Sobota 20 Kwietnia 2024r. - 111 dz. roku,  Imieniny: Agnieszki, Amalii, Czecha

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 09.10.15 - 20:21     Czytano: [2254]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polskie dzieje Połągi na Litwie

Połąga – Palanga to miasto (22 tys. mieszk.) w okręgu kłajpedzkim, na Ĺťmudzi, nad Morzem Bałtyckim. Jest to uzdrowisko i największe na Litwie miejsce wypoczynku letniego (rocznie leczy się i wypoczywa około 500 tys. osĂłb).

Jak prawie każda miejscowość na Litwie, która należała do Polski w latach 1385-1795, także Połąga ma bardzo bogatą polską historię. Niestety, żaden Litwin z żadnej litewskiej publikacji o tym się nie dowie. Dla nacjonalistów litewskich nie ma czegoś takiego jak polska historia Połągi czy jakiejkolwiek innej miejscowości na dzisiejszej Litwie, włącznie z bezsprzecznie arcypolskim Wilnem. Dla nich polska historia Wilna to tylko okres rzekomej polskiej okupacji miasta w latach 1919-1939.

My, Polacy mamy jednak prawo do polskiej historii Połągi i do jej znania. Oto ona:

Rejon Połągi przed 1200 rokiem nie naleĹźał do ziem zamieszkałych przez LitwinĂłw. Pierwsza wzmianka historyczna o Połądze pochodzi z 1161 roku i mĂłwi, Ĺźe krĂłl duński Waldemar I zdobył zamek w Połądze, ktĂłry był w rękach KuronĂłw. A Kuronowie byli Łotyszami. Połąga zajęta następnie przez KrzyĹźakĂłw w XIII w. weszła w skład Litwy wraz ze Ĺťmudzią z pomocą Polski czy właściwie dzięki Polsce, gdyĹź wielki książę litewski Witold był gotowy zrezygnować ze Ĺťmudzi na rzecz Zakonu KrzyĹźackiego. Nastąpiło to w wyniku wojny polsko-krzyĹźackiej i następnie zawartego w Mełnie (koło Radzymina) 22 września 1422 r. pokoju pomiędzy KrĂłlestwem Polski i złączonym z nim Wielkim Księstwem Litewskim a Zakonem KrzyĹźackim. Na jego mocy Litwa uzyskała wieczystą rezygnację zakonu ze Ĺťmudzi, terytorium na lewym brzegu rzeki Niemen oraz dostęp do Bałtyku w rejonie Połągi, co rozdzieliło Zakon KrzyĹźacki od Zakonu KawalerĂłw Mieczowych w Inflantach (dziś Łotwa i Estonia) i uniemoĹźliwiło realizację planu utworzenia państwa prusko-inflanckiego. W 1427 r. Połągę odwiedził krĂłl Władysław Jagiełło. Miejscowe dobra do 1775 r. naleĹźały do krĂłlĂłw polskich – stanowiły tzw. ekonomię stołu krĂłlewskiego. W 1529 r. stały się traktem/powiatem w Księstwie Ĺťmudzkim. W XVII w. w Połądze działał port Rzeczypospolitej, ktĂłry w 1711 r. zniszczyli Szwedzi i nie został juĹź odbudowany. Za zgodą krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego Sejm z lat 1773–1775 nadał tutejsze dobra biskupowi wileńskiemu Ignacemu Massalskiemu w zamian za hrabstwo lachowickie. Biskup Massalski nie miał, oczywiście, potomkĂłw, więc przekazał swĂłj majątek bratanicy, Helenie Apolonii Massalskiej (1763-1815), zamężnej od 1792 roku za Wincentym Potockim (1740-1825) herbu Pilawa (Srebrna) z Podhajec w woj. ruskim (Małopolska Wschodnia). W ten sposĂłb Połąga stała się własnością Potockich, ale juĹź w 1801 roku przejął ją od nich generał wojsk polskich Księstwa Warszawskiego i KrĂłlestwa Polskiego Ksawery Franciszek hr. Niesiołowski (1768-1843) herbu Korzbok, Ĺźonaty z Zofią Aleksandrą Pac (1782-1843) herbu Gozdawa. W 1824 roku nowym właścicielem Połągi został pułkownik wojsk polskich, Michał hr. Tyszkiewicz (1761-1839) herbu Leliwa, Ĺźonaty z Joanną Karp z Rykiowa (1777-1816) herbu własnego. Nabył je za olbrzymią na tamte czasy sumę 177 177 srebrnych rubli. Dobra te w 1883 r. obejmowały nie tylko miasteczko Połągę ze 170 domami, ktĂłrych właściciele płacili Tyszkiewiczom czynsz, ale i rozległe lasy sosnowe, folwarki z gruntami ornymi i pastwiskami, łącznie bez mała 10 tysięcy hektarĂłw. Następnym dziedzicem tych dĂłbr został trzeci z kolei syn Michała, JĂłzef hr. Tyszkiewicz (1809-1844), Ĺźonaty z Anną Zabiełło (1807-1857) herbu TopĂłr, a po nim jego syn, rĂłwnieĹź JĂłzef (1830-1891), Ĺźonaty z Zofią z HorwattĂłw (1840-1919) herbu PobĂłg, posiadający juĹź olbrzymie majątki w Landwarowie koło Wilna i Kretyndze w pobliĹźu Połągi.W rękach TyszkiewiczĂłw Połąga pozostawała do 1940 r.; po zabraniu im przez rząd litewski prawie całego majątku bez odszkodowania w 1923 r. tylko dlatego, Ĺźe byli Polakami, juĹź tylko resztĂłwka z majątku ziemskiego oraz pałac z parkiem. Spolonizowani od wiekĂłw Tyszkiewiczowie nie byli pochodzenia litewskiego a tylko ruskiego – wywodzili się z Wołynia-Kijowszczyzny. Jest to jeden z wielu setek dowodĂłw, ktĂłre obalają propagandę nacjonalistĂłw litewskich, Ĺźe wszyscy Polacy na Litwie to spolonizowani Litwini i jako tacy muszą stać się ponownie Litwinami.

Prawa miejskie nadał Połądze w 1791 r. krĂłl Stanisław August Poniatowski. Po upadku Polski w 1795 r. Połąga znalazła się w granicach carskiej Rosji i w 1819 r. została przyłączona do guberni kurlandzkiej (dziś Łotwa) – do Kurlandii, do ktĂłrej naleĹźała przed wiekami; do Litwy powrĂłciła w 1920 r. za zgodą rządu łotewskiego, ktĂłry etnicznej Litwie, nie mającej dostępu do morza, dał morskie okienko na świat (zaledwie kilkunastokilometrowy pas wybrzeĹźa po obu stronach Połągi). W Połądze jest cmentarz ze starymi polskimi grobami. Miastami partnerskimi Połągi są ŁódĹş i Ustka.

Połąga odegrała pewną rolę w dziejach polskiej wojskowości. I tak:

Podczas powstania kościuszkowskiego Połągę zajęły 15 maja 1794 r. wojska generała majora powiatu telszańskiego A. Wojtkiewicza. Pod dowództwem rotmistrza B. Łabanowskiego zorganizowano straż morską złożoną z kilkudziesięciu dużych jednomasztowych łodzi), które obsadzili miejscowi rybacy i wieśniacy. 25 maja straż morska zdobyła niedaleko Połągi pruski statek handlowy (w jego zdobyciu odznaczył się mieszkaniec Połągi Łukasz Kalinowski), z pomocą którego powstańcy 27 maja zdobyli statek rosyjski. Niestety, podczas kolejnego ataku na rosyjski uzbrojony statek doszło do bitwy, podczas której kilka łodzi straży morskiej zostało zatopionych, a do niewoli dostało się 18 powstańców, w tym Kalinowski. Uciekł on jednak z niewoli, a za okazane męstwo otrzymał stopień chorążego Wojska Polskiego.

Leżąc nad morzem Połąga, tak podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 jak i polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 na Litwie, stanowiła waĹźny punkt, przez ktĂłry powstańcy mogli zaopatrywać się drogą morską w broń zakupioną w Europie Zachodniej. Podczas Powstania Listopadowego powstańcy zaatakowali miasto po raz pierwszy 30 marca 1831 r. od strony Dobrian lecz garnizon rosyjski odparł atak. W pierwszych dniach kwietnia naczelnik zachodniej części powiatu telszewskiego Jagiełłowicz przeprowadził drugi atak na Połągę z duĹźo większym oddziałem powstańcĂłw i opanował miasto, a opuszczający je garnizon rosyjski zmuszony został do odwrotu do pobliskich niemieckich Prus Wschodnich. Tam wzmocniony nowymi posiłkami uderzył na Połągę i zdobył ją 8 kwietnia. Rząd powstańczy w Warszawie liczył na zdobycie i utrzymanie tak waĹźnej dla dalszego prowadzenia wojny z Rosją Połągi. Dlatego wysłał emisariuszy do naczelnika siły narodowej powiatu telszewskiego, generała Onufrego Jacewicza, ktĂłrzy przekazali mu żądanie koniecznego opanowania Połągi. Generał Jacewicz realizując to żądanie zamierzał zdobyć Połągę 10 maja siłą 1800 powstańcĂłw (i 2 działa) uderzeniem koncentrycznym z Kretyngi i Dorbian. Jego akcję uprzedzili jednak Rosjanie, dowodzeni przez pułkownika Karla Pawłowicza Rennenkampfa, atakując 9 maja powstańcĂłw pod Dobrianami. W rozegranej tu bitwie Rosjanie zostali odrzuceni, ale atak na Połągę nastąpił później niĹź planowano, bo dopiero 13 maja, co dało moĹźność Rosjanom lepszego przygotowania się do obrony. Pierwszy szturm Połągi 10 maja załamał się, gdy oddziałom polskim zabrakło amunicji. Drugi szturm miasta 13 maja załamał się, gdyĹź na tyłach sił powstańczych operowały oddziały rosyjskie. W tych warunkach Jacewicz wycofał się z powstańcami do lasĂłw retowskich. Szturmy oddziałów polskich na miasto 10 i 13 maja 1831 r. przeszły do historii jako bitwa pod Połągą. Do kolejnej prĂłby opanowania Połągi doszło podczas rozpoczętej 6 czerwca 1831 r. wyprawy na Litwę generała Antoniego Giełguda, dowĂłdcy 2 dywizji piechoty KrĂłlestwa Polskiego (12 tys. ludzi, 12 dział). Idąc z głównymi siłami na Wilno otrzymał rozkaz opanowania wraz z powstańcami Połągi. Giełgud wydzielił grupę pułkownika J. Szymanowskiego i skierował go na Połągę. Po drodze oddział Szymanowskiego połączył się w Cytowianach z oddziałami powstańczymi Herubowicza i Szemiota. Ich marsz na Połągę powstrzymały walki toczone o Szawle od 16 czerwca do 8 lipca, a następnie przejście wojsk polskich do Prus Wschodnich w dniach 13–15 lipca. W tych warunkach statek z zakupioną bronią dla powstańcĂłw, ktĂłry opuścił Anglię 14 lipca, i ktĂłry dopłynął 25 lipca pod zajętą przez Rosjan Połągę, musiał zawrĂłcić. W zwycięskiej bitwie o Połągę w kwietniu 1831 r. okrył się odwagą, za ktĂłrą otrzymał KrzyĹź Virtuti Militari, Henryk Kałussowski (1806-1894), w późniejszych latach organizator Polonii amerykańskiej, załoĹźyciel Biblioteki Związku Narodowego Polskiego w Waszyngtonie.

Natomiast podczas Powstania Styczniowego 1863 Połąga, a raczej jej port na wybrzeĹźu Bałtyku był jednym z głównych celĂłw wojsk powstańczych Zygmunta Sierakowskiego, w celu zapewnienia powstaniu zaopatrzenia w broń i amunicję droga morską. Zaraz po wybuchu powstania pułkownik Teofil Łapiński stanął na czele wyprawy morskiej, ktĂłrej celem było dostarczenie na Litwę broni, amunicji i ochotnikĂłw. 25 marca 1863 r. z Londynu wypłynął statek „Ward Jackson”, ktĂłry wiĂłzł 1200 karabinĂłw, 750 szabel, 200 lanc, 3 armaty, beczki z prochem, mundury i drukarnię polową oraz ok. 200 zwerbowanych ochotnikĂłw mających zasilić oddziały powstańcze. Była to prawdziwa międzynarodĂłwka, bowiem wyjąwszy PolakĂłw wśrĂłd ochotnikĂłw byli Anglicy, Belgowie, Chorwaci, Francuzi, Holendrzy, Niemcy, Rosjanie, Szwajcarzy, Węgrzy i Włosi. 30 marca w Malmo władze szwedzkie połoĹźyły sekwestr na statku, by nie zadraĹźniać stosunkĂłw dyplomatycznych z Rosją. 12 kwietnia na statku wybuchł poĹźar. By zmylić Rosjan, zakupiono nowy statek „Emilia”, na ktĂłry przeładowano ochotnikĂłw i broń. Pomimo tego, Ĺźe oddział powstańczy Sierakowskiego został rozbity w maju 1863 r., w nocy z 10 na 11 czerwca na Mierzei Kurońskiej, w pobliĹźu miejscowości Schwarzort, a więc na wybrzeĹźu pruskim na północ od Kłajpedy, czyli w niedalekiej odległości od Połągi podjęto prĂłbę lądowania. Na nieszczęście podczas wyładunku rozpętała się burza i doszło do tragedii. Jedna z łodzi wywrĂłciła się i mimo podjęcia natychmiastowej akcji ratunkowej zginęło 8 PolakĂłw i 16 cudzoziemskich ochotnikĂłw. Na domiar złego sztorm zaczął spychać „Emilię” w kierunku Połągi, obsadzonej wojskiem rosyjskim. W zaistniałej sytuacji płk Teofil Łapiński zdecydował o przerwaniu akcji. 14 czerwca szkuner dopłynął do szwedzkiej Gotlandii, gdzie powstańcy zostali rozbrojeni i na pokładzie szwedzkiej korwety wrĂłcili do Anglii, gdzie Anglicy bardzo Ĺşle potraktowali ochotnikĂłw. Całą tę akcję opisał Teofil Łapiński w opracowaniu „Powstańcy na morzu w wyprawie na Litwę” (LwĂłw 1878).

Po ataku zbrojnym Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 r. granicę polsko-litewską pod naporem wojsk sowieckich przeszło ponad 12 000 polskich żołnierzy i policjantów, którzy zostali internowani na Litwie. W Połądze znajdował się największy obóz internowanych polskich żołnierzy; przebywało w nim 4000 żołnierzy i policjantów. Wielu z nich uciekło z obozu i przedostało się do Wojska Polskiego we Francji, pozostali zostali wywiezieni w głąb Rosji, po zajęciu Litwy przez Związek Sowiecki w czerwcu 1940 roku.

Z działalnością polskiego rodu Tyszkiewiczów związany był rozwój Połągi i trwająca po dziś dzień jej świetność. Kto wie czy bez nich Połąga nie byłaby nadal małą wioską nadmorską.

Tyszkiewiczowie na stałe mieszkali w swoim duĹźym pałacu w Kretyndze, oddalonej 12 km od Połągi, ktĂłrą odwiedzali tylko latem. JĂłzef Tyszkiewicz zakochany w Połądze w późniejszych latach zamieszkał wraz z rodziną w drewnianym dworze, potem mieszkał w wybudowanym w 1876 roku Kurhauzie, a kiedy do niego zaczęło przybywać coraz więcej turystĂłw, przekazał budynek na uzdrowisko, a z rodziną zamieszkał w zbudowanym dla siebie w Połądze małym dworku, ktĂłry nazwali „Biruta”.

Po śmierci pułkownika JĂłzefa Tyszkiewicza w 1891 r. właścicielem Połągi został jego syn – hrabia Feliks (1869-1933). Jego starsi bracia otrzymali w spadku majątki z istniejącymi juĹź pałacami, natomiast Feliks musiał zbudować go sobie sam. Zamieszkał w istniejącym skromnym dworze zbudowanym przez ojca w Połądze, ale kiedy w sierpniu 1893 r. oĹźenił się z Antoniną Zofią Łącką (1870-1951) herbu Korzbok i poczęły na świat przychodzić dzieci, zaczął myśleć o właściwej rodzinnej rezydencji. W 1895 r. przystąpił do budowy nowej rezydencji TyszkiewiczĂłw na Litwie - pałacu w Połądze, godnego rodziny hrabiowskiej. Dwukondygnacyjny pałac, załoĹźony na planie podkowy otwartej w kierunku północnym, został zbudowany wśrĂłd nabrzeĹźnego lasu w stylu neorenesansowym z elementami klasycyzmu i baroku przez znanego architekta niemieckiego Franza Heinricha Schwechtena. Główne wejście, ozdobione portalem, prowadziło do dwukondygnacyjnego westybulu o powierzchni 120 m2, ktĂłrego ściany zostały pokryte imitacją marmuru. Na kominku przy bocznej ścianie na tle duĹźego, zamkniętego półkoliście lustra stało popiersie krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego wykonane z białego marmuru. Do reprezentacyjnych pokoi na parterze, w tym do wielkiej jadalni, prowadziły efektowne schody. Wzorzyste posadzki pokoi pokryte były wschodnimi dywanami i ozdobione sztukateriami sufity, z ktĂłrych zwisały okazałe Ĺźyrandole. Na ścianach wisiały cenne gobeliny, lustra w bogato dekorowanych ramach, portrety rodziny TyszkiewiczĂłw oraz obrazy znanych starych i współczesnych malarzy polskich, wśrĂłd ktĂłrych wyróşniał się autoportret Bacciarellego i jego portret krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W duĹźym salonie były meble w stylu Ludwika XVI, zaś mały salonik mały zdobił mahoń w stylu empire. Pałacowa biblioteka liczyła ponad 3000 tomĂłw, głównie dzieł francuskich i polskich, a w cennym rodzinnym archiwum były m.in. listy od Henryka Sienkiewicza i Lucjana Rydla, odwiedzających dość często Feliksa Tyszkiewicza. Po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. pałac był bombardowany przez NiemcĂłw od morza i uległ częściowemu zniszczeniu. Przepadło wĂłwczas duĹźo z urządzenia pałacu, w tym dzieła sztuki. Pałac został odbudowany zaraz po wojnie, kiedy jeszcze Litwini nie zabrali Tyszkiewiczom majątki. W 1900 r. obok pałacu postawiono figurę Jezusa Chrystusa (ponoć autorstwa duńskiego rzeĹşbiarza Bertela Thorvaldsena, autora pomnikĂłw Mikołaja Kopernika i księcia JĂłzefa Poniatowskiego w Warszawie), ktĂłra została zburzona w czasach Związku Sowieckiego (w 1993 r. ustawiono tu jej replikę), a na początku XX w. okazałą kaplicę. Pałacowe ogrody o powierzchni 72 ha rozplanował francuski architekt Edouard Andre wraz z synem Rene Edouardem, a pomagał im belgijski ogrodnik Buyssen de Coulon. W parku posadzono kilkaset rodzajĂłw drzew i krzewĂłw z róşnych stron świata. WśrĂłd zieleni kryły się urokliwe stawy i mostki. Na ich terenie znalazła się rĂłwnieĹź „GĂłra” Biruty, a na niej kaplica.

Pałac w Połądze, należący do polskiego kręgu artystycznego, stanowi polską pamiątkę w mieście. Jest nie tylko jednym z najpiękniejszych i najbardziej charakterystycznych budynkĂłw tego miasta, ale wraz z parkiem stanowi teĹź jeden z najpiękniejszych zespołów pałacowo-parkowych na Litwie. Po powstaniu państwa litewskiego w 1918 r. jego władze prowadziły z Tyszkiewiczami negocjacje w sprawie odkupienia pałacu i parku, jednak do 1940 r. pozostawał on własnością polską. Jedynie jedną z willi odkupiono od TyszkiewiczĂłw na letnią rezydencję dyktatorskiego prezydenta Litwy Antanasa Smetony (1926-40). II wojna światowa spowodowała, Ĺźe w obawie przed represjami Tyszkiewiczowie wyjechali do swej prawdziwej ojczyzny - Polski. Po ponownym włączeniu Litwy do Związku Sowieckiego w 1945 r. pałac upaństwowiono i do 1957 r. pozbawiony troszczącego się o niego właściciela popadał w ruinę. W 1957 r. przeprowadzono prace konserwatorskie, po ktĂłrych budynek przeznaczono na dom sztuki, a w 1963 r. ulokowano tu Muzeum Bursztynu. Ostatnim, od 1933 r., właścicielem dawnego majątku i pałacu w Połądze był hrabia Alfred Tyszkiewicz, urodzony w Krakowie w 1913 r. i zmarły w Warszawie w 2008 r., ktĂłry uczył się przed wojną w polskich gimnazjach w PoniewieĹźu i Kownie na Litwie Kowieńskiej, a studia ukończył w ParyĹźu. Ograbiony z majątku (Litwini zabrali im bez odszkodowania prawie całą ziemię w wyniku reformy rolnej w 1923 r.), a następnie przez okupanta sowieckiego, ktĂłry zabrał mu pałac i resztĂłwkę, po raz pierwszy od zakończenia wojny odwiedził Połogę i „swĂłj” pałac w 1992 r., a więc po upadku Związku Sowieckiego i powstaniu niepodległej Litwy w 1991 r. Teoretycznie Alfred Tyszkiewicz „odzyskał” pałac, jednak, nie mając w zasadzie innej moĹźliwości, zrzekł się swoich praw do niego na rzecz miasta, za co w 1997 r. otrzymał honorowe obywatelstwo Połągi. Zmarł 10 lipca 2008 w Warszawie, w ktĂłrej mieszkał po wojnie, a pochowany został 10 sierpnia na starym cmentarzu w Połądze, gdzie spoczywają zmarli przed 1945 r. członkowie jego rodziny, w grobowcu w grobowcu swojej siostry Antoniny, gdyĹź takie było jego Ĺźyczenie.

W 1886 roku JĂłzef Tyszkiewicz (1830-1891) ufundował w Połądze progimnazjum rosyjskie (bo innych szkół nie było i nie mogło być wĂłwczas na Litwie) z myślą o polskiej młodzieĹźy szlacheckiej na Ĺťmudzi, aby po jego ukończeniu miała moĹźność dalszych studiĂłw. Z biografii przyszłego prezydenta-dyktatora Litwy Kowieńskiej Antonasa Smetony (1926-40) dowiadujemy się, Ĺźe gdy w latach 1889-94 był on w szkołach w Wiłkomierzu a potem w Połądze, na stancjach uczniowskich mĂłwiono wyłącznie po polsku. Progimnazjum to ukończyło szereg znanych następnie PolakĂłw, jak np. Adolf Grajewski (1887-1967 Orneta), polski adwokat, poeta, działacz mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, poseł na Sejm Ustawodawczy Litwy Kowieńskiej 1920–22, w ktĂłrym reprezentował mniejszość polską czy Kazimierz Rumsza (1886-1970 Londyn), szablista – mistrz Rosji w szabli 1914, generał brygady Wojska Polskiego, 1919-20 dowĂłdca 5 Dywizji StrzelcĂłw Polskich na Syberii, w kraju pierwszy dowĂłdca Syberyjskiej Brygady Piechoty, następnie 3 Brygady Ochrony Pogranicza w Wilejce, w czasie II wojny światowej w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie: w 1941 r. dowĂłdca 8 Brygady Kadrowej StrzelcĂłw. Progimnazjum, dzięki Polakowi – Tyszkiewiczowi (bo władze rosyjskie nie pobudowały by gimnazjum w Połądze, ktĂłra była wioską i to jeszcze w tamtych czasach!), ukończyło takĹźe szereg znanych później politykĂłw litewskich: Petras Ĺ niukĹĄta, Rapolas Skipitis, Liudas Noreika, Jonas Ĺ imkus, Steponas Kairys, Powilas Ĺ˝adeikis i Pranas Liatukas. MoĹźliwe, Ĺźe bez progimnazjum Tyszkiewicza byliby jak ich rodzice i dziadowie zwykłymi chłopami.

Z kolei inicjatywy hrabiego Feliksa Tyszkiewicza został zbudowany w latach 1897–1907 duĹźy, neogotycki i z czerwonej cegły kościół katolicki pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. WitraĹźe w kościele wykonał słynny warsztat Ĺťeleńskich z Krakowa, a zaprojektował je Stefan Matejko, bratanek Jana – wielkiego malarza polskiego. Do powstania państwa litewskiego były w nim odprawiane polskie naboĹźeństwa.

Połąga ma piękne – ciągnące się na wiele kilometrĂłw piaszczyste i szerokie plaĹźe. W czerwcu 1824 r. Połągę odwiedził Adam Mickiewicz i stąd trafiła ona do literatury polskiej - do powieści Wajdeloty w „Konradzie Wallenrodzie”:

„To słyszałem na błoniach; lecz na wybrzeĹźach Połągi,
Gdzie grzmiącymi piersiami białe roztrąca się morze
I z pienistej gardzieli piasku strumienie wylewa:
Widzisz, mawiał mi starzec, łąki nadbrzeżnej kobierce,
Już je piasek obleciał; widzisz te zioła pachnące,
Czołem silą się jeszcze przebić śmiertelne pokrycie,
Ach! daremnie, bo nowa żwiru nasuwa się hydra,
Białe płetwy roztacza, lądy żyjące podbija
I rozciąga dokoła dzikiej krĂłlestwo pustyni”.

Z kolei wybitny powieściopisarz polski Władysław Reymont dokończył w Połądze w 1908 r. pisać powieść „Chłopi”, dokładnie czwarty tom, ktĂłry ukazał się drukiem w Warszawie w następnym roku, ktĂłra przyniosła mu literacką nagrodę Nobla (1924) i została przetłumaczona na 27 językĂłw.

Dzięki Tyszkiewiczom Połąga, która była prawie do końca XIX w. małą osadą rybacką i zbieraczy bursztynów, których morze wyrzucało tu wiele, zaczęła się rozwijać i stała się w jednym z najpopularniejszych nadbałtyckich kurortów. Była w tym przede wszystkim zasługa Józefa i jego syna Feliksa Tyszkiewiczów, ale również Polaków, głównie spoza Litwy, przede wszystkim z Królestwa Polskiego i z samej Warszawy. Bez nich Połąga na pewno nie byłaby kurortem przed I wojną światową, a kto wie czy także nie w okresie międzywojennym, a może nawet i dzisiaj.

To hrabia JĂłzef Tyszkiewicz (1830-1891) postanowił uczynić z Połągi kurort i zaczął budować wille wzdłuĹź brzegu morskiego, a w 1876 r. wzniĂłsł rĂłwnieĹź Kurhauz, w ktĂłrym była m.in. restauracja i kawiarnia. W budynku kasyna zainstalowano stanowiska do kąpieli w morskiej, ocieplanej wodzie. ZałoĹźył teĹź mały park, w latach 1884-89 zbudował przystań, do ktĂłrej mogły przybijać statki parowe, a nawet kupił niewielki pasaĹźersko-towarowy parostatek „Phoenix”, ktĂłry latem kursował na trasie Libawa (port na Łotwie, niedaleko Połągi) - Połąga i zabierał kuracjuszy i innych pasaĹźerĂłw z Libawy, do ktĂłrej dochodziły pociągi osobowe z Wilna. Polecił teĹź wykonać deptak i ułoĹźyć szyny biegnące w kierunku morza, po ktĂłrych dowoĹźono ciągniętymi przez konie powozami kuracjuszy chcących opalać się na plaĹźy. Zorganizował przejaĹźdĹźki konne wzdłuĹź wybrzeĹźa morskiego, koncerty w wykonaniu własnej orkiestry, kiermasze, na ktĂłrych sprzedawano zioła, kwiaty i wyroby z bursztynu. W taki to sposĂłb w krĂłtkim czasie Połąga stała się prywatnym miasteczkiem uzdrowiskowym. Początkowo przyjeĹźdĹźała tu nad morze jedynie bardzo liczna rodzina TyszkiewiczĂłw oraz ich rĂłwnie bardzo liczni znajomi, głównie arystokraci, wśrĂłd ktĂłrych dominowały liczne rodziny Ogińskich i Radziwiłłów. Ich wraĹźenia z tutejszych kąpieli morskich i ładnej okolicy sprawiły, Ĺźe wkrĂłtce pojawiać się tu zaczęli polscy ziemianie z Litwy, bogatsi mieszkańcy Wilna i Kowna oraz Warszawy, a nawet z Petersburga i Moskwy. W tym początkowym okresie przybywało tu 500 - 600 gości w sezonie letnim.

Jak pisze współczesny polski historyk Połągi – Małgorzata Omilanowska, tworzenie i prowadzenie uzdrowiska było pionierskim zadaniem gospodarczym. W swej książce „Nadbałtyckie Zakopane. Połąga w czasach TyszkiewiczĂłw” (Warszawa 2011) prezentuje analizy wybranych kosztĂłw i zyskĂłw, pokazuje wyjątkowość przedsięwzięcia. Z treści książki widzimy, Ĺźe przede wszystkim było to zadanie patriotyczne. Reklamy i szeptana propaganda wprost kreowały Połągę na drugie Zakopane, ktĂłre w tamtych czasach uznawano za duchową stolicę Polski pod zaborami. Faktem jest, Ĺźe w latach poprzedzających wybuch I wojny światowej Połąga stała się jedynym polskim kąpieliskiem morskim – nad Morzem Bałtyckim, ktĂłrego tutejszy odcinek naleĹźał do przedrozbiorowej Polski. Stało się to takĹźe z pobudek patriotycznych tak TyszkiewiczĂłw i ich współpracownikĂłw jak i polskiej arystokracji, ziemian i inteligencji. Była to z ich strony pierwsza i udana prĂłba wykreowania własnego, polskiego kurortu nadmorskiego na Bałtykiem. Był to polski sen o Bałtyku, a właściwie kontynuacja polskiej historii tego morza. Zarząd zakładu kąpielowego usilnie propagował zalety Połągi wśrĂłd polskiego społeczeństwa, rozsyłając m.in. prospekty informacyjno-reklamowe. A w działaniach tych kierowano się właśnie względami patriotycznymi. Wspierali je patriotyczni publicyści polscy z trzech zaborĂłw, ktĂłrzy wskazywali na polską Połągę na Ĺźmudzkim wybrzeĹźu Bałtyku jako alternatywę dla niemieckich kurortĂłw, do ktĂłrych do tej pory podróşowali Polacy. Miała to być odpowiedĹş PolakĂłw na prześladowanie PolakĂłw w zaborze niemieckim. Chwyciło to. Połąga stała się prawdziwie pierwszym polskim kurortem nadmorskim nad Bałtykiem i przez ponad 30 lat od lat 80. XIX wieku aĹź do 1914 roku właśnie tu – podobnie jak w Zakopanem – spotykali się polscy letnicy z wszystkich trzech zaborĂłw. Rocznie przybywało tu w okresie letnim ok. 4000 gości, głównie właśnie PolakĂłw. Nie była to mała liczba w tamtych czasach, biorąc pod uwagę to, Ĺźe wĂłwczas podróşowali prawie wyłącznie ludzie zamoĹźni, ktĂłrych takĹźe nie było wtedy zbyt wielu. No i Połąga nie była jedynym miejscem w Polsce gdzie odpoczywali Polacy. Pamiętnikarz Kazimierz Kamiński wspominał: „Połąga była letnim salonem dla PolakĂłw, gdyĹź uznawali oni Bałtyk za morze polskie, a brzeg jego w Połądze najbardziej bliski dla siebie”. Tyszkiewiczom i ogĂłlnie Polakom chodziło rĂłwnieĹź o podtrzymanie słabnącej polskiej obecności na Litwie – na północno-wschodnich rubieĹźach dawnej Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw pod wpływem litewskiego odrodzenia narodowego, ktĂłre dążyło do zerwania unii polsko-litewskiej, a toĹźsamość narodową LitwinĂłw postanowiło budować na nienawiści do Polski i PolakĂłw oraz wszystkiego co polskie na Litwie. NaleĹźy podkreślić w tym miejscu to, Ĺźe przekazy z tamtych czasĂłw wskazują na to, Ĺźe Polacy w Ĺźmudzkiej Połądze nie czuli się obco, gdyĹź nie widzieli oni Ĺźadnej obcości między sobą a napotkanymi tutaj Ĺźmudzkimi rybakami i chłopami, ktĂłrych dobrocią i wrodzoną godnością zachwycali się letnicy z Warszawy, Wilna, Krakowa czy Poznania. Litewscy mieszkańcy Połągi jeszcze wtedy jeśli nawet nie czuli się Polakami, to byli dla PolakĂłw braćmi. To Ĺźe Polacy i Polska są wrogami Litwy to wmĂłwili Ĺťmudzinom z Połągi po wielu latach intensywnej propagandy antypolskiej w okresie międzywojennym litewscy zawodowi polakoĹźercy rządzący Litwą Kowieńską.

Przybywający tu polscy lekarze zauwaĹźyli, Ĺźe rejon Połągi, otoczony sosnowymi i świerkowymi lasami, posiada takĹźe właściwości lecznicze, znajdujące zastosowanie przy chorobach układu krążenia, dolegliwościach serca oraz niedomaganiach układu nerwowego i oddechowego. WĂłwczas Feliks i Antonina Tyszkiewiczowie załoĹźyli w Połądze kameralne uzdrowisko, ktĂłre z biegiem lat stawało się coraz bardziej znane wśrĂłd PolakĂłw. Kuracjuszom zaczęto zatem serwować wody mineralne, a w Kurhauz i kąpiele błotne. Na przełomie XIX i XX w. stare domki zastąpiły okazałe pensjonaty i wille, z ktĂłrych większość była własnością PolakĂłw. Ĺťona JĂłzefa Tyszkiewicza, Zofia, była właścicielką 8 willi o nazwach: „Aldona”, „Pojata”, „GraĹźyna”, „Szwajcarka”, „Morskie Oko”, „Mohort”, „Bałtyk”, „Romeo i Julia” (część z nich nie dotrwała do naszych czasĂłw). Kilku innych właścicieli willi, ze względĂłw patriotycznych, nadało im imiona pochodzące z „Trylogii” Henryka Sienkiewicza. Wiele z tych starych polskich willi zachowało się do czasĂłw współczesnych. Rodem ze Ĺťmudzi Stanisław Witkiewicz (1851-1915), polski malarz, architekt, pisarz i teoretyk sztuki, twĂłrca i popularyzator stylu zakopiańskiego, w 1902 r. zaprojektował dla Połągi w tym polskim stylu narodowym dom zdrojowy - Kurhauz, jednak po śmierci Michała Ogińskiego, jednego z fundatorĂłw, do realizacji planĂłw nie doszło.

Połąga stała się nie tylko pierwszym i jedynym wĂłwczas polskim kurortem nad Bałtykiem. Na początku XX wieku stanowiła takĹźe centrum polskiej kultury. Mało brakowało aby Połąga przybrała rĂłwnieĹź charakter polskiej kolonii artystycznej. Ten proces powstrzymała I wojna światowa. Spotykała się tam elita intelektualna i artystyczna z trzech zaborĂłw: pisarze, poeci, muzycy, kompozytorzy, malarze, architekci. Bywali tu oprĂłcz Stanisława Witkiewicza między innymi Henryk Sienkiewicz, Lucjan Rydel, Tadeusz Miciński, Leon Wyczółkowski, Kazimierz Alchimowicz, Aleksander Zelwerowicz czy Władysław Reymont. Dominacja PolakĂłw wśrĂłd kuracjuszy sprawiła, Ĺźe do I wojny światowej w pensjonatach i hotelach dominowała polska obsługa; Polakami byli teĹź wszyscy miejscowi lekarze. W Kurhauzie znajdowała się polska restauracja, czytelnia i sala balowa. W połoĹźonej nad morzem cukierni „Rusałka” codziennie grywała orkiestra dworska (TyszkiewiczĂłw), a w teatrze wygłaszano prelekcje i kaĹźdego roku dawano przedstawienia polskie (przyjeĹźdĹźały tu polskie wędrowne zespoły teatralne, wśrĂłd ktĂłrych były bardzo dobre teatry, jak np. w 1907 r. Juliana Myszkowskiego z Warszawy czy w 1911 r. Tadeusza Lechowskiego). W mieście działały teĹź dwie polskie organizacje: Towarzystwo Dobroczynności i Towarzystwo Przyjaciół Połągi (nazywane takĹźe Stowarzyszeniem MiłośnikĂłw Połągi) powstałe w 1913 r. Na jego zamĂłwienie jeszcze w tym samym roku została wydana w Poznaniu pierwsza w jakimkolwiek języku publikacja na temat miasteczka – „Połąga i Kretynga” Stanisława Karwowskiego.

W 1920 r. Połąga weszła w skład powstałej w 1918 r. nacjonalistycznej Republiki Litewskiej. Przez jej wrogość do Polski i Polaków kurort był praktycznie niedostępny dla Polaków. Większość Polaków sprzedała posiadane tu wille i przeniosła się do Polski. Feliks i Antonina Tyszkiewiczowie pozostali w Połądze, bo tu był ich dom z historią ich rodziny i groby najbliższych. Władze litewskie, jako Polakom, zabrały im majątki ziemskie, pozostawiając małą resztówkę i pałac. Musieli utrzymywać się teraz z prowadzenia restauracji z dancingiem dla powstającej plutokracji i elity litewskiej, którzy zastąpili polskich kuracjuszy.

Litwa jest mała i z punktu widzenia turystycznego nieciekawym krajem dla obcokrajowca (tylko POLSKIE stare Wilno – no bo nie współczesne, czyli sowiecko-litewskie i pruska do 1923 r. Mierzeja Kurońska– mogą przyciągać turystĂłw z Zachodu; stąd większość wycieczek zachodnich biur podróşy oferuje wycieczkę obejmującą Litwę – Wilno, Łotwę – Rygę i Estonię - Tallin). Połąga (a właściwie tylko jej plaĹźe) jest jednym z atrakcyjniejszych miejsc w kraju. Dlatego kaĹźdego lata odwiedza ją dzisiaj pół miliona gości, czyli przybywa tu co szĂłsty obywatel Litwy (to tak jakby np. do Świnoujścia czy Kołobrzegu przyjeĹźdĹźało rocznie ponad 6 miliona turystĂłw!). Dlatego brakuje tu dawnego spokoju, ciszy i świeĹźego powietrza, jak rĂłwnieĹź starych, pachnących sosen i świerkĂłw. Stary polski kurort w Połądze to czas przeszły dokonany, chociaĹź i dzisiaj trafiają do Połągi polscy turyści. Czasy Połągi TyszkiewiczĂłw przypomina współczesnym Polakom pełna rĂłwnieĹź wielu starych zdjęć i innych ilustracji związanych z Połągą wspomniana juĹź książka historyk sztuki Małgorzaty Omilanowskiej pt. „Nadbałtyckie Zakopane. Połąga w czasach TyszkiewiczĂłw”, wydana w Warszawie w 2011 r. przez Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.

Połąga zaznaczyła się rĂłwnieĹź w historii malarstwa polskiego, co przybliĹźył Polakom w swoich publikacjach Stanisław Seyfried (właściciel galerii Essey w Sopocie). JuĹź w lipcu 1884 r. pojawił się w Połądze Stanisław Witkiewicz. Przyjechał z dopiero co poślubioną małżonką Marią PietrzkiewiczĂłwną. Połąga była dla artysty fascynującym doświadczeniem. Witkiewicz sporządził tam wiele szkicĂłw, ktĂłre posłuĹźyły mu później do namalowania paru marynistycznych obrazĂłw olejnych, oczarowujących świeĹźością i prawdziwym realizmem. Powstał tam rĂłwnieĹź cykl akwareli, gwaszy i szkicĂłw przedstawiających: rybaczki, wydmy, nadmorskie sosny, plaĹźe i morze. Wiele z tych prac zostało później opublikowanych w gazetach warszawskich między innymi w „Wędrowcu”, ktĂłrego kierownikiem artystycznym był właśnie Stanisław Witkiewicz. Jego pejzaĹźe z Połągi, ich niepowtarzalny charakter, efekty luministyczne, atmosfera, koloryt, gra świateł, wzbudziły duĹźo emocji i miały olbrzymi zasięg. W sposĂłb znaczący przyczyniły się do kształtowania obrazu, dopiero co rodzącej się marynistyki, a co zatem idzie historii sztuki polskiej. Prace Witkiewicza powstałe w Połądze są pierwszymi pejzaĹźami nadbałtyckimi, namalowanymi przez polskiego malarza. Drugim bardzo znanym malarzem polskim, ktĂłrego twĂłrczość jest związana m.in. z Połągą jest Leon Wyczółkowski. Odwiedził ją po raz pierwszy w 1908 r. Podczas jego tu pobytĂłw powstał słynny cykl pejzaĹźy marynistycznych. Artysta w sposĂłb mistrzowski oddał charakter północnego zimnego Bałtyku. Specyficzny klimat, wahliwa pogoda, szczegĂłlnie u schyłku lata, sprawiły Ĺźe pejzaĹźe Wyczółkowskiego pełne eksperymentĂłw świetlnych, opatrzone były oryginalną barwą kolorĂłw. Zmienna groĹşna toń morza bałtyckiego doskonale współgrała z kłębiastymi burzowymi chmurami i połyskującym złocistym piaskiem plaĹźy. Mimo wszystko paleta barw raczej chłodna, była obarczona pewną zadumą, nostalgią i melancholią wywołującą wraĹźenie oczekiwania na lepsze chwile. OprĂłcz obrazĂłw olejnych nad morzem powstała cała seria szkicĂłw sosen nadbałtyckich oraz teka litografii, ktĂłra potwierdziła jego olbrzymi kunszt, doskonały warsztat rĂłwnieĹź w poszukiwaniach rozwiązań technicznych, czyniąc go wielkim wirtuozem technik graficznych. Namalowane w końcĂłwce pierwszej dekady XX wieku, obrazy z Połągi, są połączeniem późnego impresjonizmu z realistycznym spojrzeniem na rzeczywistość i stanowią znaczącą pozycją polskiej marynistyki. Wiele z nich jest dzisiaj własnością polskich muzeĂłw (np. „Krajobraz morski z Połągi” 1908, Muzeum Narodowe, KrakĂłw, „Sosny z Połągi” Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego, Bydgoszcz).

Wiele lat po Witkiewiczu i Wyczółkowskim, bo juĹź w okresie sowieckim, przebywał w Połądze czołowy polski pejzaĹźysta Czesław Znamierowski (1890-1977), ktĂłry po II wojnie światowej, poprzez swoje połąckie obrazy, nadał Połądze rangę uzdrowiska o wysokim walorze artystycznym. Czesław Znamierowski pochodził z Polskich Inflant (dziś Łotwa), a od 1926 roku mieszkał w należącym wĂłwczas do Polski Wilnie (angielska internetowa Wikipedia pisze, Ĺźe przenosząc się do Wilna zamieszkał na Litwie!; oto przykład jak fałszuje się dzisiaj historię i biogramy ludzi). W latach 1926-29 studiował pod kierunkiem Aleksandra Szturmana na Wydziale Sztuk Pięknych polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, z ktĂłrego artystycznym środowiskiem był związany. NaleĹźał do Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, był takĹźe pierwszym wiceprezesem Wileńskiego Towarzystwa NiezaleĹźnych ArtystĂłw Malarzy. Wystawiał w Wilnie oraz na dorocznych salonach Zachęty w Warszawie. Miał tutaj dwie indywidualne wystawy w 1929 i 1934 roku oraz wystawiał w dwĂłch wystawach zbiorowych malarzy polskich w 1933 (zdobył brązowy medal za obraz „Przed deszczem”) i 1939 r. Zakochał się tak w Wilnie tak mocno, Ĺźe pomimo oderwania miasta od Polski w 1945 r. pozostał w nim do końca Ĺźycia (w 1976 r. miał w Warszawie kolejną wystawę swoich obrazĂłw), a na złość Litwinom, ktĂłrzy z uporem maniaka wszystkim Polakom litwinizują nazwiska, swoje liczne obrazy podpisywał z polska: „Czesław Znamierowski”, zamiast z litewska „Česlovas Znamierovskis”. Pomimo tego Litwini uwaĹźają go za Litwina, za artystę litewskiego, bo według nich PolakĂłw na Litwie nigdy nie było i nie ma!

Liczne obrazy malarzy polskich związane tematycznie z Połągą zobaczyć moĹźna dzisiaj w Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Gdańsku, Muzeum Sztuki w Łodzi oraz Muzeum Okręgowym im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy. NiektĂłre obrazy, jak np. „Kapliczka na gĂłrze Biruty w Połądze” z 1899 roku Kazimierza Alchimowicza, są własnością prywatną, a w zbiorach Sopockiego Domu Aukcyjnego jest obraz olejny Czesława Znamierowskiego „ Połąga”. W Pałacu Prezydenckim w Warszawie od stycznia 2015 do czerwca 2016 r. czynna jest wystawa malarstwa polskiego ze zbiorĂłw Muzeum Narodowego w Krakowie, na ktĂłrej prezentowane są m.in. dwa obrazy połądzkie Leona Wyczółkowskiego: „Morze w Połądze” i „PejzaĹź morski z Połągi” – oba z 1908 roku.

W 2012 roku w Muzeum Sopotu była prezentowana wystawa o polskiej Połądze, na której można było zobaczyć polskie pamiątki i stare fotografie z tego miasteczka sprzed I wojny światowej.

Nacjonalistom litewskim nie uda się zamiecenie pod dywan bogatej polskiej historii Połągi, ktĂłra do I wojny światowej była de facto polskim miasteczkiem – Ĺźyła polskim Ĺźyciem.

Marian Kałuski
(Nr 121)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt