Unicestwianie PolakĂłw na Litwie 1939-2024 (1)

© Marian Kałuski

Unicestwianie Polaków i polskości
w Wilnie i na Wileńszczyźnie przez Litwinów
w latach 1939-2024

Tragiczny los przedwojennych Polaków na Litwie Kowieńskiej realizowany dziś przez Litwinów w Wilnie i na Wileńszczyźnie najpierw z pomocą Sowietów (1940-41), potem hitlerowców (1941-44), ponownie Sowietów (1944-89) i obecnie z pomocą władz polskich

Wilno w odrodzonym Państwie Polskim 1919-1939

Na zachodnich obrzeżach od kilku wieków polskiej Wileńszczyzny, na Pojezierzu Wileńskim, przy ujściu Wilejki do Wilii leży Wilno: "Miasto obdarzone przez naturę najpiękniejszymi tworami, miasto hojnie przez sztukę uposażone, miasto potężnych i sławnych dynastii, miasto - siedziby Pani Ostrobramskiej, miasto pochodnia nauki (polskiej), miasto wielkich poetów i wieszczów (polskich), miasto promienistej młodzieży (polskiej), miasto wielekroć obdarte przez najeźdźców, miasto męczenników i bohaterów (polskich)..., miasto wodza narodowego (Józefa Piłsudskiego), miasto litania najwyższych uniesień i wzlotów... trwa na straży i jest ukochanym, miłym i drogim miastem Rzeczypospolitej Polskiej" - pisał Jerzy Remer w książce Wilno, wydanej w ramach serii "Cudów Polski" wydawnictwie Rudolfa Wegnera w 1936 roku.

*

Po unii Polski z Wielkim Księstwem Litewskim w 1385 roku, stolica tego Księstwa - wówczas bardziej ruskie niż litewskie Wilno, mocą zawartej umowy między Polską a władcą wielkolitewskim Jagiełłą, zostało przyłączone do Polski wraz z całą Litwą i Rusią (ziemie ruskie stanowiły 90% obszaru Księstwa; nawet matka Jagiełły była księżniczką ruską). O XVI w. większość wieloetnicznej ludności Wilna zaczęli stanowić Polacy; Litwinów w mieście była zawsze garstka i w 1737 roku zaprzestano w ich kościele odprawiać msze po litewsku z braku wiernych). Wilno zaczęło odgrywać wielką rolę w życiu Polski i narodu polskiego. Było do 1945 roku czwartym najważniejszym miastem w dziejach Polski i narodu polskiego, po Warszawie, Krakowie i Lwowie. Wilno odegrało wielką rolę w dziejach historii Polski, polskiego katolicyzmu (MB Ostrobramska), polskiej oświaty i nauki (Uniwersytet Wileński), kultury, architektury (stara architektura w mieście należy do polskiego obszaru artystycznego), sztuki (wileńska szkoła malarska), języka polskiego (np. w 1861 r. ukazał się tu nowoczesny podręczny słownik języka polskiego - 110 tys. haseł), literatury (do polskiej literatury wprowadził Wilno w XVI w. Jan Kochanowski, Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki), książki (pierwsza polska książka w 1576 r., wyszedł tu pierwszy zachowany elementarz polski, w 1 poł. XIX w. wielki ośrodek wydawniczy - wydano tu wówczas kilka tysięcy tytułów książek polskich, ustępująca tylko Warszawie), prasy (polskie czasopisma od 1760 r., muzyki (pierwsze w Polsce wystawienie polskiej opery narodowej "Halki" w 1848 r.), teatru (pierwszy stały teatr polski od 1785 r., działalność "ojca teatru polskiego" Wojciecha Bogusławskiego, Teatr na Pohulance, "Reduta" Juliusza Osterwy), radia, wojskowości, a nawet lotnictwa i sportu. W mieście urodziło się kilkuset zasłużonych i znanych Polaków, a Litwinów przed 1939 rokiem zaledwie kilku Należy tu zaznaczyć, że w prawdziwych dziejach Litwy i narodu litewskiego miasto nie odegrało znaczącej roli. Znacznie większą rolę Wilno odegrał w dziejach Żydów, a nawet Rusinów - Białorusinów. Rosyjski spis ludności przeprowadzony w 1897 roku zarejestrował w Wilnie 154 532 mieszkańców, wśród których było: 61 847 (40,0%) Żydów, po trwających tu od 70 lat srogich antypolskich represjach (wywózkach Polaków, poza kościołami nic polskiego tu nie było, nawet po polsku nie wolno było rozmawiać w miejscach publicznych i szkołach) ciągle było 47 795 (30,9%) Polaków, 30 967 (20,1%) Rosjan (to z wojskiem), 6514 (4,2%) Białorusinów, tylko 3238 (2,1%) Litwinów i 4171 (2,7%) innych narodowości. Podczas trzech kolejnych rozbiorów w latach 1772, 1793 i 1795 Rosja, Prusy (Niemcy) i Austria wymazały Polskę z mapy politycznej Europy. Po 123 latach niewoli, w listopadzie 1918 roku odrodziło się Państwo Polskie. W latach 1918-20 Polska musiała walczyć o swe granice z wrogimi sobie sąsiadami. 19 kwietnia 1919 roku po przepędzeniu bolszewików etnicznie polskie Wilno i Wileńszczyzna znalazły się w granicach wolnej Polski. Wkraczające do miasta przez Ostrą Bramę wojsko polskie było witane kwiatami i łzami uniesienia przez wielotysięczne tłumy Polaków. Wilno wróciło do polskiej Macierzy i włączyło się w jej życie.

*

Przedwojenne Wilno miało obszar 104 km kw., czyli 10 400 ha, z tego na tereny budowlane przypadało 2752,43 ha.

Wilno było siedzibą władz miasta Wilna - Magistratu m. Wilna, jak również od 20 stycznia 1926 roku stolicą województwa wileńskiego (29 011 km kw. i 1005 565 ludności w 1921 roku i 1 276 000 ludności w 1939 roku (Polacy 761 723 - 59,7% ludności, Białorusini 289 675 - 22,7%, Żydzi 108 828 - 8,5%, Litwini 66 838 - 5,2%, Rosjanie i inni 48 875 3,8 %), i dzieliło się na 8 powiatów: brasławski (4218 km2, 143 161 ludności, w tym Polacy 93 958 - 65,6%), dziśnieński (3908 km2, 159 886 ludności, w tym Polacy 62 282 - 38,95%), mołodeczański (1876 km2, 91 285 ludności, w tym Polacy 35 523 - 38,9%), oszmiański (2352 km2, 104 612 ludności, w tym Polacy 84 951 - 81,2%), postawski (3114 km2, 99 907 ludności, w tym Polacy 47 917 - 47,9%), święciański (4037 km2, 136 475 ludności, w tym Polacy 68 441 - 50,2%, Litwini 42 993 - 31,5%), wilejski (3421 km2, 131 070 ludności, w tym Polacy 59 477 - 45,4%), wileńsko-trocki (6183 km2, 214 472 ludności, w tym Polacy 180 546 - 84,2%, Litwini 16 934 -7,9%. Poza tym Wilno było także siedzibą władz powiatu wileńsko-trockiego - Starostwa i Sejmiku Wileńsko-Trockiego oraz Sądu Apelacyjnego, Sądu Okręgowego, Komendy Policji Państwowej, okręgowej Izby Skarbowej, Okręgowej Izby Kontroli Państwa, Okręgu Górniczego, okręgowych władz ubezpieczeń, okręgowego Inspektoratu Pracy, Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego, Inspektoratów Szkolnych, okręgowej Dyrekcji Kolei Państwowych, Dyrekcji Poczt, Telegrafów i Telefonów, Okręgowego Urzędu Miar, Dyrekcji Ceł, Dyrekcji Dróg Wodnych, okręgu ziemskiego i Wileńskiego Powiatowego Urzędu Ziemskiego, Zarządu Okręgowego Lasu Państwowych, Okręgowego Urzędu Pobierniczego. Wilno było największym garnizonem Wojska Polskiego (4 pułki piechoty, 2 pułki kawalerii, 3 pułki artylerii, wiele pododdziałów, służb, ośrodków zapasowych), stanowiącym Obóz Warowny Wilno. W Wilnie 17 sierpnia 1932 roku zostało otwarte lotnisko (na Porubanku). Był to ważny dzień nie tylko w historii lotnictwa polskiego, ale także w historii komunikacji lotniczej w regionie Bałtyku, bowiem została uruchomiona linia powietrzna Warszawa-Wilno-Ryga (Łotwa)-Tallin (Estonia). Dzięki otwarciu linii bałtyckiej LOT udało się połączyć kierunek północny z południowym, Morze Bałtyckie z Morzem Czarnym i Egejskim. Od dwóch lat działała bowiem linia LOT do Bukaresztu, Sofii i do Salonik. W kwietniu 1937 roku linię bałtycką przedłużono do Helsinek (Finlandia), a po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych Warszawy z Litwą od 15 kwietnia 1939 roku również do stolicy Litwy - Kowna.

Po latach carskiego zaniedbania do 1915 roku i wojen w latach 1915-20, polskie Wilno z miesiąca na miesiąc stawało się coraz bardziej nowoczesnym europejskim miastem. Zabytkowym budowlą barokowym, zeszpeconym przebudową w stylu rosyjskim przywrócono oryginalną piękność. Pobudowano wiele nowoczesnych budynków użyteczności publicznej: nowe budynki uniwersyteckie, okazały i dobrze wyposażony gmach Szkoły Technicznej inne budynki szkolne, zespół trzech szkół handlowych, Dom Akademicki, gmachy: Izby Przemysłowo-Handlowej, Banku PKO, Banku Gospodarstwa Krajowego, Ubezpieczalni Społecznej, Lombardu Miejskiego, Polskiego Radia, Stanicy Harcerskiej, nowy most na Wilii na Antokolu, Dom Handlowy Braci Jabłkowskich z windami i drzwiami obrotowymi, który zatrudniał 120 osób, wiele budynków przeznaczonych dla wojska. Budowano coraz więcej murowanych budynków mieszkalnych, mających elektryczność, wodociągi i kanalizację (m.in. kilkupiętrowe kamienice mieszkalne prze ul. Mickiewicza i ul. Orzeszkowej, osiedle mieszkaniowe na Antokolu). W całym mieście rozbudowywano wodociągi, kanalizację, sieć elektryczną, a główne ulice miasta pokryto po raz pierwszy asfaltem. Uruchomiono w mieście komunikację autobusową (3 linie). Rozwijał się handel i przemysł. W mieście działało 16 banków, w tym trzy państwowe: Bank Polski, Państwowy Bank Rolny, Bank Gospodarstwa Krajowego, Polski Bank Parcelacyjny oraz Pocztowa Kasa Oszczędności (PKO) i Komunalna Kasa Oszczędności. Wileńska Spółdzielnia Rybacka posiadała w całej Polsce sieć nowoczesnych sklepów, składów i chłodni (w samej Warszawie miała 8 sklepów). Wielkim przedsiębiorstwem było wileńskie Towarzystwo Lniarski i w Wilnie działała Centrala Lnu (największa w Polsce). W latach 1928-39 urządzane były w Wilnie - na terenie ogrodu bernardyńskiego, gdzie ustawiono pawilon o powierzchni 1200 m2 Targi Północne - wystawa przemysłu polskiego i zagranicznego, które miały za cel uczynienie z Wilna ogniska handlu Polski z krajami wschodnimi, w szczególności z krajami bałtyckimi. Targi te, wzorowane na lwowskich Targach Wschodnich, stały się największą imprezą gospodarczo-handlową Wilna i Wileńszczyzny. Uczestniczyło w nich ponad 300 różnych przedsiębiorstw. I Targi odwiedziło 180 tysięcy osób. Ostatnie targi odbyły się w dniach 19 sierpnia - 3 września w 1939 roku. W Wilnie urządzane były również Międzynarodowe Targi i Aukcje Futrzarskie. Do największych zakładów przemysłowych w Wilnie i w najbliższej jego okolicy należały: założone w 1925 roku Towarzystwo Radiotechniczne "ELEKTRIT" zatrudniające w swojej fabryce 1100 pracowników, produkujące odbiorniki radiowe (54 tys. sztuk), zasilacze, wzmacniacze i podzespoły radiotechniczne, Państwowa Fabryka Wyrobów Tytoniowych, dwie huty szkła, 7 papierni w najbliższym rejonie miasta, w tym zbudowana w latach 20. XX w. w Grzegorzewie duża nowoczesna fabryka papieru i wyrobów z drewna wraz z elektrownią (największa na dzisiejszej Litwie), fabryka "Pocisk", rafineria spirytusu i fabryka wódek. - To że dzisiejsze Wilno jest miastem ponownie europejskim to zasługa polskich władz miasta, jak również i polskich oraz ogółu Polaków.

Reprezentacyjną arterią miasta była ulica Adama Mickiewicza. Idealnie prosta ta wielka aleja w okresie międzywojennym ciągnęła się od Katedry - placu Katedralnego do Mostu Zwierzynieckiego na Wilii. Wznosiły się tu monumentalne budowle i ważne gmachy publiczne jak np. gmach Sądu Okręgowego, Banku Polskiego, Banku Prywatnego Handlowego i Banku Ziemskiego, Kasyna Oficerskiego, bardzo nowoczesnego na owe czasy (windy, ruchome schody, centralne ogrzewanie) domu towarowego braci Jabłkowskich warszawskiej spółki akcyjnej (zatrudniał 120 osób), cacka architektonicznego polskiego architekta Tadeusza Rostworowskiego - hotelu Georges (panowała opinia, że pełnił wiodącą rolę obiektu wymienianego po zabytkach Wilna i uniwersytecie; jego współwłaścicielem był kuzyn ojca kardynała Henryka Gulbinowicza z Wrocławia), Gimnazjum im. Joachima Lelewela, najwspanialsze kamienice. "Wesoło żegluj, żegluj wesoło, od Rudnickiego do Sztralla" - śpiewano o niej w polskim Wilnie. Mieściły się tu najsłynniejsze kawiarnie i najbardziej eleganckie sklepy. Hotel Georges przeszedł do historii głównie dzięki eleganckiej restauracji i sali balowej w stylu Ludwika XVI, które były miejscem wielu spektakularnych wydarzeń, bali itd. Spędzano czas w najsłynniejszych kawiarniach. Miejscowa bohema przesiadywała u Rudnickiego i w dwóch (z trzech istniejących w mieście) kawiarniach Sztralla. Można tu było spotkać Stanisława Cata- Mackiewicza, bywali profesorowie uniwersytetu, poeci, ludzie teatru, dziennikarze i politycy. Ulica była miejscem różnych patriotycznych uroczystości. Biło na niej podwójnie serce polskiego Wilna.

Wilno w okresie międzywojennym było przede wszystkim ogniskiem kultury i oświaty. Często na ulicach miasta widać było korporanckie dekle studentów, czasem czarne berety Klubu Włóczęgów, mundurki gimnazistów i harcerzy.

Kazimierz Okulicz (1890-1981), absolwent Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (prawo), znany dziennikarz wileński (m.in. 1923-36 redaktor naczelny "Kuriera Wileńskiego") i polityk, m.in. poseł na Sejm RP 1928-30 tak wspominał przedwojenne Wilno: "...Skupienie w dwustutysięcznym mieście licznej inteligencji, restytucja Uniwersytetu, gorliwie troszczącego się o kontynuowanie XIX-wiecznej tradycji, istnienie wielu instytucji i zrzeszeń naukowych z Towarzystwem Przyjaciół Nauk na czele, wielkich i bogatych bibliotek oraz ocalonych po I wielkiej wojnie zbiorów prywatnych; założenie Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej z Wyższą Szkołą Nauk Politycznych; kilkutysięczna masa studentów z dużym odsetkiem zdolnych i aktywnych; liczne grono profesorów i różnego rodzaju pracowników naukowych, literatów, poetów i dziennikarzy (wśród tych ostatnich wyróżniał się talentem i temperamentem Stanisław Mackiewicz); dobre dwa teatry; walki ideowe związków młodzieży; dowcipne szopki akademickie; smok z jaskini Bakszty na ulicach miasta (i Kaziuki); wzrost i upadek tzw. Lewicy Akademickiej; walka o niedokończone pomniki Mickiewicza i W. Księcia Witolda... polemiki prasowe i pojedynki redaktorów; powódź i odkrycie grobów królewskich w podziemiach katedry (w 1931 r.), koronacja obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej (w 1927 r.); zjazdy prawników i historyków; - wszystko to nadawało Wilnu cechy zmodernizowanego średniowiecznego miasta uniwersyteckiego - Oksfordu, Bolonii, Weimaru..., pogrążonego w życiu i zainteresowaniach naukowych, kulturalnych, artystycznych..." ("Pamiętnik Wileński" Londyn 1972).

Szkolnictwo w polskim Wilnie w 1935 roku przedstawiało się bardzo imponująco: Uniwersytet Stefana Batorego, Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, Szkoła Nauk Politycznych, Konserwatorium Muzyczne i Instytut Nauk Handlowo-Gospodarczych, 3 państwowe seminaria nauczycielskie, 7 prywatnych seminariów nauczycielskich, katolickie seminarium duchowne, 6 polskich gimnazjów państwowych (4 męskich: im. Zygmunta Augusta, Mickiewicza, Słowackiego i Lelewela oraz 2 żeńskie: Orzeszkowej i Ks. Adama Czartoryskiego), 22 gimnazja prywatne, duża Państwowa Szkoła Techniczna (na bardzo wysokim poziomie - prawie wyższym), Państwowa Szkoła Dokształcająca, Państwowa Szkoła Rzemieślniczo-Budowlana, Państwowa Szkoła Rzemieślniczo-Przemysłowa, Państwowa Średnia Szkoła Ogrodnicza, 2 państwowe szkoły przemysłowo-handlowe, 19 przedszkoli, 95 szkół podstawowych i 51 szkół zawodowych. Gimnazja: męskie Ojców Jezuitów (1922-1940) i żeńskie SS. Nazaretanek należały do jednych z najlepszych w Polsce, z tym, że gimnazja państwowe w Wilnie wcale nie były gorsze od tych szkół. W 1928 roku ucząca się młodzież polska stanowiła 68,37% (25 599 osób) ogółu uczniów w mieście, żydowska 27,36% (10 247), a litewska zaledwie 0,20%.

Po 87 latach od zamknięcia Uniwersytetu Wileńskiego, ta sławna uczelnia polska została wskrzeszona dekretem Naczelnika Państwa Polskiego (w zastępstwie urzędu prezydenta) i Wodza Naczelnego Józefa Piłsudskiego z 28 sierpnia 1919 roku. Uniwersytet Wileński rozpoczął działalność 11 października 1919 roku jako polski uniwersytet państwowy. Uniwersytet uzyskał wtedy nazwę Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie (USB), czym uczczono króla polskiego - jego założyciela w 1579 roku. Językiem wykładowym uczelni, podobnie jak w latach 1803-1832, był język polski. Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie był rozbudowywany i utrzymywany przez całą Polskę - polskiego podatnika przez cały okres międzywojenny. Na tę uczelnię zjechali się najlepsi specjaliści. Uniwersytet był wspaniale wyposażony we wszelkie pomoce dydaktyczno-naukowe - dużo lepiej od jedynego uniwersytetu litewskiego w Kownie. USB miał wydziały: humanistyczny, teologiczny, prawa i nauk społecznych, sztuk pięknych, matematyczno-przyrodniczy, lekarski z oddziałem farmaceutycznym i rolniczy. Wydziały te w 1939 roku liczyły 113 katedr i USB zatrudniał w ostatnim roku akademickim 84 profesorów zwyczajnych i nadzwyczajnych, 39 docentów i zastępców profesorów oraz 245 pomocniczych sił naukowych. W roku akademickim 1938/39 wśród 3110 studentów było 2261 Polaków (ok. 73% studentów), 417 Żydów, 212 Rosjan, 94 Białorusinów, 85 Litwinów, 28 Ukraińców i 13 Niemców - wszyscy byli obywatelami polskimi; 39 studentów pochodziło zza granicy. Wykładało tu wielu wybitnych uczonych polskich. Uniwersytet Stefana Batorego odegrał znaczną rolę w dziejach kultury i nauki polskiej, nierzadko pionierską. W dwudziestoleciu działalności USB jego pracownicy ogłosili około 7500 publikacji naukowych w językach polskim i obcych, immatrykulowano w tym okresie 14 033 studentów, wypromowano 4619 magistrów i 778 doktorów (jedyny w okresie międzywojennym uniwersytet litewski na Litwie - w Kownie wypromował zaledwie 3775 magistrów i doktorów i odczuwał brak dobrych naukowców, których nauka litewska jeszcze wielu nie miała). Np. Wydział Lekarski (780 studentów w 1937/38), drugi największy po Wydziale Prawnym, ukończyło 1220 lekarzy, Wydział nadał 83 osobom stopień naukowy doktora medycyny i przeprowadził 15 przewodów habilitacyjnych, a pracownicy naukowi Wydziału w ciągu dwudziestolecia działalności ogłosili drukiem około 1300 publikacji.

Inną bardzo ważną placówką naukową w polskim Wilnie Instytut Naukowo-Badawczy Europy Wschodniej, będący wschodnioznawczym i sowietologicznym ośrodkiem naukowo-badawczym - pionierską - pierwszą w Polsce placówką sowietologiczną, działającą w latach 1930-39. Przy instytucie działała Szkoła Nauk Politycznych o statusie prywatnej uczelni wyższej. W roku akademickim 1933/1934 Instytut miał 236 słuchaczy i 31 wykładowców (18 profesorów uniwersytetów i habilitowanych docentów, 6 wykładowców specjalistów od poszczególnych zagadnień, 7 lektorów języków wschodnio-europejskich i naukowych sił pomocniczych).

W 1935 roku w Wilnie działało 17 towarzystw naukowych, w większości polskich, jak np. Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Wilnie (zał. w 1907, bardzo zasłużona placówka), Fundacja Naukowa im. hr. Umiastowskich, Instytut Nauk Handlowo-Gospodarczych, Instytut Rzemieślniczy, Instytut Wyższej Kultury Religijnej, Lekarskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Badań Naukowych nad Gruźlicą w Wilnie, Towarzystwo Lekarskie Wileńskie, Wileńskie Towarzystwo Ginekologiczne, Wileńskie Towarzystwo Prawnicze im. Duniłowicza. W Wilnie w 1928 roku powstało Towarzystwo Filozoficzne, jedno z trzech takich towarzystw działających w Polsce. Powstała w Warszawie w 1923 roku placówka naukowo-badawcza Państwowy Zakład Higieny miała do 1939 roku swoją filię w Wilnie. Poza tym w Wilnie były oddziały ogólnopolskich towarzystw naukowych, jak np.: Polskiego Instytutu Prawa Publicznego, Polskiego Towarzystwa Botanicznego, Polskiego Towarzystwa Chemicznego, Polskiego Towarzystwa Eugenicznego, Polskiego Towarzystwa Fizycznego, Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Polskiego Towarzystwa Higienicznego, Polskiego Towarzystwa Historycznego, Polskiego Towarzystwa Okulistycznego, Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego, Polskiego Towarzystwa Przyrodników im. Kopernika, Polskiego Towarzystwa Teologicznego.

W okresie międzywojennym polskie Wilno było dużym (piątym w Polsce) i wybijającym się ośrodkiem naukowym. Dlatego odbyło się tu szereg ogólnopolskich zjazdów naukowych, m.in. w 1922 roku III Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1922 roku pierwszy ogólnopolski zjazd przedstawicieli wyższych uczelni artystycznych, w 1922 roku pierwszy ogólnopolski zjazd delegatów organizacji akademickich, w 1923 roku I Zjazd Towarzystwa Internistów Polskich zorganizowany w niepodległej Polsce, w 1924 roku I Zjazd Prawników Polskich, w 1926, 1928, 1934 i 1939 roku Zjazdy Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 1928 roku IV Zjazd Fizyków Polskich, w 1928 roku I Zjazd Związku Literatów Polskich, w 1929 roku Zjazd Lekarzy i Przyrodników Polskich, w 1929 roku II Zjazd Polskiego Towarzystwa Ortopedycznego, w 1929 roku IX Zjazd Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, w 1929 roku XIII Ogólnopolski Zjazd Lekarzy i Przyrodników (26 września uczestniczył w nim prezydent RP Ignacy Mościcki), w 1931 roku II Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego, w 1932 roku III Zjazd Bibliotekarzy Polskich, w 1932 roku XIV Zjazd Gazowników i Wodociągowców Polskich, w 1934 roku X Zjazd Delegatów Związku Muzeów w Polsce oraz I Zjazd Działaczy Kulturalnych m. Wilna i województw: wileńskiego, nowogródzkiego, poleskiego i białostockiego (na zjeździe dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej Adam Łysakowski zaproponował wystosowanie przez zjazd wezwania do rządu o przyspieszenie Ustawy Bibliotecznej i o wznowienie na drodze dyplomatycznej starań o rewindykację wileńskich zabytków i zbiorów, dokumentów i archiwów, Metryki Litewskiej itd. nie zwróconych ze Związku Sowieckiego), w 1935 roku VI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, w 1936 roku Zjazd Stowarzyszenia Elektryków Polskich, w 1938 roku IV Zjazd Polskiego Towarzystwa Chemicznego, w 1938 roku IX Zjazd Fizyków Polskich. Zjazdy te jeszcze bardziej utrwaliły doniosłą rolę Wilna w dziejach nauki polskiej.

W polskim Wilnie było 5 muzeów, w tym Muzeum Tatarów Polski; najcenniejsze zbiory miało Towarzystwo Przyjaciół Nauk (np. Galeria Sztuk Pięknych miała 120 cennych obrazów mistrzów europejskich i polskich). - W okresie międzywojennym (1918-39) najczynniejszymi ośrodkami fotograficznymi w Polsce były: na pierwszym miejscu Wilno (!), potem Lwów, Poznań, Warszawa i Kraków. To w ówczesnym Wilnie m.in. narodziło się polskie słowo "fotografika" oznaczające fotografię artystyczną. - W Wilnie w okresie międzywojennym powstało kilka zawodowych teatrów polskich, z których dwa działały przez cały ten okres: dramatyczny Teatr Polski na Pohulance i muzyczny (operetka) Lutnia, filharmonia oraz do 10 kin. W 1935 roku w polskim Wilnie sprzedano 719 000 biletów teatralnych i 1 776 000 biletów kinowych, czyli każdy dorosły Polak mieszkający w Wilnie był ok. 8 razy w roku w teatrze i ok. 18-19 razy w kinie. Najbardziej znanym teatrem, który przeszedł na trwała do historii teatru polskiego był Teatr Reduta - teatr eksperymentalny, założony przez Juliusza Osterwę i Mieczysława Limanowskiego, istniejący w latach 1919-39 i działający w Wilnie w latach 1925-29 - ten okres był najważniejszy w dziejach tego teatru. Reduta była pierwszym w Polsce teatrem-laboratorium, zakładającym poszukiwanie nowych metod pracy aktorskiej.

Rozwinięte było życie muzyczne miasta. Na wysokim poziomie było wileńskie konserwatorium muzyczne. Poprzedził jego założenie w 1932 roku Wileński Instytut Muzyczny. Działało również Towarzystwo Filharmoniczne (urządzało koncerty, m.in. Artura Rubinsteina), oddział Polskiego Towarzystwa Muzyki Współczesnej, Szkoła Organistowska im. J. Montwiłła, kilka prywatnych szkół muzycznych. W teatrach polskich były wystawiane opery i operetki. Związek Chórów zrzeszał tutejsze liczne chóry, m.in. bardzo zasłużony mieszany chór katedralny "Echo", prowadzony w latach 1912-46 przez Władysława Kalinowskiego. Tuż za "Echem" plasował się chór mieszany "Harfa" - oba na bardzo wysokim poziomie, następnymi znanymi chórami były: Chór Męski Kolejowy pod dyrekcją A. Czerniawskiego, Chór Męski Pocztowy oraz Chór Akademicki - T. Szeligowskiego, chór mieszany "Lutnia" - J. Leśniewskiego, mieszany "Akord" - I. Arcimowicza, chór nauczycielski i inne. Ten ostatni powstał w 1931 roku, liczył 165 członków, posiadał 7 filii w różnych punktach miasta i złożony był z nauczycieli wszystkich typów szkół. W 1922 roku Edward Ciuksza założył Towarzystwo Mandolinowe "Kaskada", grupujące wileńskich miłośników tego instrumentu i muzyki. Zespół zyskał niebywałą popularność w Wilnie od kiedy rozpoczął współpracę z Polskim Radiem Wilno w 1928 roku i zdobywał nagrody w Ogólnopolskim Radiowym Konkursie Orkiestr Mandolinowych. 14 lutego 1945 roku zespół zagrał swój tysięczny koncert radiowy, a 16 kwietnia zagrał swój pożegnalny (1029-ty) koncert. Zespół wypędzony z Wilna przeniósł się do Łodzi, gdzie 1 maja 1945 roku zainaugurował swoją działalność koncertem podczas uroczystości otwarcia nowego studia Radia Łódź. W latach 50. orkiestrze udało się uzyskać status jednego z najbardziej popularnych zespołów muzyki rozrywkowej, w czym wtórowała mu siostrzana Orkiestra Łódzkiej Rozgłośni Polskiego Radia. W latach 60. zespół cieszył się dużą popularnością, występując intensywnie w Polsce i za granicą - dając po kilkaset koncertów rocznie. W 1971 roku orkiestra została rozwiązana (Wikipedia.pl). - 15 stycznia 1928 roku została otwarta radiostacja wileńska (Polskie Radio Wilno). W latach 1933-36 współpracował z rozgłośnią wileńską Konstanty Ildefons Gałczyński, głośny poeta i satyryk; pisał wówczas satyry, wiersze okolicznościowe i piosenki dla Hanki Ordonówny. Natomiast w latach 1936-37 w rozgłośni pracował Czesław Miłosz. W latach 1928-39 rozgłośnia codziennie transmitowała mszę z kaplicy w Ostrej Bramie w Wilnie. 17 maja 1928 roku był w historii nie tylko Polskiego Radia w Wilnie, ale w ogóle Polskiego Radia dniem szczególnym. Rozgłośnia wileńska nadała wtedy pierwsze w Polsce słuchowisko oryginalne, napisane specjalnie dla Polskiego Radia zatytułowane "Pogrzeb Kiejstuta" autorstwa Witolda Hulewicza. Halina Hohendlingerówna wraz z grupą aktorów wileńskich i stworzyła Teatr Dramatyczny Rozgłośni Wileńskiej. Bardzo popularnymi audycjami były: satyryczna "Kukułka wileńska", dla dzieci "Ciocia Hala" oraz wileńskie z mowy pogaduszki Leona Wołłejki i "Ciotki Albinowej" (Aleksandrowiczowej).

W międzywojennym Wilnie mieszkała, działała i tworzyła spora grupa poetów, pisarzy, literatów polskich i publicystów literackich oraz badaczy literatury i historii polskiej, bardzo znanych następnie w powojennej Polsce i za granicą, jak np.: Zofia Bohdanowiczowa, Teodor Bujnicki, Józef Bujnowski, Wanda Dobaczewska-Niedziałkowska, Konstanty Ildefons Gałczyński, Antoni Gołubiew, Jan Huszcza, Paweł Jasienica (Leon Lech Beynar), Wacław Korabiewicz, Tadeusz Łopalewski, Józef Mackiewicz, Stanisław Cat-Mackiewicz, Czesław Miłosz, Eugeniusz Paukszta, Juliusz Petry, Stanisław Pigoń, Jerzy Putrament, Helena Romer-Ochenkowska, Aleksander Rymkiewicz, Stanisław Stomma, Jerzy Wyszomirski, Jerzy Zagórski. W 1925 roku w Wilnie został założony oddział Związek Zawodowy Literatów Polskich. Związek miał swoją siedzibę w części gmachu dawnego klasztoru bazylianów, obejmującą m.in. słynną celę celi (zwaną dziś Celą Konrada), w której od 23 października 1823 do 21 kwietnia1824 roku był więziony przez satrapów carskich Adam Mickiewicz wraz z innymi filomatami. Związek urządzał głośne Środy Literackie, będące w pewnym sensie czymś wyjątkowym w skali krajowej w odniesieniu do działalności literacko-odczytowej. Prali w nich udział najwybitniejsi polscy poeci i pisarze. Wydawany był kwartalnik "Środy Literackie" (obok kilku innych pism literackich). W 1931 roku narodziła się w Wilnie znana polska grupa poetycka Żagary, która sytuowała się w obrębie tzw. Drugiej Awangardy, była nazywana także "awangardą wileńską". Wilno ma jeszcze jedną zasługę w międzywojennych dziejach literatury polskiej. Otóż w 1932 roku profesorem historii literatury polskiej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie został były profesor slawistyki na uniwersytecie w Brukseli Manfred Kridl, po wojnie profesor katedry im. Adama Mickiewicza na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku. W okresie wileńskim (do 1939 r.) sformułował tzw. integralną metodę badania i opisu dzieła literackiego, pojętego jako autonomiczny twór fikcji artystycznej i stworzył serię wydawniczą Z zagadnień poetyki (t. 1-6 1936-39), którą otworzył własną pracą "Wstęp do badań nad dziełem literackim" (Wilno 1936). W uznaniu wielkich zasług Wilna w dziejach literatury polskiej w 1928 roku odbył się w Wilnie pierwszy ogólnopolski Zjazd Literatów Polskich z udziałem przedstawicieli środowisk literackich Warszawy, Poznania, Krakowa i Lwowa oraz niezależnych literatów.

W latach 1919-39 ukazywało się w Wilnie 709 różnych czasopism polskich, w tym w różnym okresie czasu 58 dzienników, z opiniotwórczym "Słowem" na czele, wydawanym i redagowanym przez Stanisława Cata-Mackiewicza. Wilno było także w tym okresie dużym ośrodkiem wydawniczym: kilka dużych wydawnictw wydawało tu około 200-300 tytułów książek polskich. Najstarszą polską firmą wydawniczą była bardzo zasłużona w dziejach drukarstwa polskiego Oficyna Zawadzkich (Księgarnia Wydawnicza "J. Zawadzki"), założona w Wilnie w 1803 roku przez Józefa Zawadzkiego (zm. 1838).

Międzywojenne Wilno miało dużo większy udział w historii sportu polskiego. Miasto było siedzibą wielu klubów sportowych. W Wilnie działały oddziały ogólnopolskich organizacji sportowych: Wileński Okręgowy Związek Lekkoatletyczny będący oddziałem Polskiego Związku Lekkoatletycznego w Warszawie, jak również Związek Bokserski, Związek Hokejowy, Związek Narciarski, Związek Cyklistów (Kolarzy), Wileńskie Towarzystwo Wioślarskie, Liga Morska i Kolonialna, która miała Sekcję Żeglarską, Wileńskie Towarzystwo Sportów Zimowych i oddział Towarzystwa Tatrzańskiego, Aeroklub Wileński. Powstały tu następujące polskie kluby piłkarskie i wielosekcyjne: wojskowe lub cywilno-wojskowe: Śmigły Wilno, WKS 1ppLeg Wilno, WKS 5pp Wilno, WKS 6 ppLeg Wilno i Pogoń Wilno (istniejący do 1929 roku), cywilne: Ognisko Wilno, Polonia Wilno, Elektrit Wilno (klub zakładów Elektrit), Lauda Wilno, Strzelec Wilno, Sokół Wilno, 3 psap Wilno, PPW Wilno, Drukarz Wilno, Wilja Wilno i akademicki AZS Wilno. W 1922 roku został utworzony Wileński Okręgowy Związek Piłki Nożnej należący do Polskiego Związku Piłki Nożnej w Warszawie. Największym (1600 członków) i najlepszym klubem piłkarskim był założony w 1933 roku Wojskowy Klub Sportowy Śmigły Wilno (przydomek "Duma Kresów"). Jego drużyna należała do czołówki okręgowej krajowej, a następnie krajowej. Także wojskowe kluby sportowe Lauda i Wilja walczyły w różnych rozgrywkach o mistrzostwo Polski. WKS 6 ppLeg Wilno wybudował w latach 1923-24 wojskowe boiska sportowe przy ul. Kościuszki, jako stadion pułkowy (aktualnie jest stadionem miejskim), z którego korzystały kluby cywilne. Akademicki Klub Sportowy AZS Wilno działał przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie od 1921 roku. Jego drużyna hokeja na lodzie brała cztery razy udział w Mistrzostwach Polski w hokeju na lodzie w latach 1927/1928 - 1930/1931. Bramkarzem zespołu był Władysław Wiro-Kiro (członek reprezentacji Polski 4A, która podczas mistrzostw Europy 1929 w Budapeszcie zdobyła srebrny medal). W drużynie piłki koszykowej grał Władysław Maleszewski - w 1938 roku mistrz Polski juniorów w koszykówce i w 1946 roku mistrz Polski, a Romuald Markowski w 1938 roku sięgnął także po mistrzostwo Polski juniorów w koszykówce oraz mistrzostwo seniorów w siatkówce w barwach AZS Wilno. Drużyna żeńska piłki siatkowej brała udział w mistrzostwach Polski w piłce siatkowej kobiet zdobywając jeden brązowy medal mistrzostw Polski 1934 i 4 miejsce w Pucharze Polski 1934. Natomiast drużyna męska zdobyła brązowy medal w 1935 i złoty medal mistrzostw Polski w 1938 roku. Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół" w 1924 roku miało 411 członków. Jego członek dh Leon Wojtkiewicz na mistrzostwach lekkoatletycznych seniorów Polski w Warszawie w 1932 roku zdobył złoto w rzucie oszczepem. Wśród członków AZS popularny był tenis. W 1935 roku Wilno gościło legendę tenisa polskiego Jadwigę Jędrzejowską. W 1928 i 1931 roku odbyły się w Wilnie międzynarodowe zawody lekkoatletyczne z udziałem kilku państw tego regionu Europy (Polska, Łotwa, Estonia, Finlandia). W 1928 roku odbyły się w Wilnie Mistrzostwa Polski w dziesięcioboju. 10 października 1931 roku w Wilnie zostały rozegrane Mistrzostwa Polski w chodzie na 50 kilometrów mężczyzn. W 1933 roku odbyły się w Wilnie Mistrzostwa Polski w biegu maratońskim. W dniach 26-27 września 1936 roku na wileńskim na stadionie sportowym na Pióromoncie odbyły się 17. Mistrzostwa Polski seniorów mężczyzn w lekkoatletyce. Lekkoatleci polscy z Wilna zdobyli wiele medali na lekkoatletycznych Mistrzostwach Polski seniorów. Tour de Pologne - po polsku Wyścig Dookoła Polski, to wieloetapowy szosowy wyścig kolarski, organizowany od 1928 roku po dziś dzień na terenie Polski, będący jedną z najbardziej prestiżowych międzynarodowych imprez sportowych w Polsce organizowanych regularnie, który w swej historii ma również wątki kresowe. W 1933 roku Tour de Pologne miał wyjątkowo kresowy charakter: III etap (3 września) prowadził z Ostrołęki do Grodna (202 km) - zwyciężył Stanisław Wasilewski a liderem był Jerzy Lipiński, IV etap (4 września) z Grodna do Wilna (183 km) wygrał Wiktor Olecki, a liderem był Jerzy Lipiński, V etap (6 września) z Wilna do Lidy (115 km) wygrał Stanisław Wasilewski a liderem był Jerzy Lipiński. W niepodległej Polsce stał się popularny sport balonowy. W latach 1925-39 odbywały się krajowe zawody balonowe o nagrodę płk A. Wańkowicza. W 1932 roku odbyły się loty balonów na trasie Lwów-Wilno i Wilno-Lwów. Od 1929 roku w Wilnie działał Aeroklub Wileński - instytucja sportowo-lotnicza. Prowadził m.in. szkolenia szybowcowe na podwileńskim szybowisku w Grzegorzewie. To na tym szybowisku szkolenie lotnicze rozpoczął w czerwcu 1934 roku Tadeusz Góra (1918-2010), jeden z najlepszych polskich szybowników, pilot Dywizjonu 316, podpułkownik Wojska Polskiego, w 2007 roku awansowany do stopnia generała brygady w stanie spoczynku. W 1938 roku Tadeusz Góra na szybowcu PWS-101 uzyskał najlepszy szybowcowy wyczyn roku 1938. Lot Tadeusza Góry odbył się z Bezmiechowej Górnej w Bieszczadach do podwileńskich Solecznik Małych (577,8 km) i za wyczyn ten jako pierwszy pilot szybowcowy na świecie otrzymał medal Lilienthala, przyznany 8 stycznia 1939 roku przez Międzynarodowy Związek Lotniczy.

*
Do Powstania Styczniowego 1863-64 wyraźną większość ludności Wilna stanowili Polscy. Po powstaniu władze rosyjskie postanowiły zrusyfikować miasto pod względem etnicznym i z wyglądu. Budowano tu cerkwie oraz przerabiano kościoły na cerkwie (w tym piękny barokowy kościół św. Kazimierza, strasznie go szpecąc) oraz wzniesiono wiele budynków w stylu rosyjskim. Zabroniono używania języka polskiego w miejscach publicznych. Poza kościołami katolickimi zamknięto wszystko co było polskie w mieście. Tak było aż do 1905 r., w którym car musiał przyznać większe prawa Polakom na Kresach. Wówczas w całej swej sile i krasie "wybuchła" polskość miasta. Nikt nie miał wątpliwości, że to miasto polskie. Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Wilna w 1915 roku generał niemiecki, hrabia von Pfeil w 1915 roku w wydanej do ludności miasta trójjęzycznej: niemiecko-polsko-rosyjskiej (ale nie litewskiej!) odezwie nazwał słusznie Wilno "perłą korony polskiej".

Po 1864 roku do Wilna z pomocą władz napłynęła z Rosji cała masa Żydów (Litwaków) i Rosjan. Podczas gdy w roku 1864 roku w całej guberni wileńskiej wśród 896 738 mieszkańców było 76 807 Żydów i 21 486 Rosjan, to według danych carskich w 1897 roku w samym Wilnie mieszkało 61 847 rosyjskojęzycznych Żydów i 30 967 Rosjan oraz 6514 prawosławnych Białorusinów obok 47 795 Polaków i tylko 3238 Litwinów. Z kolei według carskiego spisu ludności z 1909 roku w Wilnie mieszkały 181 442 osoby (z wojskiem 205 250), spośród których 97 800 podało narodowość polską, 75 520 żydowską, 42 619 rosyjską i tylko 2453 litewską. Okupacyjne władze niemieckie 14 grudnia 1916 roku przeprowadziły w Wilnie spis ludności, według którego w mieście mieszkało 138 794 osób, w tym 74 466 (53,67%) Polaków, 57 516 (41,45%) Żydów, 2909 (2,09%) Litwinów, 2219 (1,59%) Rosjan (po wybuchu I wojny światowej w 1914 r. prawie wszyscy Rosjanie uciekli do Rosji), 611 (0,44%) Białorusinów, 880 (0,63%) Niemców i 193 (0,13%) osób innych narodowości. Warto tu zaznaczyć, że wśród 425 rachmistrzów dokonujących spisu ludności było 200 Żydów, 150 Polaków, 50 Litwinów i 25 Białorusinów. Po przyłączeniu Wilna bezpośrednio do Polski w 1922 roku, w roku następnym ludność miasta wy nosiła 167 400 mieszkańców. Z kolei według polskiego spisu powszechnego ludności przeprowadzonego w 1931 roku w Wilnie mieszkało 195 071 osób, w tym 128 628 Polaków - 65,9% ludności miasta, 54 596 Żydów - 28% ludności, 7400 Rosjan - 3,8% ludności, 1737 Białorusinów - 0,9% ludności, 1579 Litwinów - 0,8% ludności, 600 Niemców - 0,3% ludności, 200 Ukraińców - 0,1% ludności oraz inni 400 osób - 0,2% ludności miasta. Zdecydowaną większość mieszkańców przedwojennego Wilna stanowili Polacy mieszkający tu z dziada pradziada oraz przybysze z pobliskich ziem, dla których miasto było stolicą dla tego regionu, czyli z Wileńszczyzny, Nowogródczyzny, Grodzieńszczyzny i Litwy Kowieńskiej. A więc wszyscy byli tutejszymi. Kochali bezgranicznie to miasto, gdyż było ono dla nich prawdziwym domem rodzinnym, miastem, w którym się urodzili, tak jak przedtem ich rodzice i dziadowie, albo spędzili większość swego życia, w którym były groby ich najbliższych i przodków. Najstarszy i najbardziej znany cmentarz wileński na Rosie jest POLSKĄ nekropolią - jedną z czterech polskich nekropolii narodowych, z grobami wielu wybitnych Polaków. Należy zaznaczyć, że władze polskie w okresie międzywojennym nie prowadziły żadnej polityki w celu wzmocnienia elementu polskiego w Wilnie. Przepływ ludności był naturalny, czyli nie kontrolowany przez nikogo. Niektórzy Polacy z własnej woli wyjeżdżali z Wilna, inni przyjeżdżali do Wilna z różnych osobistych powodów. Poza handlem i rzemiosłem (domena Żydów, udział Polaków stawał się coraz większy) Polacy zdecydowanie dominowali w Wilnie we wszystkich dziedzinach życia. W całej historii Wilna, miasto nigdy nie było stolicą Litwy (było stolicą wieloetnicznego Wielkiego Księstwa Litewskiego) i nigdy nie było etnicznie litewskie (nawet za czasów jego założyciela Giedymina) czyli Litwini nigdy nie mieli prawa etnicznego do tego miasta! Miasto od samego początku było wieloetniczne, z przewagą ludności polskiej od XVII wieku. W 1939 roku w Wilnie mieszkało 209 400 ludzi, w tym około 140 000 Polaków. Litwini w przedwojennym Wilnie w ogóle nie byli dostrzegani przez swą mikroskopijną ilość i tym samym w istotny sposób, a właściwie w żaden sposób nie partycypowali w ogólnym życiu miasta.

Podsumowując, prawie wszystko co było ważne w mieście było polskie. Można zaryzykować twierdzenie, że w Wilnie nawet drzewa szumiały po polsku, ptaki śpiewały po polsku i dzwony trzydziestu kościołów wileńskich także biły sercem polskim.

Litwini dziś twierdzą, że Polska w okresie międzywojennym rzekomo okupowała litewskie Wilno. Ignorują fakt, że Wilnianie-Polacy stanowili razem z Żydami 95% ludności Wilna i przez ten sam fakt nie okupowali miasta. Bowiem jak Polska mogła okupować historyczne i etnicznie polskie ziemie! To Litwa w latach 1939-40 i 1944-94 okupowała polskie Wilno i polską Wileńszczyznę. A z moralnego punktu widzenia okupuje po dziś dzień, biorąc pod uwagę to w jaki sposób Wilno zostało litewskie. Drogą podboju i prawa siły oraz przez czystkę etniczną. Wilno w świetle prawa międzynarodowego od roku 1923 należało legalnie do Polski. Uznała to nawet Litwa, otwierając swój konsulat w Wilnie w 1938 roku, który żadne państwo nie otwiera na okupowanym w świetle prawa międzynarodowego terytorium. No, ale fałszowanie historii to litewska specjalność.

Pod względem religijnym, w 1931 roku w Wilnie mieszkało 195 071 osób. Wśród nich było: 125 999 katolików, z tego 123 571 było Polakami, 1557 Litwinami i 599 Białorusinami; grekokatolików było 277, w tym 135 Polaków; 9321 prawosławnych, w tym 2863 Polaków, luteranów 975, w tym 488 Polaków i 412 Niemców; kalwinów 557, w tym 510 Polaków; 2345 innych chrześcijan, w tym 360 Polaków; 55 006 żydów (wyznanie mojżeszowe), w tym 393 Polaków; 455 innych niechrześcijan, w tym 240 Polaków i 129 osób nieokreślonego wyznania i bezwyznaniowców, w tym 66 Polaków. Spośród 12 parafii katolickich w Wilnie 11 było czysto polskich i z dużą ilością parafian i tylko jedna litewska - przy kościele św. Mikołaja, mająca zaledwie 1550 parafian. Kościołami parafialnymi były: kościół archikatedralny (katedra), kościół św. Teresy, św. Ducha, Wszystkich Świętych, św. Franciszka Serafickiego, św. Rafała Archanioła, św. Filipa i św. Jakuba Apostoła, św. Piotra i Pawła, Najśw. Serca Jezusowego, Niepokalanego Poczęcia Najśw. Maryi Panny, św. Anny. Poza tym w mieście było 20 kościołów nieparafialnych - wszystkie w polskich rękach.

Z inicjatywy już polskiego króla Władysława Jagiełły papież Urban VI bullą "Roimanus pontifex" z 12 marca 1388 roku erygował biskupstwo wileńskie wchodzące w skład metropolii gnieźnieńskiej (do 1798 r.). Pierwszym biskupem wileńskim został pochodzący z Krakowa Andrzej Jastrzębiec (1386-98), w latach 1376-86 biskup pomocniczy w archidiecezji gnieźnieńskiej. W okresie polskiej przynależności Wilna do Polski, papież Pius XI bullą Vixdum Poloniae unitas z 28 października 1925 roku zreorganizował administrację kościelną na ziemiach odrodzonego Państwa Polskiego ustanawiając 5 metropolii, w tym w Wilnie: diecezję wileńską podniósł do rangi archidiecezji ustanawiając w Wilnie siedzibę metropolii i podporządkowując jej diecezje: łomżyńską i pińską. W 1937 roku w archidiecezji wileńskiej było 30 dekanatów, 343 parafie, 523 księży diecezjalnych, 296 zakonników (w tym 106 księży zakonnych) w 22 domach (klasztorach), 525 sióstr zakonnych w 43 domach; zakony męskie prowadziły 2 szkoły podstawowe (172 uczniów), 4 gimnazja (1031 uczniów) i 2 szkoły zawodowe (150 uczniów), a siostry zakonne 13 przedszkoli (472 dzieci), 11 szkół podstawowych (1428 uczniów), 3 gimnazja (566 uczniów) i 2 szkoły zawodowe (154 uczniów).

Katedra wileńska od początku i po dziś dzień jest pod wezwaniem polskiego świętego Stanisława Biskupa (zm. 1079) i węgiersko-polsko świętego, króla Węgier Władysława (matka córką polskiego króla Mieszka II, a Władysław urodził się w Krakowie po 1040 r.). W 1922 roku zyskała status bazyliki, natomiast w 1925 roku nadano jej miano archikatedry. Pochowany jest tu król Polski Aleksander Jagiellończyk (zm. 1506), a w Kaplicy św. Kazimierza polski św. Kazimierz Jagiellończyk (1458 Kraków - 1484 Grodno), polski królewicz, syn króla Kazimierza IV Jagiellończyka, od 1481 roku namiestnik królewski w Koronie Królestwa Polskiego, patron Polski, Litwy, diecezji radomskiej i Radomia oraz złożono tu serce Władysława IV Wazy. W Sowieckiej Litwie katedra była zamknięta w latach 1950-85. Litwini usunęli z katedry większość pamiątek polskich, z arcypolskiej katedry po 1985 roku uczynili litewską świątynię narodową (powieszona na ścianach kiczowate obrazy znanych Litwinów, w tym wrogów Kościoła), nie ma Kaplicy MB Częstochowskiej i msze odprawiane są tylko po litewsku.

Jeśli dzisiaj katedra wileńska nadal stoi, a Litwini i turyści mogą chwalić się jej pięknem, to zasługa w tym całego narodu polskiego. Wiosną 1931 roku niebywała powódź tak poważnie uszkodziła fundamenty i mury katedry wileńskiej, że zamkniętej świątyni groziło zawalenie. Arcybiskup wileński Romuald Jałbrzykowski powołał do życia Komitet Wykonawczy Ratowania Bazyliki, który na odbudowę katedry zgromadził wśród wiernych w całej Polsce i przy bardzo wydatnej pomocy rządu polskiego, wielką na tamte czasy sumę miliona złotych. Suma ta umożliwiła generalny remont fundamentów i murów co uratowało świątynię. Podczas przeprowadzanego wówczas remontu katedry odkryto w jej podziemiach zapomniane grobowce królewskie (m.in. Aleksandra Jagiellończyka oraz Elżbiety Habsburżanki i Barbary Radziwiłłówny - żon Zygmunta Augusta). Złożono tu też serce króla Władysława IV Wazy. Wtedy też założono pod katedrą mauzoleum dla prochów królewskich. A dzisiaj szowinistyczny Kościół litewski uniemożliwia Polakom modlić się w katedrze po polsku.

2 lipca 1927 odbyła się w Wilnie koronacja Madonny - obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, znajdujący się w kaplicy w Ostrej Bramie, której dokonał metropolita warszawski, kardynał Aleksander Kakowski. W uroczystościach uczestniczyli m.in.: marszałek Józef Piłsudski i prezydent Ignacy Mościcki, prawie wszyscy biskupi polscy, w tym prymas Polski, kardynał August Hlond i arcybiskup krakowski Adam Sapieha oraz chyba wszyscy mieszkańcy Wilna. Wokół ołtarza znajdują się wota dziękczynne. Wśród nich m.in. tabliczka ofiarowana przez Józefa Piłsudskiego, z napisem Dzięki Ci Matko za Wilno. Matka Boska Ostrobramska jest obok Matki Boskiej Częstochowski Królową Korony Polskiej i przez to jest czczona przez polskich katolików po dziś dzień w całej Polsce. W dzisiejszej Polsce Sanktuaria MB Ostrobramskiej są w: Warszawie, Krakowie, Białymstoku, Gdańsku, Olsztynie, Kętrzynie i Skarżysku Kamiennej (zbudowane na wzór Ostrej Bramy w Wilnie i z wmurowaną cegłą z wileńskiej Ostrej Bramy). Adam Mickiewicz unieśmiertelnił MB Ostrobramską w polskiej epopei narodowej Pan Tadeusz (1834).

W 1922 roku odbyły się w Wilnie obchody 400-lecia kanonizacji św. Kazimierza. - W Wilnie w 1923 roku został założony polski katolicki zakon żeński Eucharystek - Zgromadzenie Sióstr Służebnic Jezusa w Eucharystii. Dzisiaj (po oderwaniu Wilna od Polski) władze zakonne mają swą siedzibę w Pruszkowie koło Warszawy. - W 1928 roku odbył się w Wilnie zjazd biskupów polskich pod przewodnictwem prymasa Polski, kard. Augusta Hlonda. - W 1933 roku odbył się w Wilnie uroczysty obchód ku czci królowej Jadwigi. 6 grudnia 1936 roku na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie odbyły się uroczystości ku czci Piotra Skargi związane z 400 rocznicą urodzin tego złotoustego kaznodziei polskiego, autora sławnych Żywotów świętych i Kazań sejmowych, w latach 1579-84 pierwszego rektora Akademii Wileńskiej. - W 1937 roku odbył się w Wilnie ogólnopolski Kongres Mariański. W dniach 23-25 października 1938 roku odbyły się w Wilnie wielkie uroczystości z okazji kanonizacji polskiego świętego Andrzeja Boboli (1591-1657), którego życie związane było blisko z tym miastem. -Do polskiego Wilna w okresie międzywojennym powróciło szereg katolickich zakonów męskich i żeńskich, których klasztory zamknęły władze carskie. W 1937 roku w Wilnie były następujące polskie męskie katolickie zakony i zgromadzenia zakonne: bonifratrzy, franciszkanie, jezuici, kanonicy-markowie, karmelici bosi, marianie, misjonarze św. Wincentego a Paulo (wielki dom zakonny: 7 księży, 76 kleryków i 18 braci), salezjanie - 2 klasztory oraz polskie żeńskie katolickie zakony i zgromadzenia zakonne: benedyktynki, dominikanki, Siostry Matki Bożej Miłosierdzia, Misjonarki Świętej Rodziny, nazaretanki (51 sióstr), salezjanki (była tu siedziba prowincji wileńskiej, serafitki, szarytki, urszulanki szare (40 sióstr) i wizytki. - W Wilnie w okresie międzywojennym, czyli w latach 1919-39, ukazywało się w różnym okresie 57 tytułów polskich czasopism katolickich, w tym tani i popularny dziennik "Gazeta Codzienna".

W latach 1933-36 w Wilnie w klasztorze sióstr Miłosierdzia przebywała polska siostra św. Faustyna Kowalska, kanonizowana w 2000 roku przez papieża Jana Pawła II. W Wilnie powstał też pierwszy obraz Miłosierdzia Bożego - Jezu ufam Tobie, namalowany przez polskiego malarza Eugeniusza Kazimirowskiego, który jest dzisiaj znany na całym świecie. Warto tu zaznaczyć, że św. Faustyna Kowalska rozmawiała z Panem Jezusem w Wilnie po polsku - w języku znienawidzonym przez Litwinów i zwalczanym brutalnie na Litwie Kowieńskiej od 1918 roku i w Wilnie od 1939 roku.

Jeśli chodzi o gospodarkę polskiego Wilna, to największym przedsiębiorstwem przemysłowym w mieście było założone w 1925 roku Towarzystwo Radiotechniczne "ELEKTRIT" zatrudniające w swojej fabryce 1100 pracowników, produkujące odbiorniki radiowe (54 tys. sztuk), zasilacze, wzmacniacze i podzespoły radiotechniczne, której wartość rocznej produkcji przekraczała 1 mln ówczesnych dolarów USA; "Elektrit" brał udział w targach i wystawach międzynarodowych, zdobywając wyróżnienia i medale; od 1937 roku część produkcji eksportowano. W Wilnie miała siedzibę Centrala Lnu. W 1923 roku przy ul. Mickiewicza powstał nowoczesny Dom Handlowy Braci Jabłkowskich z windami i drzwiami obrotowymi, który zatrudniał 120 osób. W latach 1928-39 urządzane były w Wilnie - na terenie ogrodu bernardyńskiego, gdzie ustawiono pawilon o powierzchni 1200 m2 Targi Północne - wystawa przemysłu polskiego i zagranicznego, które miały za cel uczynienie z Wilna ogniska handlu Polski z krajami wschodnimi, w szczególności z krajami bałtyckimi. Brało w nich udział kilkuset wystawców. Odwiedzało je do 200 tys. osób. W Wilnie urządzane były również Międzynarodowe Targi i Aukcje Futrzarskie. Zaniedbane w carskiej Rosji Wilno stawało się coraz bardziej nowoczesnym miastem. Wznoszono coraz więcej murowanych budynków, główne ulice miasta pokryto asfalten, zbudowano nowy most na rzece Wilii, uruchomiono trzy miejskie linie autobusowe, powiększała się z roku na rok sieć kanalizacyjna i wodociągowa oraz dostęp do elektryczności. W 1932 roku otwarte zostało na wileńskim Porubanku lotnisko pasażerskie: uruchomiono wówczas komunikację lotniczą na trasie Warszawa-Wilno-Ryga-Tallin, przedłużoną w 1937 roku do Helsinek. Lotnisko wileńskie obsługiwało ruch krajowy do Warszawy, a od 15 kwietnia 1939 roku również do stolicy Litwy - Kowna. Polskie Wilno znalazło się na lotniczej mapie świata.

Jeśli dzisiaj jest cackiem architektonicznym zachodniej kultury, podziwianym przez turystów odwiedzających Wilno, to jest w tym wielka zasługa polskich architektów, konserwatorów sztuki, przedwojennych władz polskiego miasta Wilna oraz rządu polskiego. Po 1864 roku Rosjanie na siłę chcieli nadać Wilnu charakter miasta rosyjskiego, szpecąc je niemiłosiernie rosyjską architekturą - rusko-bizantyńską. Przebudowywano na cerkwie barokowe kościoły wileńskie, pałace i różne budynki użyteczności publicznej, a nowe prawie wszystkie były budowane w stylu rosyjskim. Miasto było potwornie brzydkie. Toteż polscy gospodarze miasta postanowili przywrócić piękną architekturę miastu poprzez derusyfikację architektoniczną miasta. Pracowali nad tym najlepsi polscy konserwatorzy sztuki. Dokonali oni m.in. konserwacji Zamku Górnego, odzyskanych kościołów Wizytek (1923), św. Kazimierza (1925), św. Ignacego (1926-29), Trynitarzy (1929), Augustianów. Św. Trójcy, kościół Franciszkanów, klasztor bazylianów (odtworzono w nim m.in. słynną "celę Konrada" w 1929), zrekonstruowano ratusz i częściowo gmach uniwersytecki (m.in. dziedziniec Piotra Skargi, zbudowaną cerkiew na terenie uniwersytetu przerobiono na aulę im. Śniadeckich, odtworzono główne wejście klasycystyczne, odrestaurowano część malowideł ściennych w głównych wnętrzach uczelni, odtworzono salę senatu, tzw. Białą Salę, odnowiono Collegium Chemików. Oczyszczono wiele budynków w centrum Wilna z rosyjskich "upiększeń"). Prace w Wilnie należały do najpoważniejszych dzieł z tego zakresu w całej Polsce. Konserwatorzy polscy osiągnęli swój cel i w 1939 roku i po dziś dzień Wilno jest ponownie pięknym miastem zachodnioeuropejskim. Bez najmniejszej wdzięczności ze strony Litwy i Litwinów. Gdyby Wilno należało do Litwy w okresie międzywojennym, to biedne to państwo (po Albanii przedwojenna Litwa była najbiedniejszym krajem w Europie!) na tak wielką architektoniczną derusyfikację Wilna na pewno nie byłoby stać, nie tylko z braku pieniędzy, ale także fachowych konserwatorów! Wilno, gdyby przed wojną należało do Litwy, pozostawałoby miastem architektonicznie rosyjskim na wiele, wiele lat, a może nawet po dziś dzień, szczególnie, że miasto należało w latach 1944-89 do Związku Sowieckiego, a po 1989 roku Litwę - ciągle nie za bogaty kraj, również nie stać by było na całkowitą derusyfikację miasta.

*

Poza Wilnem najbardziej znaną miejscowością na Wileńszczyźnie przekazaną Litwie Sowieckiej przez Stalina w 1940 roku są Druskieniki, znane od lat 30. XIX wieku uzdrowisko, dzięki polskiemu profesorowi chemii Uniwersytetu Wileńskiego, Ignacemu Fonbergowi, który jako pierwszy zbadanie właściwości tamtejszych wód mineralnych. Istniało i rozwijało się ono dzięki polskim lekarzom - no i głównie polskim kuracjuszom. W Druskienikach od 1837 roku 1939 roku bywało wielu znanych Polaków, m.in. Józef Ignacy Kraszewski, Stanisław Moniuszko, Władysław Syrokomla, Jan Czeczot, Juliusz Osterwa, Hanka Ordonówna. W latach 1844-46 ukazywało się również polskie pismo "Ondyna Druskienickich Źródeł", wydawane przez Ksawerego Wolfganga.

W międzywojennej Polsce Druskieniki należały do najbardziej popularnych uzdrowisk klimatycznych i balneologicznych. Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 989 osób, wśród których 646 było wyznania rzymskokatolickiego, 46 prawosławnego, 3 ewangelickiego a 294 mojżeszowego. Jednocześnie 700 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 8 białoruską, 242 żydowską, 20 rosyjską a 19 litewską. W 1939 roku Druskieniki liczyły ponad 1500 mieszkańców, z jeszcze większą przewagą Polaków. Popularność uzdrowiska wzrosła znacznie dzięki Józefowi Piłsudskiemu, który od 1924 roku wielokrotnie w nim wypoczywał w skromnym domku "Na Pogance" nad Niemnem. Tutaj ukończył swoją książkę "Rok 1920". Marszałkiem opiekował się lekarz pediatra i popularyzator uzdrowiska, prof. Wacław Jasiński. W lutym 1928 roku Rada Miejska Druskienik nadała Józefowi Piłsudskiemu honorowe obywatelstwo miasta. Dom "Na Pogance" rozebrano w 1964 roku na polecenie miejscowych władz litewskich. To głównie dzięki Marszałkowi - jego tu pobytom Druskieniki stały się znanym i nowoczesnym uzdrowiskiem i jednocześnie dużej wartości leśną stacją klimatyczną. Po zniszczeniach wojennych - w 1915 roku wycofujący się Rosjanie ograbili uzdrowisko - wywieźli na wschód wszystkie urządzenia i wyposażenie medyczne, w 1928 roku Druskieniki zostały uznane przez władze polskie za uzdrowisko posiadające charakter użyteczności publicznej. W latach 1929-1932 polscy architekci poczynili wielkie starania w kwestii dalszego i nowoczesnego rozbudowania kurortu. Pod kierunkiem dr Eugenii Lewickiej zbudowano pionierski "Zakład Leczniczego Stosowania Słońca, Powietrza i Ruchu", w którym na początku powstały szatnie męskie, zaprojektowane przez Edgara Norwertha, a w 1931 roku szatnie damskie według projektu architekta zdrojowego Jana Jabłońskiego. W 1932 roku wybudowano dwa żelbetowe baseny według projektu inż. Aleksandra Szniolisa. W 1931 roku według projektu Jana Jabłońskiego wybudowano w parku zdrojowym modernistyczną Pijalnię Wód Mineralnych. Cała ta trójka należała do grona czołowych architektów polskich. W 1934 roku doprowadzono specjalnie do Druskienik linię kolejową. W 1936 roku były czynne 42 pensjonaty o ogólnej liczbie 1077 pokoi i około 30 dworków z 1548 pokojami. W 1938 roku w Druskienikach wypoczywało 13 908 kuracjuszy. Najlepszą renomą cieszyły się hotele i pensjonaty o atrakcyjnych nazwach: "Imperial", "Kalina", "Riwiera", "Diana", "Splendid", "Limba", "Radium", "Florosa", "Kasyno Zdrojowe", pensjonat Frenkla i willa Rebejkowej. Mieli tu swoje domy wypoczynkowe policjanci i urzędnicy państwowi. Była też filia szpitala wojskowego z Grodna. Praktykę prowadził tu dyrektor kliniki Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie prof. A. Januszkiewicz. W sezonie kuracyjnym ordynowało w Druskienikach ponad 30 lekarzy z asystentami. Najbardziej znani to: Grzegorz Ołszybaja, Maksymilian Burak, Helena Bujwid-Dźwillowa, małżeństwo Halina i Władysław Łobzowie. Do dyspozycji kuracjusze mieli zadbaną, wyposażoną w prysznice plażę.

Zarząd uzdrowiska zapewniał różnorodną ofertę kulturalną. Często przyjeżdżały do Druskienik zespoły teatralne (najczęściej wileńska "Reduta" z Juliuszem Osterwą), wybitni śpiewacy, muzycy, tancerze, aktorzy-monologiści oraz zespoły, m.in. "Lwowska Wesoła Fala". Organizowano "corsa kwiatowe", festyny ludowe i puszczanie wianków na Niemnie w noc świętojańską (noc Kupały).

Administratorem w uzdrowisku był Stanisław Grzegorzewski. Powołano Towarzystwo Przyjaciół Druskienik, wznowiono "Ondynę Druskienickich Źródeł", która wychodziła do września 1939 r., oraz gazetę "Głos Druskienik". Po Niemnie pływało kilka statków, w tym "Śmigły", które zawijały do przystani na "Wyspie Miłości" na Niemnie (nto.pl 15.10.2011, Wikipedia).

© Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt