństwa polskiego (udział LitwinĂłw w tej akcji był mniej niĹź skromy, wszak ta świątynia niewiele miała z nimi wspĂłlnego w swych ponad pięciowiekowych dziejach). Komitet zgromadził na ten cel wśrĂłd wiernych nie tylko Wilna i archidiecezji wileńskiej, ale takĹźe całej Polski (a był to okres wielkiego kryzysu gospodarczego na świecie) i przy bardzo wydatnej pomocy rządu polskiego, około miliona złotych. Remont fundamentĂłw przeprowadził profesor architektury Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie Juliusz Kłos. Akcja ta pozwoliła wzmocnić zawieszone w podmytej przez wodę próşni fundamenty potężnymi zastrzykami cementu i betonu. Świątynia została uratowana, co pozwoliło na jej ponowne otwarcie. W 1933 roku Komitet wydał w Wilnie książę Henryka Wąsowicza i Stanisława Cywińskiego pt. „Bazylika wileńska”, poświęconą świątyni i jej uratowaniu przed grożącą jej zagładą.

W czasie badań fundamentów, pod kaplicą św. Kazimierza odnaleziono grobowce królów polskich i puszkę z sercem króla Władysława IV oraz kryptę mieszczącą szczątki króla Aleksandra Jagiellończyka, Elżbiety (pierwszej żony Zygmunta Augusta) oraz Barbary Radziwiłłówny. Wtedy też powstało podziemne mauzoleum grobowców królewskich otwarte dla zwiedzających.

Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku, nacjonalistyczny Kościół litewski ogłosił tak bardzo polską w swych dziejach (a nie litewską!) bazylikę wileńską Narodową Świątynią Litewską i z tego tytułu nie mogą być w niej odprawiane polskie nabożeństwa, chociaż w dziś litewskim Wilnie Polacy stanowią około połowy katolików w mieście!

Marian Kałuski
(Nr 123)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt