Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 31.08.12 - 18:19     Czytano: [3165]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Wschodnie granice Polski

Opis historyczno-geograficzny wschodniej granicy Polski do roku 1795

Od V wieku po Chr. ziemie między Odrą a Bugiem i Morzem Bałtyckim a Sudetami i Karpatami zamieszkiwały słowiańskie plemiona lechickie-polskie.

Książę Mieszko I (960-992), jako władca Wielkopolski, zamieszkiwanej przez lecickie plemię Polan, przystąpił do jednoczenia ziem lechickich, czyli etnicznie polskich. W skład jego państwa wchodziły: Wielkopolska, Kujawy, Mazowsze, Wschodnie (Gdańskie) i Zachodnie Pomorze po Odrę, Śląsk, Małopolska i Grody Czerwieńskie (Ziemie Przemyska, Chełmska i Lwowska).

Z najstarszej kroniki ruskiej (tzw. kronice Nestora) – „Powiest wriemiennych let” (ok. 1113) dowiadujemy się, Ĺźe ruski książę kijowski Włodzimierz w 981 roku najechał LachĂłw (Polskę) „i zajął im grody ich Przemyśl, Czerwień i inne grody mnogie, ktĂłre i do dziś są pod Rusią”.

Tak więc polityczne stosunki polsko-ruskie/ukraińskie zapoczątkował najazd zaborczy Rusi Kijowskiej na Polskę, zakończony oderwaniem od Polski Grodów Czerwieńskich (dziś Lwowszczyzna i zachodni Wołyń).

Ziemie te – po Halicz - odzyskał dla Polski w 1018 roku podczas wyprawy zbrojnej na KijĂłw książę Bolesław Chrobry. Przyłączył on wĂłwczas do Polski takĹźe pozostające dotychczas poza państwem polskim pozostałe ziemie lechickie – południowe Podlasie (ziemie na zachĂłd od Bugu) wraz z terenami wokół Brześcia nad Bugiem, ziemie BuĹźan (zachodni Wołyń – tereny między Bugiem a Styrem).

W 1031 roku powstała koalicja niemiecko-ruska/ukraińska przeciw Polsce, w wyniku ktĂłrej Rusini zajmują północną (głównie wołyńską) część GrodĂłw Czerwieńskich. Przy Polsce pozostała tylko ich część południowa – ziemia halicka.

Podczas interwencji na Rusi Kijowskiej na rzecz Izasława w 1069 roku, książę polski Bolesław II Śmiały odzyskał ponownie oderwaną od Polski przez Rusinów w 1031 roku część Grodów Czerwieńskich.

Wykorzystując osłabienie Polski Rusini ponownie – w 1090 roku – zajęli cały obszar GrodĂłw Czerwieńskich, ktĂłry był w ich władaniu tym razem aĹź przez 250 lat. Powstało na tych ziemiach ruskie Księstwo Halicko-Wołyńskie. Granica między Polską a Księstwem Halicko-Wołyńskim biegła na zachĂłd od Krasnegostawu, Szczebrzeszyna, Biłgoraju, Nowej Sarzyny, Sokołowa Małopolskiego, Rzeszowa i Krosna.

Po śmierci ostatniego księcia halicko-wołyńskiego Bolesława Jerzego z rodu Piastów mazowieckich w 1340 roku, prawem spadku posiadł większość tych ziem król polski Kazimierz III Wielki i w latach 1340-49 włączył do Królestwa Polskiego; włączanie to zajęło dziewięć lat, gdyż księstwo to chciała przyłączyć do siebie Litwa i król spotkał się także z opozycją części bojarów ruskich. W 1344 roku została przyłączona do Polski Ziemia Przemyska, a w 1349 Ziemie Lwowska i Halicka. W 1366 roku Księstwa Chełmsko-Bełskie i Włodzimierskie oraz Podole wokół Kamieńca Podolskiego stały się lennami Polski; w następnym wieku częścią Królestwa Polskiego.

Jeśli chodzi o wschodnią granicę Polski na odcinku północnym (na północ od Włodawy nad Bugiem) to poza okresem przynaleĹźności ziemi drohickiej wraz z Brześciem nad Bugiem do Polski za Bolesława Chrobrego, przebiegała ona do 1569 roku na wschĂłd od Parczewa, Radzynia Podlaskiego, Siedlec, Łochowa, Broku, Zambrowa, Jedwabnego i Grajewa. Tereny na południe od rzeki Narwi wchodziły w skład Rusi Kijowskiej, a następnie do 1340 roku naleĹźały do Rusi Halicko-Wołyńskiej. Natomiast tereny na północ od Narwi, między Wielkimi Jeziorami Mazurskimi na zachodzie (poczynając od Grajewa) i rzeką Niemen na wschodzie i na północy (teren znany dziś jako Suwalszczyzna) zamieszkiwał lud bałtycki – Jaćwingowie, spokrewniony z Prusami i Litwinami i mĂłwiący dialektem języka pruskiego. Podobnie jak Prusowie i Litwini był to lud dziki, pogański, Ĺźyjący z rozboju. M.in. wspĂłlnie z Litwinami często najeĹźdĹźali i łupili ziemie polskie, uprowadzając ze sobą zawsze duĹźo ludzi. Stąd został on pod koniec XIII w. zupełnie wytępiony przez zbrojne wyprawy PolakĂłw, RusinĂłw i KrzyĹźakĂłw (ostateczną klęskę ponieśli w 1283 r.). W latach 1283-1422 ziemie jaćwieskie były niemal całkowicie wyludnione i terenem wzajemnych wpływĂłw LitwinĂłw, PolakĂłw i KrzyĹźakĂłw. Na mocy traktatu melneńskiego z 1422 roku JaćwieĹź została podzielona pomiędzy KrĂłlestwo Polskie, zakon Państwo KrzyĹźackie i Wielkie Księstwo Litewskie. Litwini skolonizowali Suwalszczyznę, a ziemie na południe od niej aĹź po rzekę Bug , znane dzisiaj pod nazwą Podlasie, kolonizowali Polacy (głównie z Mazowsza). Za panowania księcia litewskiego Witolda północna część Podlasia (ziemie drohicka i mielnicka) podlegała nawet zwierzchnictwu książąt mazowieckich.

W 1340 roku południowe Podlasie, czyli tereny po prawej stronie Bugu i między Włodawą na południu a Bugiem na północy oraz na wschĂłd od Bugu (Brześć, Kobryń, Kamieniec Litewski) zostały przyłączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego. – Litwa od czasĂłw Mendoga (panował ok. 1235-1263) i po rządy Witolda (1392-1430) prowadziła politykę podporządkowania sobie lub podboju ziem ruskich, ktĂłre były rozbite na małe księstwa i zaleĹźne od TatarĂłw. W ten sposĂłb do 2. poł. XIV w. (zajęcie Kijowa w 1363 r., Smoleńska w 1409 r.), zajęła i podporządkowała swej władzy wszystkie ziemie białoruskie i ukraińskie oraz wielkie obszary ziem dzisiaj etnicznie rosyjskich.

W 1385 roku została zawarta unia polsko-litewska – połączenie Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego (Litwy) pod jednym berłem. W 1443 roku Kazimierz Jagiellończyk wykupił od książąt mazowieckich północne Podlasie i włączył je do wojewĂłdztwa trockiego (terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego). W 1520 roku zostało utworzone osobne wojewĂłdztwo podlaskie, obejmujące obie części Podlasia. Z powodu duĹźego zasiedlenia północnego Podlasia przez PolakĂłw w 1566 roku odłączono od niego południowe Podlasie (powiaty Brześć, Kobryń, Kamieniec Litewski) i złączono je z ziemią turowsko-pińską (Polesie), tworząc wojewĂłdztwo brzesko-litewskie. Uszczuplony obszar wojewĂłdztwa podlaskiego (powiaty: Drohiczyn, Bielsk, Mielnik) podczas nowej, zawartej w 1569 roku, unii polsko-litewskiej – zwanej Unią Lubelską, ktĂłra z Polski (Korony) i Wielkiego Księstwa Litewskiego tworzyła jedno nierozdzielne państwo, wojewĂłdztwo podlaskie włączono do Polski.

Od tej pory do 1795 roku granica między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim przebiegała na wschód od Augustowa, na zachód od Wasilkowa i Zabłotowa, na wschód od Bielska, na zachód od Milejczyc, na wschód od Mielnika, na zachód od Janowa Podlaskiego, Międzyrzecza Podlaskiego i Wohynia oraz na południe od Włodawy.

Od unii polsko-litewskiej z 1385/1386 wschodnia granica Wielkiego Księstwa Litewskiego (WKL) była takĹźe granicą Polski. Prawie do końca XV w. podchodziła ona (od północy) pod Wielkie Łuki, prawie pod RĹźew, WiaĹşmę, MoĹźajsk, Kaługę i Kozielsk. Dalej na południe w granicach WKL był Kursk i CharkĂłw oraz tereny gĂłrnego Dońca, przez kilkaset kilometrĂłw biegła nurtem dolnego Dniepru do Morza Czarnego i jego brzegiem od ujścia Dniepru do ujścia Dniestru. – Polska była wĂłwczas prawdziwie od morza do morza – od Morza Bałtyckiego do Morza Czarnego.

Podczas Unii Lubelskiej 1569 roku do Polski zostały przyłączone, na żądanie tamtejszej szlachty ruskiej, również wszystkie ziemie ukrainne należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a więc Wołyń, Kijowszczyzna, Bracławszczyzna i Dzikie Pola. W ten sposób Polska bezpośrednio zaczęła graniczyć z Wielkim Księstwem Moskiewskim (Rosją), Chanatem Krymskim i Turcją.

Niestety wschodnia granica Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw (Polska i Litwa) nie była stabilna – często ulegała zmianie z powodu agresywnej polityki Turcji i Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, ktĂłre postawiło sobie za cel zjednoczenie poprzez wojny wszystkich ziem ruskich. Tak Moskwa jak i Turcja wykorzystywały do walki z Polską prawosławie (Turcja przez podporządkowany jej patriarchat konstantynopolitański).

Pierwsza niekorzystna dla Polski i Litwy zmiana granicy wschodniej nastąpiła na południu państwa polsko-litewskiego. W 1484 roku Turcja zdobyła należące do Mołdawii, której hospodarowie byli lennikami królów Polski od 1387 roku, Kilię i Białogród (Akerman), a w 1526 roku leżący w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego Oczaków i okoliczne ziemie (dzisiejszy obwód odesski na Ukrainie), odcinając tym samym Polskę od wybrzeży Morza Czarnego. W 1528-1529 i 1541-1544 Polska podejmowała próby zdobycia Oczakowa i opanowania w ten sposób wybrzeży czarnomorskich, jednak były one udaremniane przez Turcję. Nowa granica na tym odcinku tworzyła na wieki południową granicę województwa bracławskiego.

Również zaborcza polityka wielkich książąt moskiewskich doprowadziła w 1499 roku do pierwszego konfliktu wojennego litewsko-rosyjskiego (do 1503 r). Przed 1569 rokiem i zgodnie z postanowieniami Unii Lubelskiej Polska i Wielkie Księstwo Litewskie miały osobne wojsko. Niestety bitność Litwinów i Rusinów często nie była wysokiego lotu, a poza tym był to sztuczny twór państwowy (inne pochodzenie etniczne, język, religia, kultura i historia dzieliły Litwinów od Rusinów). Gdyby nie unia z Polską i często pomoc wojsk polskich, to przez nieustanny wzrost potęgi moskiewskiej i jej politykę wielkich podbojów, historię Wielkiego Księstwa Litewskiego znaczyły by same klęski aż do momentu zniknięcia jego z mapy politycznej Europy. To w dużej mierze przez to co się działo i nie działo w WKL, z mapy politycznej Europy zniknęła także Polska w 1795 roku.

Wojnę moskiewską 1499-1503 Wielkie Księstwo Litewskie sromotnie przegrało (m.in. wielka klęska nad Wiedroszą w 1500 r.) i utraciło na rzecz Moskwy bardzo duże obszary ziem w dorzeczu Desny (m.in. Briańsk, Starodub, Nowogród Siewierski, Putywl, Rylsk i Kursk) oraz w dorzeczu Dońca (także tereny wokół późniejszego Charkowa, które do Polski już nigdy nie powróciły), a także Homel (dziś Białoruś).

W 1507 roku Moskwa ponownie napadła zbrojnie na Wielkie Księstwo Litewskie. Wojna trwała do paĹşdziernika następnego roku. Wojska carskie podeszły aĹź pod Mińsk na Białorusi. Dopiero wspĂłlna akcja wojsk polskich pod wodzą Mikołaja Firleja i litewskich pod wodzą Konstantego Ostrogskiego uwolniła Mińsk i Orszę od oblężenia (lipiec 1508) oraz zmusiła Moskali do opuszczenia ziem polsko-litewskich. Zawarty 8 paĹşdziernika 1508 roku z carem pokĂłj „wieczysty” oddawał Polsce jedynie Lubecz z okolicą, a strona polsko-litewska zrezygnowała z rewindykacji utraconych w 1503 roku olbrzymich połaci ziemi.

PokĂłj „wieczyszy” złamał car Wasyl III juĹź cztery lata później. W latach 1512-22 trwała trzecia z kolei wojna litewsko-rosyjska. Celem Moskwy było tym razem odebranie Polsce Ziemi Smoleńskiej. W lipcu 1514 roku wojska moskiewskie zdobyły Smoleńsk i chociaĹź juĹź 8 września tego roku Konstanty Ostrogski odniĂłsł wielkie zwycięstwo w bitwie pod Orszą (brało w niej udział 30 tys. wojsk litewskich i 14 tys. polskich), Ziemia Smoleńska wraz ze Smoleńskiem pozostała w rękach rosyjskich do 1611 roku.

W latach 1534-37 trwała kolejna wojna litewsko-rosyjska, którą tym razem rozpoczęła strona polska, po tym jak król Zygmunt I dowiedział się, że car Wasyl III zamierza odebrać Polsce Kijów. Król liczył na odebranie Rosji uprzednio utraconych terenów. Niestety źle przygotowane do boju wojska litewskie uległy wojskom moskiewskim, które w marszu w głąb WKL zagroziły nawet samemu Wilnu. Przybyłe w 1534 roku z pomocą Litwie wojska polskie pod wodzą hetmana Jana Tarnowskiego odepchnęły na wschód Moskali i w 1535 roku zdobyły Homel i Starodub. Po rozejmie (1537) okupowany przez Moskali Homel pozostał przy Polsce/WKL.

Imperializm moskiewsko-rosyjski stał się bezgraniczny. Moskwa – i nie tylko carowie - juĹź nie tylko dążyła do zagarnięcia wszystkich ziem ruskich, ale – moĹźna by rzec – jak najwięcej świata – moĹźliwie całej Europy Wschodniej wraz z Konstantynopolem (Istambuł) i jak najwięcej ziem Azji, a później nawet zachodnich połaci Północnej Ameryki. Jak gdyby misją dziejową Rosji stał się podbĂłj i zniewolenie jak najwięcej narodĂłw (w swoich dotychczasowych dziejach Rosja podbiła i zniewoliła ponad 100 narodĂłw!, stając się zdecydowanie największym obszarowo państwem świata).

W XIII w. na terenie dzisiejszej Łotwy i większej części Estonii postało niemieckie państwo katolickiego Zakonu Kawalerów Mieczowych zwane Inflantami. W 1346 roku zakon wykupił od króla duńskiego Waldemara IV duńską część Estonii (Tallinn, Narwa), zajmowaną przez Duńczyków od 1219 roku. Po upadku katolickiego Państwa Krzyżackiego, które w 1525 roku stało się świeckim lennem Polski, znaczenie polityczno-militarne Inflant znacznie zmalało i państwo stało się ponętne dla sąsiadów: Rosji (która przez ich opanowanie chciała mieć dostęp do Morza Bałtyckiego), Polski (Polska z powodów militarnych i ekonomicznych nie chciała aby tam usadowili się Rosjanie), Danii i Szwecji.

Car Iwan Groźny postanowił zagarnąć Inflanty (dzisiejsza Łotwa i Estonia) i w 1554 roku wymusił na zakonie piętnastoletnie przymierze, którego jednym z warunków było wyrzeczenie się wszelkich związków politycznych z Polską. Przeciwne temu przymierzu było bardzo silne propolskie stronnictwo z marszałkiem krajowym Jasparem von Muenster oraz arcybiskupem ryskim Wilhelmem. Kiedy wielki mistrz zakonu Fuerstenberg przystąpił do prześladowania członków stronnictwa propolskiego, król Zygmunt August wysłał wojsko na Inflanty. Wielki mistrz upokorzył się i w Pozwolu 14 września 1557 roku zawarł z Polską przymierze zaczepno-odporne przeciwko Moskwie. W odpowiedzi na traktat polsko-inflancki car Iwan Groźny w styczniu 1558 roku napadł na Inflanty. Kraj, kierowany przez stronnictwo proopolskie, nie poddawał się Moskalom i w Wilnie 28 listopada 1561 roku została zawarta unia terytorialna między Polską a Inflantami; część Inflant po lewej stronie Dźwiny, zwana Kurlandią, stała się lennem Polski, jako świeckie księstwo. Oznaczało to wybuch wojny polsko-moskiewskiej. W 1563 roku Iwan Groźny zdobył Połock na Białorusi, a w następnym roku Jezierzyszcze. W 1564 roku wojska litewsko-polskie odniosły zwycięstwa nad Moskalami nad Ułą (26. I), pod Orszą (7. II), 20 lipca 1567 roku pod Czaśnikami, a w roku następnym zdobyły zamek Ułłę. Na wieść o nowej unii polsko-litewskiej (1569), car w 1570 roku zgodził się na zawarcie rozejmu z Polską na zasadzie status quo (Połock z całą ziemią połocką pozostał przy Moskwie do 1582 r.). Szwecja postanowiła także skorzystać z upadającego państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych (Inflanty) i w 1561 roku zajęła zbrojnie północną część Estonii wraz z Tallinnem. Polska powiększyła się o obszar dzisiejszej Łotwy i o 2/3 obszaru Estonii (do Polski należał Dorpat i Parnawa). Granice wschodnie tych krajów stały się nową częścią wschodniej granicy Polski.

W 1572 roku zmarł krĂłl Zygmunt August. Jego następcą, jako pierwszy krĂłl elekcyjny, został brat krĂłla francuskiego Karola IX – Henryk Walezy (11 V 1573 nominowany krĂłlem Polski, 21 II 1574 koronowany w Krakowie), ktĂłry na wieść o śmierci Karola IX 18 czerwca 1574 roku uciekł potajemnie do Francji, gdzie objął tron francuski. W latach 1574-76 trwało w Polsce bezkrĂłlewie. Nowym krĂłlem polskim został 1 maja 1576 roku książę siedmiogrodzki Stefan Batory.

Wykorzystując panującą sytuację polityczną w Polsce car Iwan Groźny w 1576 roku napadł zbrojnie na Inflanty. Polska nie była przygotowana do tej wojny i przez trzy lata prowadzono na terenie Inflant jedynie wojnę podjazdową z Moskalami. Król jednak przygotowywał się do wojny i kiedy zorganizował 40-tysięczną armię wyruszył przeciwko Moskwie. Wojska polskie przepędziły Moskali z Inflant, a 30 sierpnia 1579 roku zdobyły silnie ufortyfikowany Połock. Podczas drugiej wyprawy w 1580 roku wojsko polsko-litewskie zdobyło Wieliż, Uświatę i twierdzę Wielkie Łuki (15 IX 1580), a zagony polskie zbliżały się nawet do Moskwy. Podczas trzeciej wyprawy w 1581 roku wojska polskie stanęły pod murami Pskowa. Wtedy chytry i obłudny Iwan Groźny poprosił o pośrednictwo w zawarciu pokoju papieża Grzegorza XIII, przyrzekając kłamliwie przystąpieniem Cerkwi rosyjskiej do unii z Kościołem katolickim i przedsięwzięcie wojny z Turcją. Stefan Batory naciskany przez wysłannika papieskiego Possewinę zawarł w 1582 roku rozejm z Moskwą. Polska odzyskała Inflanty (bez płn. Estonii), Połock i Wieliż.

Północne Inflanty z Rygą, Parnawą i Dorpatem nie na długo były krajem polskim.

W 1587 roku krĂłlem Polski został syn krĂłla szwedzkiego Jana III i Katarzyny Jagiellonki (cĂłrka krĂłla polskiego Zygmunta I) – Zygmunt III Waza, ktĂłry w pactach conventach obiecał przyłączenie północnej Estonii do Polski. Po śmierci Jana III w 1592 roku został rĂłwnieĹź krĂłlem Szwecji, łącząc pod jednym berłem dwa odległe od siebie państwa. Regencję w Szwecji powierzył stryjowi Karolowi Sudermańskiemu, ktĂłry, mając poparcie protestanckich SzwedĂłw (Zygmunt III Waza był katolikiem), zagarnął władzę dla siebie. Zygmunt III powziął zbrojną wyprawę do Szwecji, jednak ostatecznie w 1598 roku poniĂłsł klęskę. Sejm szwedzki zdetronizował Zygmunta III. WĂłwczas Zygmunt III dokonał inkorporacji północnej Estonii do Polski i postanowił siłą dochodzić swoich praw do tronu szwedzkiego. Doprowadziło to w 1600 roku do wybuchu wojny ze Szwecją, ktĂłra z przerwą w latach 1611-17 trwała do 1629 roku. Szwedzi od razu zajęli część Inflanf po DĹşwinę. Wojnę tę prowadziliśmy ze zmiennym szczęściem, pomimo wielu wspaniałych zwycięstw w bitwach np. pod Karkhaus (29.10.1600), Kiesią (Wenden 7.1.1601), Kockenhausen (23.6.1601) i ponownie w listopadzie w 1621 roku, Tallinnem (30.6.1602), Białym Kamieniem (25.9.1604), najbardziej wspaniałego pod Kircholmem (27.9.1605) i Gawią (6.10.1609), odzyskania Dorpatu (16.11.1602 i 13.4.1603), Parnawy (2.3.1609) i Mitawy (7.1.1622), zdobycia twierdz w Wolmarze (19.12.1601), Fellinie (5.5.1602), Białym Kamieniu (30.9.1602) i Dyjamuntu (1609), zniszczenia floty szwedzkiej pod Salis (24.3.1609), trwania przy Polsce Rygi do 25 września 1621 roku oraz na terytorium Polski zniszczenia floty szwedzkiej w bitwie morskiej pod Oliwą (28.2.1627) i rozgromienia wojsk szwedzkich pod Trzcianą (27.3.1629), Polska wojnę w ostateczności przegrała. 26 września 1629 roku w Altmarku (dziś Starym Targu) koło Sztumu zawarto rozejm ze Szwecją, zgodnie z ktĂłrym Polska m.in. utraciła Inflanty na północ od DĹşwiny, włącznie z Rygą (ostatecznie w pokoju oliwskim 1660). Przy Polsce pozostała część południowo-wschodnia Inflant, ktĂłrą nazywano oficjalnie od 1660 roku Inflantami Polskimi (Łatgalia). Tworzyła ona wojewĂłdztwo inflanckie ze stolicą w Dyneburgu nad DĹşwiną (dziś Daugavpils na Łotwie); inne główne miasta Polskich Inflant to RzeĹźyca i Krasław. W latach 1583-1798 istniała takĹźe katolicka diecezja inflancka, włączona w 1621 roku do metropolii gnieĹşnieńskiej; polscy duchowni byli jej biskupami. Wschodnia granica Inflant Polskich stanowiła granicę polsko-rosyjską na tym odcinku. - TakĹźe Kurlandia pozostawała lennem Polski do 1795 roku.

W 1584 roku zmarł car Iwan GroĹşny, po ktĂłrym tron carski objął jego syn Fiodor I. Po jego bezdzietnej śmierci w 1598 roku, a był to ostatni władca z rodu RurykowiczĂłw, tron carĂłw objął jego szwagier Borys Godunow, ktĂłry, dążąc do tronu, potajemnie zgładził w 1591 roku młodszego syna Iwana GroĹşnego – Dymitra. Po 1600 roku w Polsce zjawił się bogaty i wykształcony młodzieniec, ktĂłry twierdził, Ĺźe jest cudownie ocalonym carewiczem Dymitrem. Rzekomo przekonał o tym kilku magnatĂłw polskich, a wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech wydał za niego swoją cĂłrkę Marynę. Dymitr obiecując, Ĺźe jak zasiądzie na tronie carĂłw Rosja przyjmie katolicyzm, pozyskał bardzo wpływowych wĂłwczas jezuitĂłw, a następnie krĂłla Zygmunta III Wazę za obietnicę zwrĂłcenia Polsce ziem: Smoleńskiej, Czernichowskiej i Siewierskiej. Dymitr po zebraniu wojska z pomocą polskich magnatĂłw w paĹşdzierniku 1604 roku wkroczył do Rosji. Po świetnym zwycięstwie jego wojsk pod Nowogrodem Sierwirskim, w Rosji wybuchło powstanie przeciw znienawidzonemu powszechnie carowi Borysowi, a nagła jego śmierć 13 kwietnia 1605 roku otworzyła Dymitrowi bramy Moskwy. Wkroczył do niej 20 czerwca 1605 roku i został uznany za cara i koronowany (Maryna została carową). Bojarzy myśleli, Ĺźe car Dymitr I będzie narzędziem w ich rękach, ale tak się nie stało. A będąc ciemnymi i fanatykami prawosławnymi nie podobały im się wprowadzane przez Dymitra I urządzenia Zachodu i tolerancja wobec katolikĂłw, czym naraził się takĹźe prawosławnemu duchowieństwu. Bojarzy i duchowieństwo wywołali 17 maja 1606 roku powstanie w Moskwie, podczas ktĂłrego Dymitr I został zabity. Na tron wstąpił bojar Wasyl Szujski. WkrĂłtce jednak zjawił się nowy Dymitr, ktĂłry, korzystając z pomocy niektĂłrych magnatĂłw polskich (głównie Jerzego Mniszcha; Maryna uznała go za swego męża) jak rĂłwnieĹź poparcia części Rosjan i TatarĂłw, w 1607 roku wtargnął do Rosji i w 1608 roku obległ Moskwę.

Tymczasem car Wasyl Szujski chcąc ratować swoją władzę zawarł w lutym 1609 roku sojusz ze Szwecją. Polska poczuła się tym sojuszem zagroĹźona i krĂłl Zygmunt III Waza wypowiedział wojnę Rosji w 1609 roku i we wrześniu t.r. wojska polskie przystąpiły do oblężenia Smoleńska (zdobyty 23 czerwca 1611), a hetman Stanisław Żółkiewski 4 lipca 1610 roku odniĂłsł świetne zwycięstwo nad armią rosyjską pod Kłuszynem, a następnie (takĹźe w lipcu) zdobył silną twierdzę Carowo Zajmiszcze, skąd ruszył na Moskwę, gdzie przychylni Polsce bojarzy (m.in. Mścisławscy) obalili z tronu Wasyla Szujskiego. SobĂłr Ziemski wybrał carem syna krĂłla Zygmunta III – krĂłlewicza Władysława. Hetman Żółkiewski odbył świetny wjazd triumfalny do Warszawy, prowadząc ze sobą jeńcem cara Szujskiego. Niestety krĂłl Zygmunt III chciał koronę carską dla siebie, co było dla Rosjan nie do przyjęcia, gdyĹź słyszeli o jego nietolerancji religijnej. Przeciągające się rokowania z powodu uporu Zygmunta III jak i swawola pozostawionej w Moskwie części oddziałów polskich oraz propolskiego bojarstwa doprowadziły do rewolty. Załoga polska na Kremlu została oblężona. Po odparciu polskiej odsieczy pod wodzą hetmana Jana Karola Chodkiewicza (3 tys. ludzi), przywĂłdcy rewolty głodem zmusili polską załogę Kremla do kapitulacji 22 paĹşdziernika 1612 roku. Zwołany w 1613 roku SobĂłr Ziemski wybrał na cara Michała Fiodorowicza, załoĹźyciela nowej dynastii RomanowowĂłw.

Tak została bezpowrotnie zaprzepaszczona okazja połączenia unią Moskwy z Polską. Gdyby do niej doszło to jak inaczej potoczyły by się losy i Polski i Rosji oraz Europy. Król Zygmunt III jest praojcem upadku Polski w latach 1772-95.

Polska nie uznawała rządĂłw Michała Fiodorowicza Romanowa. Zygmunt III marzył teraz nie tylko o odzyskaniu tronu szwedzkiego, ale takĹźe o władaniu Rosją. W 1615 roku Polacy pokonali w bitwie pod Karczewem wojska moskiewskie, jednak był to epizod bez Ĺźadnego znaczenia. Dopiero w 1617 roku krĂłl Zygmunt III zawarł z krĂłlewiczem Władysławem formalny traktat, w ktĂłrym zrzekał się z tronu carskiego na rzecz syna. Władysław wyruszył wĂłwczas na czele armii polskiej, dowodzonej przez hetmana Karola Chodkiewicza, do Rosji z zamiarem objęcia tronu moskiewskiego. Było juĹź jednak za późno. Wzmocniła się Rosja i utrwaliła władza cara Michała Fiodorowicza Romanowa, jak rĂłwnieĹź nie było juĹź wśrĂłd Rosjan zwolennikĂłw unii z Polską. Wojska polskie nie mogły opanować Moskwy. Z kolei wojska moskiewskie nie były w stanie zdecydowanie pokonać wojsk polskich. Podjęto więc rokowania pokojowe, zakończone rozejmem zawartym na 14 i pół roku w Dywilinie koło Moskwy 3 stycznia 1619 roku. Polska odzyskała szeroki szmat ziem granicznych – ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską, z takimi miastami jak: Smoleńsk, Newel, SiebieĹź, WieliĹź, DorohobuĹź, NowogrĂłd Siewierski i CzernihĂłw. Po tym pokoju obszar Polski był największy od 1492 roku – wynosił 990 000 km kw, czyli był ponad trzy razy większy od terytorium dzisiejszej Polski.

Zaraz po śmierci króla Zygmunta III Wazy w 1632 roku, wykorzystując bezkrólewie, car Michał zerwał rozejm dywiliński i w jesieni 1632 roku rozpoczął działania zbrojne przeciwko Polsce. Wojska moskiewskie zajęły Siebież, Newel, Uświat, Starodub, Mścisław, Krzyczew, Połock, Wieliż i Jezierzyszcze oraz obległy Smoleńsk od 18 października 1632 do 7 stycznia 1634 roku. Nie tylko że go nie zdobyły, ale wojska polskie otoczyły obóz wojsk rosyjskich, oblegających twierdzę i zmusiły je do kapitulacji. W tym samym czasie inne oddziały polskie wdarły się w głąb ziem rosyjskich, niszcząc napotkane oddziały moskiewskie i zajmując Dorohobuż i Wiaźmę. Wówczas car zwrócił się z propozycją podjęcia rokowań pokojowych, które zakończyły się zawarciem pokoju wieczystego w Polanowie 27 maja 1634 roku. Królewicz Władysław zrzekł się tytułu cara Moskwy i Polacy zwrócili Moskalom Dorohobuż i Wieliż, car natomiast zrzekł się pretensji do Inflant, Polsce zwrócono ziemie objęte rozejmem dywilińskim (1619) i Moskwa musiała wypłacić 200 000 rubli odszkodowania. Czyli została przywrócona granica polsko-moskiewska (rosyjaka) sprzed 1632 roku.

Wiosną 1648 roku wybuchło na Ukrainie powstanie kozackie pod wodzą Bohdana Chmielnickiego, ktĂłre miało zrazu podłoĹźe społeczne (powstańcy na jego początku szli do boju niosąc polskie chorągwie!), ktĂłre z biegiem czasu zamieniło się w powstanie rusko(ukraińsko)-religijne. Było ono skierowane przeciw „pańskiej wierze” (katolicyzmowi i Cerkwi unickiej) i „pańskiej władzy” (magnatĂłw, szlachty i ĹťydĂłw). W paĹşdzierniku 1650 roku Chmielnicki poddał się Turcji, przyjmując od sułtana kaftan hołdownika. Po początkowych sukcesach kozackich (wygrane bitwy pod Żółtymi Wodami, Korusniem, Piławcami i Batohem) przyszły klęski militarno-polityczne (ZbaraĹź, ZborĂłw, Krasne, Beresteczko, Biała Cerkiew, Ĺťwaniec oraz zajęcie Kijowa przez wojska polskie 4 sierpnia 1651 r.), ktĂłre bardzo osłabiły politycznie powstanie w ogĂłle, a przede wszystkim wśrĂłd państw z otoczenia Ukrainy, ktĂłre zrywały umowy polityczne i wojskowe z Kozakami.

Jedynie Moskwa przypatrywała się bacznie zamieszkom kozackim w Polsce i je podniecała, widząc w nich korzyści dla siebie. Dlatego od czasu wielkiego zwycięstwa polskiego pod Beresteczkiem na Wołyniu (30.6.1651) nad Kozakami, Turkami i Tatarami, ktĂłre złamało na zawsze potęgę Chmielnickiego, oraz wobec niemoĹźności dojścia do porozumienia z Polakam (ugody: zborowska listopad 1649 i w Białej Cerkwi wrzesień 1651) i częstej zdrady chwilowych sojusznikĂłw KozakĂłw spośrĂłd sąsiadĂłw Ukrainy (szczegĂłlnie Turcji i TatarĂłw), Chmielnicki zaczął związywać swĂłj los z carem moskiewskim Aleksym i wzywał go przy poparciu patriarchy moskiewskiego Nikona do przyłączenia Ukrainy do Rosji. Car Aleksy jak najbardziej pragnął tego, ale z drugiej strony zdawał sobie sprawę z tego, Ĺźe spowoduje to wybuch wojny z Polską, czego nie mĂłgł lekcewaĹźyć, gdyĹź pomimo wojny domowej w pd.-wsch. części kraju (powstanie kozackie), siła militarna Polski była ciągle duĹźa – ostatecznie nie mogli sobie z nią poradzić działający często razem Kozacy, Tatarzy i Turcy.

Car Aleksy uległ jednak tak wielkiej pokusie (od XVI w. carowie zawsze marzyli o „odzyskaniu” Kijowa – matki miast ruskich!) i przygotowywał się na oderwanie Ziem Ukrainnych od Polski. 18 stycznia 1654 roku w Perejesławiu (na pd.-wsch. od Kijowa) w czasie narady ze starszyzną kozacką i w obecności posła carskiego Wasilija Buturlina Chmielnicki postanowił poddać Ukrainę „prawosławnemu carowi” (Moskwie) – w imieniu kozaczyzny zaprzysiągł carowi w cerkwi wierne poddaństwo. Zawarcie tej ugody spowodowało wybuch wojny moskiewskiej 1654-56. Rozpoczęła ją Rosja zaraz po poddaniu się Chmielnickiego. Dwie wielkie armie moskiewskie wkroczyły niespodziewanie do Rzeczpospolitej – jedna na Litwę, a druga na Ukrainę, zajmując olbrzymie połacie kraju z miastami: DorohobuĹź, Sierpiejsk, Newel, Bielew, Uświat, Orsza, Połock, Mohylew i CzernihĂłw. Po 3 miesięcznym oblężeniu w ich ręce wpadł takĹźe Smoleńsk (3.10.1654). Zebrane wojsko pod wodzą hetmana koronnego (polskiego) Stanisława Rewery Potockiego odniosło wspaniałe zwycięstwo w wielkiej bitwie z Moskalami pod Ochmatowem od 29 stycznia do 2 lutego 1655 roku. Tymczasem w lipcu 1655 od strony Pomorza i Inflant na Polskę napadła Szwecja i przepadły owoce tego zwycięstwa.

Car Aleksy szybko skorzystał z tej niespodziewanej szwedzkiej agresji na Polskę i wojska moskiewskie zajęły Wilno i wspĂłlnie z kozakami Chmielnickiego wkroczyły wgłąb Polski – aĹź po LwĂłw (ktĂłry nie zdobyto!) i Lublin. Jednak Moskwa zaniepokoiła się (początkowymi) sukcesami wojsk szwedzkich w Polsce, a będąc przeciwna wzrostowi szwedzkiej potęgi, ktĂłra zagraĹźała jeśli nie samej Rosji to na pewno jej interesom geopolitycznym, doszła z Polską do porozumienia. 3 listopada 1656 roku w NiemieĹźy koło Wilna został zawarty rozejm na podstawie uti possidetis, przyznającym stronom wojującym zatrzymania terytoriĂłw, okupowanych przez nie w chwili zawierania rozejmu. Nic dobrego nie wróşyło to Polsce.

6 sierpnia 1657 roku zmarł Bohdan Chmielnicki. Jeszcze za jego Ĺźycia Kozacy/Ukraińcy przekonali się, Ĺźe przechodząc pod panowanie carĂłw moskiewskich zamienili łopatę na kijek. Następca Chmielnickiego – hetman Jan Wyhowski postanowił związać ponownie z Polską kontrolowaną przez KozakĂłw i Moskwę część ziem ukrainnych, przystępując do układĂłw z Polską. Ich owocem była ugoda zawarta 16 września 1658 roku w Hadziaczu na kozackiej Ukrainie, ktĂłra analogiczna do unii polsko-litewskiej (lubelskiej) z 1569 roku ustanawiała w ramach Rzeczypospolitej trzecie państwo pod władzą wspĂłlnego krĂłla (Polska-Litwa-Ruś); została ona zatwierdzona przez Sejm, krĂłla i Senat 12 maja 1659 roku. Niestety nie weszła ona w Ĺźycie. Mimo klęski poniesionej przez Moskali w bitwie pod Konotopem 8 lipca 1659 roku, zdołali oni utrzymać się na kozackiej Ukrainie przez róşne akcje agentĂłw carskich. Przede wszystkim został zamordowany przywĂłdca propolskiej partii na tym terenie i twĂłrca ugody hadziackiej Jerzy Niemirycz, hetman Jan Wyhowski pod wpływem frakcji promoskiewskiej złoĹźył buławę hetmańską, a nowoobrany hetman – syn Bohdana Chmielnickiego – Juraszko (Jerzy) Chmielnicki przyjął bezkrytycznie narzucone przez Moskwę warunki i poddał się carowi w Perejesławiu 27 paĹşdziernika 1659 roku.

W następnym roku car wysłał przeciwko Polsce znowu dwie armie – na Litwę i Wołyń. Pierwsza została rozbita przez wojska polskie pod Połonką 27 czerwca 1660 roki i Krzyczowem 27 paĹşdziernika 1660, a druga, operująca na Wołyniu, poniosła klęskę w bitwie pod Luberem 19-27 września 1660 roku, a w bitwie pod Cudnowem 27 września-1 listopada 1660 roku została doszczętnie zlikwidowana. RĂłwnocześnie pobito oddziały kozackie wierne Juraszce Chmielnickiemu i zmuszono go do poddania się Polsce.

Klęski te spowodowały wycofanie się Rosja z Litwy i Wilno zostało nareszcie po 7 latach wyjątkowo krwawej i barbarzyńskiej okupacji oswobodzone. Jednak pozostałe tereny zajęte przez Moskali pozostawały nadal w ich rękach. Dlatego król Jan Kazimierz, posiłkowany przez Kozaków pod wodzą propolskiego hetmana Pawła Tetery, rozpoczął jesienią 1663 roku nową wojnę z Rosją. Niestety sroga zima, ferment wśród Kozaków i przez to złożenie buławy przez Pawła Teterę, śmierć dzielnego wodza polskiego Stefana Czarnieckiego (16.2.1665), poddanie się Turcji przez atamana Piotra Doroszenkę i przez to wybuch wojny z Turcją zniweczyły plany króla. Polska była zmuszona do nawiązania rokowań pokojowych z Moskwą. Kilkumiesięczne rokowania zakończyły się 31 stycznia 1667 roku zawarciem 13-letniego rozejmu w Andruszowie, na mocy którego Polska zrzekła się na zawsze na rzecz Moskwy Smoleńska i całej rozległej Ziemi Smoleńskiej, Ziemi Czernihowskiej i Siewierskiej, części województwa witebskiego z Wieliżem, Siewieżem i Newlem, Ukrainy po lewej stronie Dniepru (Kijowszczyzna lewobrzeżna z Perejesławiem i Hadziaczem i Zaporoże) i Kijowa na dwa lata. Dniepr miał był odtąd granicą obu państw.

Turcja w tym czasie była wspĂłlnym wrogiem Polski i Rosji. Dlatego w 1670 roku rozejm andruszowski przedłuĹźono na dawnych warunkach, czyli KijĂłw pozostawał w rękach rosyjskich. Nowy krĂłl Polski Jan III Sobieski (1674-1696) postanowił odzyskać KijĂłw na drodze dyplomatycznej, wysyłając w 1678 roku poselstwo do Moskwy z propozycją zwrotu Polsce Kijowa i ostatecznego uregulowania spraw spornych. Moskwa zdecydowanie odmĂłwiła oddania Kijowa. Zgodziła się jedynie na zwrot Newla, SiebieĹźa i WieliĹźa (ziemie na północ od Połocka na dzisiejszej Białorusi) i wypłatę 2 milionĂłw złotych. Jan III Sobieski przystępując do organizowania ligi antytureckiej i licząc na jej poparcie przez Moskwę, był zmuszony dojść do porozumienia z Rosją. Wielkie poselstwo polskie, pod przewodnictwem Krzysztofa Grzymułtowskiego, zawarło 1 maja 1686 roku pokĂłj z Moskwą (nazywany Pokojem Grzymułtowskiego z Moskwą), w ktĂłrym Polska zrzekła się definitywnie Kijowa, Smoleńska, DorohobuĹźa, Czernihowa i Staroduba – terenĂłw o łącznym obszarze grubo ponad 100 000 km. kw. Odzyskano jedynie tereny wokół SiebieĹźa, Newla i WieliĹźa wraz z tymi miastami.

Od tej pory i do 1772 roku wschodnia granica Polski na odcinku polsko-rosyjskim, biegła na odcinku białoruskim na wschód od: Siebieża, Newla, Wieliża, Witebska, Orszy, Mścisławia, Klimowicz, Czeczerska i Homla, a dalej na południe, na odcinku ukraińskim, na wschód od: Brahima, Czarnobyla, Fastowa, Byszowa, Białej Cerkwi, Rzyszczowa, Korsunia, Czerkas, Czehrynia, Targowicy i Bałty.

Wrzenie społeczno-polityczne na ziemiach ukrainnych Rzeczypospolitej od 1648 roku obserwował bacznie Chanat Krymski i Turcja.

Zamieszkiwany od XIII w. w wyniku podbojĂłw mongolskich przez TatarĂłw Chanat Krymski zajmował Półwysep Krymski oraz większość obszaru obecnych obwodĂłw chersońskiego i zaporoskiego oraz południową – przy Morzu Azowskim - część obszaru obwodu donieckiego oraz obszar między Azowem a rzeką Kubań na terytorium dzisiejszej Rosji. Państwo to powstało w latach 1427-33, a załoĹźył je potomek Czyngis-chana, HadĹźi Girej, przy czynnym poparciu wielkiego księcia litewskiego Witolda, ktĂłry realizując swoją utopijną politykę rusko-tatarską wysunął chana krymskiego jako przeciwwagę dla tatarskiej Złotej Ordy. Niestety muzułmański, czyli z zasady swej antychrześcijański Chanat Krymski, ktĂłry w duĹźym stopniu uzaleĹźniła od siebie Turcja, w przyszłości miał przysparzać i Litwie i Polsce prawie same problemy-tragedie, gdyĹź oprĂłcz nienawiści religijnej muzułmanĂłw do chrześcijan, Chanat Krymski Ĺźył głównie ze zwykłych wypraw grabieĹźczych na sąsiednie kraje: łupy wojenne i handel niewolnikami przynosiły mu większość dochodĂłw. JuĹź w 1474 roku nastąpił pierwszy najazd TatarĂłw krymskich na Wielkie Księstwo Litewskie (ziemie ukrainne) i od tej pory najazdy tatarskie na Polskę stały się prawie codziennością. Od 1482 do 1699 roku Tatarzy Krymscy i Turcy byli dla Polski prawdziwym dopustem boĹźym. Najazdy tatarskie niszczyły całe południowo-wschodnie obszary Rzeczypospolitej i ogołacały kraj z ludności – w jasyr pędzono często wiele tysięcy ludzi. W 1500 roku zapędzili się Tatarzy aĹź pod Jarosław nad Sanem, w 1506 roku aĹź pod Kleck na ziemiach białoruskich (NowogrĂłdczyzna), w 1519 roku podeszli znowu aĹź pod LwĂłw i Lublin, itd., itd. Nawet wielkie zwycięstwa wojsk polsko-litewskich nad Tatarami, jak np. pod Kleckiem w 1506 roku, pod Wiśniowcem na Wołyniu w 1512 roku czy pod Bracławiem w 1578 roku, jak rĂłwnieĹź wielkie starcie naszych wojsk z nimi pod Sokalem w 1519 roku nie miały Ĺźadnego znaczenia militarno-politycznego. Nie było kija na TatarĂłw i nic nie było w stanie powstrzymać ich najazdĂłw na Polskę, tak jak np. ich wyjątkowo tragicznego w skutkach napadu na Ruś Czerwoną (Lwowszczyznę) i Wołyń w 1549 roku. Tatarzy zaczęli zdobywać nawet obronne miasta, jak np. 1551 roku Bracław na Ukrainie. W 1557 roku obrĂłcili w perzynę i bezludzie Podole i Wołyń, w 1558 roku Kijowszczyznę i Bracławszczyznę, ponownie Bracławszczyznę w 1578 roku i w 1620 roku znaczne połacie Podola, Wołynia i Rusi Czerwonej.

Ogółem w latach 1474-1569 Tatarzy dokonali, poza małymi wyprawami, aĹź 75 większych najazdĂłw na Podole, Wołyń i Ruś Czerwoną (Lwowszczyzna), docierając nawet do Małopolski. Nie jest dokładnie znana liczba większych najazdĂłw tatarskich na Polskę od 1569 do 1599 roku, ale z pewnością było ich rĂłwnieĹź kilkadziesiąt. Natomiast w latach 1600-1648 było co najmniej 76 większych najazdĂłw tatarskich na Polskę. To one i walka z nimi, w ktĂłrej Polacy bronili nie tylko swego kraju, ale i chrześcijańskiej Europy przed półksiężycem-islamem, sprawiły, Ĺźe Polska zaczęła być nazywana „przedmurzem chrześcijaństwa”. Pierwszy nazwał Polskę „przedmurzem chrześcijaństwa” Mikołaj Machiavelli w swym dziele „Discorsi”, wydanym w 1516 roku.

Podczas powstania Chmielnickiego na Ukrainie (1648-54) Tatarzy, mając na uwadze zawsze swĂłj własny interes, zgodnie z powiedzeniem: gdzie dwĂłch się bije tam trzeci korzysta, wspierali raz KozakĂłw, innym razem PolakĂłw (ZborĂłw, Beresteczko, Ĺťwaniec), decydując o zwycięstwie jednej lub drugiej strony. Jednak w latach 1648-54 w zasadzie byli w wojnie z Polską. Po poddaniu przez KozakĂłw Ukrainy Moskwie w 1654 roku, Tatarzy, dostrzegając niebezpieczeństwo z tego faktu dla Chanatu Krymskiego, brali udział po stronie polskiej w wojnie polsko-moskiewskiej. Jednak od 1666 roku byli ponownie w walkach z Polską – i to juĹź do końca konfliktĂłw polsko-tatarsko-tureckich, czyli do 1699 roku. W okresie tym wspierali Turcję w jej ostatnich wojnach z Polską.

Wojny te zapoczątkowała Turcja w 1484 roku przez zdobycie portów czarnomorskich: Kaffy, Kilii i Białogrodu (Akermnu), co przecinało drogi handlu polskiego wiodące do Azji oraz przez narzucenie Chanatowi Krymskiemu, który był tworem litewsko-polskim, swego zwierzchnictwa. W 1497 roku doszło do pierwszego konfliktu zbrojnego polsko-tureckiego, spowodowanego turecką ekspansją polityczną w Mołdawii, która była dotychczas lennem Polski. Rok później Turcy dokonali dwóch najazdów zbrojnych na Polskę, podchodząc pod sam Kraków. Później do walk polsko-tureckich doszło w latach 1524, 1595, 1620 (przegrana przez Polaków bitwa pod Cecorą), 1621 (zwycięstwo polskie pod Chocimiem) i w 1633 roku.

W Turcji pod rządami wezyrĂłw z dynastii Koprulu nastąpił wzrost dążeń ekspansywnych i celem podbojĂłw tureckich stała się m.in. Polska. Ułatwiał je chaos polityczny panujący na ziemiach ukrainnych Rzeczypospolitej i obawa przed wzrostem potęgi Moskwy, z ktĂłrą byli często w stanie wojny i Chanat Krymski i Turcja i ktĂłra, tak jak Turcja prowadziła politykę podboju krajĂłw sąsiednich; marzeniem carĂłw było opanowanie Konstantynopola (Stambułu) – stolicy sułtanĂłw tureckich!

Stąd Turcja nie tylko bacznie obserwowała postępujące jedne za drugimi wydarzenia militarno-polityczne na ziemiach ukrainnych Rzeczypospolitej, ale pośrednio – poprzez TatarĂłw krymskich wpływała na nie. JuĹź hetman Bohdan Chmielnicki został z własnej woli hołdownikiem sułtana tureckiego.

Wobec niemożności sprawowania władzy na Ukrainie z powodu panującego tam od lat permanentnego zamętu, w 1665 roku złożył buławę hetmańską propolsko nastawiony Paweł Tetera. Nowym hetmanem kozackim został Piotr Doroszenko. Ten postanowił utworzyć państwo ruskie (ukraińskie) sprzymierzone z Turcją. W tym celu w 1666 roku uznał zwierzchnictwo Turcji. Oznaczało to wybuch wojny Turcji z Polską. Turcja zaangażowana w wojnie z Wenecją nakazała chanowi krymskiemu wesprzeć militarnie Doroszenkę. 19 grudnia 1666 roku Kozacy z Tatarami rozbili pod Brahiłowem 6000 jazdy polskiej, a w 1667 roku wyprawili się na Ruś Czerwoną (Lwowszczyznę). 35-tysięczną armię kozacko-tatarską rozbiły wojska polskie pod wodzą hetmana Jana Sobieskiego w walkach trwających pod Podhajcami koło Tarnopola od 6 do 16 października. 16 października zawarto tam układ pokojowy z Tatarami, a 19 października z Kozakami. Doroszenko wyrzekł się tam protekcji Turcji, uznając jednocześnie zwierzchnictwo Polski. Jednak już w następnym roku (1668) ponownie zawarł układ z Turcją. W 1669 roku hetmanem kozackim został propolsko nastawiony Mychajło Chanenko, którego wojska osaczyły Doroszenkę pod Steblowem 29 października 1669 roku. Doroszeńko nadal wichrzył na Ukrainie. Chanenko w 1671 roku wyprawił się na Ukrainę dla jego poskromienia i 26 sierpnia pobił wojsko kozacko-tatarskie pod Bracławiem i w ciągu kilku następnych tygodni opanował całą Bracławszczyznę. Wówczas w obronie Doroszenki wystąpiła Turcja.

Turcja wypowiedziała wojnę Polsce i w sierpniu 1672 roku 100-tysięczna armia turecka pod wodzą sułtana Mahometa IV i wielkiego wezyra Ahmeda Koprulu wkroczyła na ziemie ukrainne Rzeczypospolitej i 18 sierpnia przystąpiła do oblężenia największej twierdzy polskiej – w Kamieńcu Podolskim. Wobec podminowania przez TurkĂłw czterech bram, załoga, po wyjątkowo bohaterskiej obronie, skapitulowała 3 września. WĂłwczas wojska tureckie w sile 50 000 osĂłb ruszyły w głąb Polski i w dniach 20-24 września oblegały LwĂłw, ktĂłry, broniony przez 3000 załogę, się nie poddał. Jednocześnie czambuły tatarskie, wspomagane przez oddziały Doroszenki, pustoszyły kraj między Sanem, Wisłokiem, Wieprzem i Bugiem. Hetman Jan Sobieski wyruszył przeciwko nim, rozbijając je w paĹşdzierniku: 5-go pod Krasnobrodem, 6-go pod Narolem, 7-go kosz DĹźimbeta pod Niemirowem, 9-go dopadł i pobił pod Komarnem siły główne Nuradyna Sołtana, a następnie maszerując wzdłuĹź Dniestru 14-go dopadł i rozbił pod Petranką resztę wojska tatarskiego. W wyniku tych walk wojsko polskie uwolniło aĹź kilkadziesiąt tysięcy cywilnych jeńcĂłw z jasyru. Ta świetnie przeprowadzona operacja wojskowa jest znana w historii jako „Sobieskiego wyprawa na czambuły 1672”. Niestety Polska, po tych wszystkich wojnach jakie przeszła, nie była przygotowana do wojny z Turcją i dlatego 18 paĹşdziernika 1672 roku zawarła w Buczaczu (Tarnopolskie) traktat pokojowy z Turcją, ktĂłry zmienił południo-wschodnią część granicy Polski. Polska ustąpiła Turcji wojewĂłdztwa podolskie z Kamieńcem Podolskim i bracławskie oraz południową część wojewĂłdztwa kijowskiego (granica na Dnieprze) oraz zobowiązała się płacić Turcji roczną daninę w wysokości 22 000 dukatĂłw. W rękach tureckich, poza Kamieńcem Podolskim, znalazły się takie miasta – centra polskie lub znane z historii Polski jak: Bar, LatyczĂłw, Winnica, NiemirĂłw, Bracław, Humań, MohylĂłw, Jampol, Targowica, Korsuń, Czerkasy, Bałta, PłoskirĂłw. Na okupowanych terenach Turcy zaprowadzali swoje porządki. M.in. polską katedrę katolicką w Kamieńcu Podolskim zamieniono na meczet.

Postanowienia traktatu wywołały wielkie oburzenie w społeczeństwie polskim i Sejm go odrzucił. Wojna z Turcją trwała więc nadal przez 27 lat. Już w następnym roku (1673) wojsko polskie pod wodzą Jana Sobieskiego odniosło pod Chocimiem 9-11 listopada wspaniałe i wielkie zwycięstwo nad 30- tysięczną armią turecką. Jeszcze bardziej wspaniałe i bardziej znaczące w historii zwycięstwo odniosły wojska sprzymierzone (74 tys., w tym 27 tys. Polaków) pod wodzą króla Jana III Sobieskiego nad Turkami w bitwie pod Wiedniem w dniach 12-13 września 1683 roku. W 1687 i 1698 roku wojska polskie podeszły pod sam Kamieniec Podolski. Pomimo szeregu zwycięstw nad Turkami ziemie Rzeczpospolitej zagarnięte przez Turcję w 1672 roku pozostawały w jej rękach do 1699 roku, czyli do zawarcia 26 stycznia tego roku w Karłowicach pokoju z Turcją przez Austrię i Polskę. Polska odzyskała wówczas Podole z Kamieńcem Podolskim (oddany 22 września 1699) i prawobrzeżną Ukrainę, które pozostawały w granicach przedrozbiorowej Polski do 1793 roku.

W 1740 roku krĂłlem Prus został Fryderyk II Hohenzollern (1712-1786), poprzednik Hitlera - wielki wrĂłg Polski i PolakĂłw. To w jego głowie zrodził się plan I rozbioru Polski. Zbrodniczy w swoim załoĹźeniu rozbiĂłr Polski miał był dokonany w imię wszechwładnej wĂłwczas doktryny „rĂłwnowagi europejskiej” i miał pogodzić sprzeczne interesy Prus, Rosji i Austrii kosztem słabej i bezbronnej Polski, do czego doprowadziły Polskę Rosja i Prusy w XVIII w. Fryderyk wciągnął do tego planu władcę Rosji – carycę Katarzynę II, a oni razem zachęcili Austrię do współuczestniczenia w zbrodni. I tak dnia 5 sierpnia 1772 stanęła konwencja rozbiorowa Polski pomiędzy Rosją, Austrią i Prusami. Prusy zajęły Pomorze bez Gdańska i Torunia, część Wielkopolski i Kujaw (36 000 km kw. i 580 000 ludności), Rosja zajęła Inflanty Polskie, oraz część wschodnią Białorusi po DĹşwinę i Dniepr (92 000 km kw. i 1 300 000 ludności), a Austria zajęła południową część wojewĂłdztwa krakowskiego do Wisły, polską część Śląska, wojewĂłdztwo ruskie (lwowskie) ze Lwowem i część Podola do rzeki Zbrucz (83 000 km kw. i 2650 000 ludności). – Ciekawostką I rozbioru Polski jest to, Ĺźe caryca Katarzyna II uwaĹźała, Ĺźe to za duĹźy cios dla Polski odrywanie od niej Lwowa przez Austrię!

I rozbiĂłr Polski spowodował oczywiście ukształtowanie się nowej wschodniej granicy Polski. Pod panowanie Rosji przeszły takie miasta jak (z północy na południe): Rzeczyca, Dyneburg, SiebieĹź, Newel, Dryssa, Połock, Witebsk, Orsza, Mohylew, Mścisław, Klimowicze, Czeczersk i Homel. Po stronie polskiej w strefie przygranicznej pozostały miasta: Brasław, Lepel, Chołopienicze, BorysĂłw, Świsłocz nad Berezyną i Bobrujsk. – Wszystkie ziemie ukrainne pozostały przy Polsce.

Katastrofa I rozbioru Polski wstrząsnęła całym społeczeństwem polskim. Przystąpiono do reformy państwa. M.in. powołano pierwszy rząd w historii Polski, złoĹźony z pięciu departamentĂłw (ministerstw): interesĂłw cudzoziemskich (spraw zagranicznych), policji (spraw wewnętrznych), wojny (spraw wojskowych), sprawiedliwości i skarbu oraz utworzono Komisję Edukacji Narodowej, ktĂłra była de facto ministerstwem oświaty (pierwszym w Europie!), przeprowadzono szereg reform ustrojowych, gospodarczych i społecznych, zreformowano i zwiększono armię do 100 000 ludzi. Uwieńczeniem tych wszystkich reform było ogłoszenie pierwszej w Europie konstytucji – Konstytucji 3-Maja 1791 roku.

Rosja chciała traktować Polskę jako swój folwark. Dlatego stronnictwo reformatorskie w Polsce potrzebowało poparcia zagranicy. Austria, bojąca się wzrostu potęgi Rosji, zachowując neutralność okazała wielkie zadowolenie z ogłoszenia Konstytucji 3-Maja, a kanclerz Kaunitz starał się carową rosyjską Katarzynę II nakłonić do uznania konstytucji. Prusy rzekomo także były zadowolone z ogłoszenia Konstytucji 3-Maja. Toteż po ogłoszeniu przez Francję jej konstytucji w sierpniu 1791 roku, cesarz austriacki Leopold II odbył w Pilnitz (Saksonia) zjazd z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem II, na którym obaj monarchowie zobowiązali się do szanowania granic Polski i do tego, by żaden z książąt obu dynastii nie ubiegał się o rękę elektorówny, a tym samym o tron polski. Tymczasem minister pruski Hertzberg ułożył sobie tajny plan wyciągnięcia korzyści z zawikłań polsko-rosyjskich: przez rzekome popieranie Polski w konflikcie z Rosją spodziewał się zgody Polski na przyłączenie do Prus Gdańska i Torunia. Poseł pruski w Warszawie Lucchesini zaczął namawiać Polaków do całkowitego zerwania z Rosją, a gdy tym strona polska nie była zainteresowana, to 29 marca 1790 roku zawarł przymierze z Polską, w którym obie strony poręczyły sobie całość swoich posiadłości i zobowiązały się, w razie obcego (tj. rosyjskiego) napadu zbrojnego, do wzajemnej obrony. Wykombinował sobie słusznie, że to przymierze ośmieli bardziej reformatorów polskich do reformowania Polski wbrew stanowisku Moskwy w tej sprawie, ze w jakimś momencie Rosja zagrozi Polsce, a spodziewając się pruskiej pomocy zgodzi się na przyłączenie Gdańska i Torunia do Prus.

Caryca Katarzyna II była oburzona ogłoszeniem Konstytucji 3-Maja i postanowiła zniszczyć jej postanowienia i uniezaleĹźnić całkowicie Polskę od siebie. Pomogli jej w tym przeciwnicy Konstytucji po stronie polskiej – wielcy magnaci: Szczęsny Potocki, Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, ktĂłrzy zawiązali w Targowicy na Ukrainie 14 maja 1792 roku konfederację targowicką i zwrĂłcili się o zbrojną pomoc do carowej Katarzyny. 64-tysięczna armii rosyjska wkroczyła do Polski i pokonała 35-tysięczną armię polską. KrĂłl Stanisław August Poniatowski okrył się wĂłwczas hańbą, przystępując 23 lipca 1792 roku do konfederacji targowickiej.

Zaraz po napadzie Rosji na Polskę Warszawa wezwała Prusy do umĂłwionej w przymierzu pomocy. Jednak Prusy widząc, Ĺźe od Polski nie dostaną Gdańska i Torunia, nie tylko pomocy odmĂłwiły, ale takĹźe – wbrew porozumieniom z Austrią i Polską, targnęły się na całość terytorialną państwa polskiego. Berlin i Petersburg (takĹźe poza plecami targowiczan!) porozumiały się razem przeciw Polsce. Za udział w wojnie z rewolucyjną Francją (1792-95), Prusy zażądały wynagrodzenia strat i kosztĂłw... ziemiami polskimi! To one były inspiratorem II rozbioru Polski. Rosja jednak z zadowoleniem przyjęła żądania Prus, widząc rosnące trudności z trwałym podporządkowaniem sobie Polski. 23 stycznia 1793 roku stanęła konwencja prusko-rosyjska w sprawie II rozbioru Polski.

Prusy zagarnęły Gdańsk i Toruń oraz Wielkopolskę, Kujawy i część zachodnią Mazowsza (razem 58 000 km kw. i 1 milion ludności). Rosja przyznała sobie i zagarnęła resztę Białej Rusi z miastami: Mińsk, Lepel, Borysów, Bobrujsk, Mozyr, Słuck), prawobrzeżną Ukrainę i wschodnią część Wołynia (Żytomierszczyznę) oraz bardzo związane z Polską Podole, a więc cały obszar ziem ukrainnych i Podole z miastami: Kamieniec Podolski, Winnica, Płoskirów, Zasław, Zwiahel, Berdyczów, Żytomierz, Owrucz, Czarnobyl, Bracław, Humań, Biała Cerkiew. Nowa wschodnia granica Polski pozostawiała po przygranicznej stronie rosyjskiej (od północy): Postawy, Radoszkowice, Nieśwież, Telehany, Pińsk na odcinku białoruskim i Dąbrowicę, Stepań, Zwiahel, Równe, Ostróg i Zasław na odcinku ukraińskim. Po stronie polskiej w rejonie przygranicznym były miasta (od północy): Brasław, Widze, Boruny, Mir, Słonim, Kobryń na odcinku białoruskim i Lubieszów, Łuck, Dubno i Krzemieniec na odcinku ukraińskim. Rosja oderwała od Polski tereny o obszarze aż 250 000 km kw. (dzisiejsza Polska ma 312 000 km kw.) i 3 miliony ludności.

W granicach kadłubowej Polski pozostawało wschodnie Mazowsze z Warszawą, Podlasie i Suwalszczyzna, Kraków, Ziemia Kielecka i Ziemia Lubelska, zachodni Wołyń (Łuck, Włodzimierz, Kowel, Dubno, Krzemieniec) i zachodnie Polesie (Brześć nad Bugiem, Kobryń, Prużana), Grodzieńszczyzna (Grodno, Wołkowysk), Nowogródczyzna (Nowogródek, Słonim, Lida, Wileńszczyzna z Wilnem, Trokami i Oszmianą oraz Litwa (Kowieńszczyzna, Żmudź, a także Kurlandia (dziś Łotwa), jako lenno.

Po II rozbiorze Polski zaborcy formalnie gwarantowali integralność terytorialną kadłubowej Polski (215 000 km kw.), ale w rzeczywistości Rosja – będąca w okowach imperialistycznej polityki, dążącej do zdobycia i zniewolenia jak najwięcej narodĂłw - skłaniała się ku ostatecznej likwidacji Polski, jako historycznego państwa europejskiego.

Tymczasem narĂłd polski zaprotestował przeciwko tej zbrodni dokonanej na ich ojczyĹşnie i chwycił za broń – na początku 1794 roku wybuchło powstanie kościuszkowskie pod wodzą gen. Tadeusza Kościuszki, ktĂłry jest uwaĹźany dzisiaj za bohatera narodowego. Warszawa i Wilno znalazły się w rękach powstańcĂłw; w Warszawie powieszono szereg zdrajcĂłw Ojczyzny. Niestety znacznie silniejsi Rosjanie i sprzymierzeni z nimi Prusacy utopili powstanie w morzu krwi (w samej Warszawie – na Pradze 4 listopada 1794 roku Rosjanie wycięli w pień 12 000 mieszkańcĂłw, bez róşnicy płci i wieku.

Po zgnieceniu powstania Rosjanie postanowili zlikwidować w ogĂłle państwo polskie. NamĂłwili do udziału w likwidacji Polski Austrię i Prusy. W Petersburgu 3 stycznia 1795 roku zawarli w tej sprawie traktat z Austrią, a 24 paĹşdziernika 1795 roku z Prusami. Austria zajęła ziemie między Bugiem, Wisłą i Pilicą wraz z Krakowem – razem 47 000 km kw. i 1,5 miliona ludności. Prusy zajęły ziemie leżące na północ od dolnej Pilicy i dolnego Bugu z Warszawą, pas między Prusami Wschodnimi a Niemnem, czyli polską (Sejny, Suwałki) i litewską (Kalwaria, Mariampol, Wiłkowyszki) Suwalszczyznę oraz część wojewĂłdztwa krakowskiego (tereny wokół Siewierza) – razem 48 000 km kw. i 1 milion ludności. Rosja zajęła ziemie po Bug i Niemen ze Ĺťmudzią – razem 120 000 km kw. i 1 200 000 ludności.

W wyniku trzech rozbiorów Polski Rosja zagarnęła 463 200 km kw. i 5,5 miliona ludności, Prusy 141 400 km kw. i 2,6 miliona ludności i Austria 128 900 km kw. i 4,2 miliona ludności. Po przyłączeniu do Rosji na kongresie wiedeńskim w 1815 roku niesuwerennego Królestwa Polskiego z Warszawą (128 500 km kw.), w granicach Rosji znalazło się 82% terytorium Rzeczypospolitej w granicach z 1771 roku, Austrii 11% i Prus 7%.

W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku pod panowaniem rosyjskim znalazły się nie tylko wszystkie ziemie ukrainne (wojewĂłdztwo ruskie – Galicja Wschodnia – Małopolska Wschodnia nigdy do XX w. nie były nazywane ziemią ukrainną), białoruskie i litewskie przedrozbiorowej Rzeczypospolitej, ale takĹźe w zasadzie całe Ziemie Wschodnie, ktĂłre przypadły Polsce w traktacie ryskim 1921 roku. Tylko bardzo niewielkie skrawki ziemi na Podlasiu (m.in. część zachodnia Puszczy Białowieskiej) pozostały przy Polsce po 1945 roku. Granica polsko-sowiecka w latach 1945-91 na odcinku białoruskim i ukraińskim była de facto granicą rosyjską III rozbioru Polski!

Umowa rosyjsko-austriacko-pruska z 26 stycznia 1797 roku zakończyła proces rozgraniczenia polskich ziem zaborców i zawierała gwarancje, że państwo polskie, a nawet jego nazwa znikną na zawsze. Zaborcy byli wierni tej umowie do 1914 roku, nawet po tym jak z innych powódów rozeszły się drogi między Rosją a Niemcami i Austrią pod koniec XIX w.

Dokonano na narodzie polskim straszliwej zbrodni, zburzono bezwstydnie „przedmurze chrześcijaństwa” (rzekomo katolicka Austria w ten podły sposĂłb odwdzięczyła się za to, Ĺźe w 1683 roku uniemoĹźliwiliśmy opanowanie jej przez Turcję!), ktĂłre przez szereg wiekĂłw zasłaniało zachodnią Europę od hord tatarskich, a następnie tureckich i od dziczy moskiewskiej.

Uczciwy historyk niemiecki, profesor uniwersytetu we Freiburgu Karl von Rotteck (1775-1840) w swym dziele „Allgemeine Geschichte” (Historia powszechna) napisał:

„Upadek Polski oznajmił gromkim głosem cywilizowanemu światu całkowite obalenie rĂłwnowagi, zwycięstwo przemocy, a następnie zanik zupełny publicznego prawa. I jeĹźeli, według ciężko ważących słów Jana Muellera: „BĂłg chciał wĂłwczas obnaĹźyć moralność wielkich”, to przed myślicielem otwarła się wskutek tego ponura perspektywa na nieskończoną pełnię cierpienia i na straszliwy szereg przewrotĂłw, ktĂłre stały się nieuniknione... Niech Europa drĹźy przed skutkami, jakimi całemu systemowi politycznemu cywilizowanego świata zagraĹźa zniszczenie państwa, przedzielającego trzy wielkie mocarstwa militarne”.

W 1914 wybuchła I wojna światowa: po jednej stronie okopĂłw byli Ĺźołnierze niemieccy i austriaccy, a po drugiej rosyjscy. W 1917 roku w Rosji obalono carat, a w 1918 roku upadły monarchie niemiecka i austriacka. Austria stała się małym nic nie znaczącym w Europie państwem. A Rosja/Rosjanie za swe wielkie zbrodnie przeciw ludzkości, pod rządami komunistycznymi (1917-1991) przeszli prawdziwą „drogę przez piekło”.

11 listopada 1918 roku na gruzach państw zaborczych i przez wolę narodu polskiego do odzyskania niepodległej ojczyzny, odrodziło się państwo polskie.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt