Dodano: 31.08.20 - 13:38 | Dział: Co w prasie piszczy

40 lat NSZZ Solidarność

40 lat temu, 31 sierpnia 1980 r., w Polsce doszło do jednego z najbardziej zaskakujących wydarzeń XX wieku. Pokojowy bunt doprowadził do zgody władz na powstanie niezależnych związków zawodowych. Porozumienia Sierpniowe stanowiły wyłom w systemie politycznym bloku komunistycznego.

Tło wydarzeń

Pod koniec lipca 1980 r. I sekretarz KC PZPR Edward Gierek spędzał urlop na Krymie. Wygaszona kilka dni wcześniej fala strajkĂłw była najpotężniejszym zrywem społecznym od czerwca 1976 r. Jej stłumienie poprzez obietnice podwyĹźek płac i poprawy warunkĂłw socjalnych oznaczało, Ĺźe władze mogą być skutecznie zmuszane do ustępstw. To niepokoiło przebywającego rĂłwnieĹź na Krymie schorowanego przywĂłdcę ZSRS, Leonida BreĹźniewa. Upominał on Gierka i „sugerował” ostrzejszą walkę z „siłami antysocjalistycznymi”. Z kolei I sekretarz uspokajał swojego zwierzchnika:
Towarzyszu BreĹźniew, cała ta nasza opozycja jest w naszej garści. […] Ich wszystkich moĹźna na palcach policzyć, a poza tym Staszek Kowalczyk, nasz minister spraw wewnętrznych, członek Biura, na kaĹźdego opozycjonistę ma czterech swoich ludzi, ktĂłrzy wszystko wiedzą o całej tej opozycji.

Jeden z liderĂłw owej opozycji, przywĂłdca Komitetu Samoobrony Społecznej „KOR”, Jacek Kuroń, zdawał sobie sprawę, Ĺźe zgaszenie protestĂłw z lipca 1980 r. nie oznacza długotrwałego spokoju.

Fala strajków powtórzy się w niedługim czasie
— stwierdził pod koniec lipca. Zdawali sobie z tego sprawę takĹźe lokalni działacze PZPR, ktĂłrzy nie byli zaskoczeni wybuchem strajkĂłw sierpniowych. Tymczasem ani BreĹźniew i jego coraz bardziej wiekowe otoczenie, ani coraz bardziej pasywny Gierek nie potrafili zaproponować koncepcji „oĹźywienia” sił systemu.

8 sierpnia 1980 r. z pracy w Stoczni Gdańskiej, pięć miesięcy przed osiągnięciem wieku emerytalnego, została zwolniona Anna Walentynowicz. Od 1978 r. współtworzyła podziemne Wolne Związki Zawodowe. 14 sierpnia 1980 r. jeden z działaczy WZZ, Bogdan Borusewicz, i trzech stoczniowcĂłw – Jerzy Borowczak, Bogdan Felski i Ludwik Prądzyński – podjęli prĂłbę rozpoczęcia strajku w jej obronie. Po kilku godzinach dołączył do nich przyszły lider protestu Lech Wałęsa, zwolniony z pracy w stoczni w 1976, a od 1978 r. współpracujący z WZZ. Borusewicz i jego koledzy zakładali, Ĺźe uda się zmobilizować przynajmniej część stoczniowcĂłw z niektĂłrych wydziałów stoczni. Po krĂłtkim wiecu, podczas ktĂłrego minutą ciszy uczczono poległych w grudniu 1970 r., odśpiewano hymn, a pracę przerwały dwa wydziały. W ciągu kolejnych dwĂłch godzin Borusewicz i jego przyjaciele mobilizowali kolejnych robotnikĂłw. W tym czasie ukształtowała się rĂłwnieĹź pierwsza lista żądań wysuniętych wobec dyrekcji stoczni. Domagano się przywrĂłcenia do pracy Walentynowicz, ustanowienia dodatku rekompensującego inflację oraz 1 tys. zł podwyĹźki.

W kolejnych godzinach stoczniowcy zgłaszali kolejne postulaty, m.in. dotyczące zbudowania pomnika ofiar Grudnia ’70, uwolnienia więźniĂłw politycznych i powołania niezaleĹźnych od władz związkĂłw zawodowych. W kolejnych kilku dniach lista postulatĂłw wydłuĹźała się dzięki robotnikom z innych strajkujących zakładĂłw.

Głośny protest

Już w pierwszych godzinach protestu informacja o jego rozpoczęciu wydostała się poza mury stoczni za sprawą żony Bogdana Borusewicza, pielęgniarki w Stoczni Gdańskiej, działaczki WZZ Aliny Pienkowskiej, która niemal w ostatniej chwili przed zerwaniem łączności z resztą Polski przekazała informacje Jackowi Kuroniowi. Ten zaś dostarczył je Radiu Wolna Europa, i w ten okrężny sposób o sytuacji dowiedziała się cała Polska.

JuĹź o poranku 15 sierpnia do Stoczni Gdańskiej dotarły informacje o zakładach przyłączających się do strajku. Dyrekcje niektĂłrych z nich prĂłbowały stłumić protesty obietnicami podwyĹźek. Załogi odmawiały, stwierdzając, Ĺźe oczekują na wynik negocjacji w Stoczni. Tym samym liderzy pierwszego strajku wyrastali na liderĂłw całego ruchu, ktĂłry ogarniał TrĂłjmiasto. Na strategię szybkiego zakończenia protestu nastawiona była rĂłwnieĹź dyrekcja Stoczni Gdańskiej. 16 sierpnia strajk omal się nie zakończył, poniewaĹź dyrektor Klemens Gniech zgodził się na spełnienie początkowych postulatĂłw – przywrĂłcenie do pracy Walentynowicz i Wałęsy, podwyĹźkę płac dla kaĹźdego zatrudnionego, budowę pomnika ofiar Grudnia ’70, gwarancje nietykalności dla strajkujących. Wałęsa w rozmowie z pozostałymi liderami protestu tłumaczył:
Mamy wcześniejsze postulaty już załatwione. To znaczy: wolne związki. Od razu po zakończeniu sprawy organizujemy, przygotowujemy jako komisja nowe związki.

Prawdopodobnie władze Stoczni Gdańskiej zgodziły się na wolne wybory członków władz dotychczasowych, reżimowych związków zawodowych.

Na wieść o bliskim zakończeniu protestu zareagowali przedstawiciele innych zakładów. Domagali się kontynuowania strajku solidarnościowego.

My reprezentujemy Stocznię Gdańską. Dopiero po załatwieniu [postulatĂłw dot. Stoczni Gdańskiej – przyp. red.] moĹźemy myśleć o innych sprawach
— powiedział przedstawiciel komitetu strajkowego w rozmowie z wysłannikiem Stoczni im. Komuny Paryskiej w Gdyni. W gdańskiej stoczni rosło zmęczenie i napięcie. Wielu witało zakończenie strajku z zadowoleniem i ulgą. Dominowało przekonanie, Ĺźe udało się uniknąć dramatu roku 1970, a jednocześnie poprawić sytuację stoczniowcĂłw i rozpocząć budowę choćby częściowo wolnych związkĂłw zawodowych.

Zdaniem większości badaczy nie ma dowodĂłw potwierdzających, Ĺźe zakończenie strajku było osobistą decyzją Lecha Wałęsy, wynikającą z jego współpracy ze SłuĹźbą Bezpieczeństwa w latach siedemdziesiątych. Bez wątpienia jednak przedłuĹźenie protestu nie było jego zasługą, lecz grupy działaczy Wolnych ZwiązkĂłw Zawodowych i strajkujących w innych zakładach TrĂłjmiasta. Część z nich określiła decyzję o przerwaniu protestu jako zdradę, a podejmujących tę decyzję „łamistrajkami”. Dzięki ich determinacji duĹźa grupa stoczniowcĂłw opuściła zakład, część wrĂłciła w ciągu kolejnych dni.

Wałęsa na czele

W nocy z 16 na 17 sierpnia powołano Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. Wówczas też ukształtowała się słynna lista 21 żądań, m.in. podniesienia płac, obniżenia wieku emerytalnego, poprawy zaopatrzenia rynkowego, doboru kadry kierowniczej według kompetencji, a nie przynależności partyjnej, zniesienia przywilejów dla MO i SB oraz powołania niezależnych od władz związków zawodowych. Ten ostatni postulat sformułowano inaczej niż w żądaniach z pierwszych godzin strajku. Teraz miał on charakter polityczny, z punktu widzenia władz wymierzony w podstawy systemu komunistycznego:
Akceptacja niezależnych od partii i pracodawców wolnych związków zawodowych, wynikająca z ratyfikowanej przez PRL Konwencji nr 87 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej wolności związkowych.

18 sierpnia strajki rozszerzyły się poza TrĂłjmiasto. Tego dnia zastrajkowała komunikacja miejska w Elblągu. 19 sierpnia w Stoczni Szczecińskiej im. Adolfa Warskiego powstał drugi Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. Na jego czele stanął uczestnik wydarzeń Grudnia ’70 – Marian Jurczyk. Postulaty nowego komitetu były zbliĹźone do tych sformułowanych w Gdańsku.

W tym samym czasie w Warszawie narastał chaos na szczytach władzy. 15 sierpnia Gierek powrĂłcił z urlopu na Krymie. Podczas posiedzenia Biura Politycznego następnego dnia pytał swoich towarzyszy o bezradność partii. NiektĂłrzy sugerowali, Ĺźe strajki nie mogą być zrywem robotnikĂłw, ale spiskiem intelektualistĂłw lub członkĂłw Konfederacji Polski Niepodległej. 18 sierpnia na posiedzenie Komitetu WojewĂłdzkiego PZPR w Gdańsku przybył bliski współpracownik Gierka Stanisław Kania. PośrĂłd głosĂłw o konieczności siłowego stłumienia „anarchii” i „kontrrewolucji” zapowiedział, Ĺźe konflikt zostanie rozwiązany metodami politycznymi. Ta informacja pojawiła się w gdańskim „Głosie WybrzeĹźa”. Po swoim upadku Edward Gierek oskarĹźał Kanię o spisek przeciw niemu. UwaĹźał, Ĺźe jego rzeczywistym celem było przeciąganie kryzysu, tak aby doprowadzić do całkowitej klęski I sekretarza KC PZPR.

Jednak stanowisko wyrażone przez Kanię w Gdańsku znalazło poparcie centralnych władz partii. W wewnętrznych dyskusjach podkreślano, że należy natychmiast podjąć rozmowy, ponieważ czas działa na korzyść MKS-ów. 21 sierpnia do Gdańska przybyła rządowa delegacja z wicepremierem Mieczysławem Jagielskim, a do Szczecina wicepremier Kazimierz Barcikowski. W Szczecinie natychmiast przystąpiono do rozmów, Jagielski przez dwa dni próbował uniknąć bezpośrednich rozmów z MKS. Dopiero 23 sierpnia uznał, że wszystkie atuty znajdują się w rękach stoczniowców, i rozpoczął rozmowy.

24 sierpnia do kompromisu wezwał w przemówieniu na IV Plenum KC PZPR sam Gierek. Wciąż jednak wszyscy członkowie władz partii uznawali, że warunkiem porozumienia jest rezygnacja z postulatu powołania wolnych związków zawodowych. Kilku członków BP zrezygnowało ze stanowisk. Rosła pozycja Kani, coraz słabszy był Gierek. Wieść o zmianach w Biurze Politycznym została zupełnie zlekceważona przez strajkujących.

RĂłwnolegle z działaniami dotyczącymi zawarcia kompromisu na warunkach władz trwały przygotowania do rozwiązania siłowego. Powołany sztab cywilno-wojskowy opracowywał plan operacji „Lato 80” zakładającej pacyfikację TrĂłjmiasta. Największego niebezpieczeństwa dopatrywano się w wybuchu strajku powszechnego, obejmującego cały kraj. Kania w rozmowie z przedstawicielem episkopatu, ks. Alojzym Orszulikiem, stwierdził, Ĺźe jego ogłoszenie mogłoby spowodować interwencję sowiecką. 25 sierpnia doszło do spotkania Gierka (na jego prośbę) z prymasem Stefanem Wyszyńskim. Rozmowa odbyła się w domu I sekretarza.

Gierek był bardzo zmęczony i biedny. To ma do siebie władza absolutna, która czuje się tak pewnie, że liczyć się nie musi z ludźmi. To wszystko teraz opadło z niego, a przyszedł strach
— relacjonował prymas. Na jego sugestię zawarcia kompromisu w sprawie wolnych związkĂłw zawodowych I sekretarz odpowiedział, Ĺźe „to znaczyłoby zmianę ustroju”.

Duży błąd komunistów

Następnego dnia komuniści popełnili fatalny błąd. Wieczorem w telewizji wyemitowali ocenzurowane nagranie homilii prymasa na Jasnej GĂłrze. Wycięto fragment, w ktĂłrym Wyszyński mĂłwił o suwerenności narodu, kampanii ateizacji prowadzonej przez władze i dialogu z protestującymi. Treść homilii była wywaĹźona w tonie, jej ocenzurowanie okazało się więc kompromitacją. Kolejnego dnia episkopat wydał oświadczenie, w ktĂłrym zaznaczył: „Opublikowany tekst nie jest integralny”. Jeszcze tego samego dnia biskup szczeciński Kazimierz Majdański przekazał pełny tekst wystąpienia prymasa stoczniowcom, ktĂłrzy odczytali go przez zakładowy radiowęzeł.

Początkowo mało aktywne były środowiska intelektualne i grupy opozycyjne. Wyjątkiem było środowisko KOR, które skupiało się na zdobywaniu informacji o strajkach i przekazywaniu ich Radiu Wolna Europa. 22 sierpnia 64 intelektualistów wystosowało wezwanie o podjęcie rozmów z MKS:
Apelujemy do władz politycznych i do strajkujących robotników, aby była to droga rozmów, droga kompromisu.

DwĂłch z sygnatariuszy, Bronisław Geremek i Tadeusz Mazowiecki, ktĂłrzy przywieĹşli apel do Stoczni Gdańskiej, weszło w skład utworzonej przy MKS komisji ekspertĂłw. Tworzyli ją teĹź: Bohdan Cywiński, Tadeusz Kowalik, Waldemar Kuczyński, Jadwiga Staniszkis i Andrzej Wielowieyski. Ich zasługą było w kolejnych dniach wynegocjowanie szczegółowych zapisĂłw porozumienia, m.in. potwierdzających „socjalistyczny charakter państwa”, „przewodni charakter PZPR w państwie” (a nie, jak chciały władze, „w społeczeństwie”) i „samorządność niezaleĹźnych związkĂłw zawodowych (a nie ich wolny charakter, jak chcieli stoczniowcy). Szczeciński MKS zgodził się rĂłwnieĹź na zapis o „socjalistycznym charakterze” przyszłych związkĂłw zawodowych.

27 sierpnia spełniały się najczarniejsze wizje Gierka i jego otoczenia. W całym kraju strajkowało 600 tys. osób zatrudnionych w niemal 600 zakładach. 28 i 29 sierpnia protesty objęły przedsiębiorstwa na Śląsku.

Nie ulega wątpliwości dla nikogo, że utrzymywanie takich trendów, takiego procesu musi doprowadzić do skutków, których dziś nie ogarnia nasza wyobraźnia
— orzekł 27 sierpnia Stanisław Kania. Następnego dnia doradzający mu I sekretarz gdańskiego Komitetu WojewĂłdzkiego Tadeusz Fiszbach pokreślił, Ĺźe „kluczem do opanowania sytuacji na WybrzeĹźu jest Gdańsk, kluczem do opanowania sytuacji w kraju jest WybrzeĹźe, problemem centralnym jest sprawa związkĂłw zawodowych”. Sugerował teĹź dążenie do wygaszenia strajkĂłw za cenę obietnicy powstania związkĂłw zawodowych.

29 sierpnia powstał MKS w Jastrzębiu, który opracował własne postulaty. Tego samego dnia na posiedzeniu Biura Politycznego Gierek wyraził opinię, która może zostać uznana za przełom decydujący o wydarzeniach kolejnych dni:
Przyznam się, Ĺźe nie wiem, co moĹźna jeszcze robić poza tym, co robimy. […] Co się tyczy wolnych związkĂłw zawodowych […] moĹźe trzeba wybierać mniejsze zło, a potem starać się z tego wybrnąć.

Na tym samym posiedzeniu uznano propozycję rozwiązania siłowego za nierealną.

Co znalazło się w porozumieniu?

Pierwsze porozumienie między stroną rządową a strajkującymi podpisano 30 sierpnia w Szczecinie. Władze zgodziły się na postulaty, w tym na nowe związki zawodowe; MKS wyraził zgodę, by określono je jako „samorządne”. Co ciekawe, Kazimierz Barcikowski podpisał je bez wyraĹşnej zgody Biura Politycznego. Dokument sygnowano rĂłwnieĹź wbrew ustaleniom z gdańskim MKS, ktĂłry chciał jednoczesnego podpisania porozumień. W momencie złoĹźenia podpisĂłw pod porozumieniem szczecińskim strajki osiągnęły swĂłj szczyt – obejmowały juĹź ok. 700 zakładĂłw; brało w nich udział ok. 750 tys. osĂłb.

Tego samego dnia V Plenum KC PZPR przyjęło do „zatwierdzającej wiadomości” podpisanie porozumienia szczecińskiego i zaakceptowanie projektu porozumienia gdańskiego. W rozmowach pojawiły się jednak rozbieĹźności. Andrzej Gwiazda z prezydium MKS i Wałęsa domagali się od strony rządowej natychmiastowego uwolnienia więźniĂłw politycznych i aresztowanych w minionych dniach. Eksperci strajkujących uwaĹźali zaś, Ĺźe sprawa ta moĹźe zagrozić powodzeniu negocjacji. Ostatecznie Jagielski uzyskał od Kani zapewnienie, Ĺźe więźniowie zostaną zwolnieni natychmiast, najpóźniej dzień po zawarciu umowy.

31 sierpnia Wałęsa i Jagielski w sali BHP Stoczni Gdańskiej podpisali porozumienie gdańskie. Delegacja rządowa zgodziła się m.in. na utworzenie nowych, niezaleĹźnych, samorządnych związkĂłw zawodowych, prawo do strajku, budowę pomnika ofiar Grudnia ’70, transmisje niedzielnych mszy św. w Polskim Radiu i ograniczenie cenzury. Przyjęto teĹź zapis, Ĺźe nowe związki uznają kierowniczą rolę PZPR w państwie i „zasady ustroju społecznego i politycznego PRL”. Wydarzenie transmitowała telewizja. Strajkujące w Gdańsku, Szczecinie i Elblągu zakłady podjęły 1 września pracę.

Nadal strajkowały kopalnie na GĂłrnym Śląsku. Rozmowy z MKS w kopalni Manifest Lipcowy rozpoczęła rządowa komisja, ktĂłrej przewodniczył Aleksander Kopeć. Prasa opublikowała protokoły porozumień szczecińskich i gdańskich. 3 września 1980 r. podpisano trzecie porozumienie – w Jastrzębiu Zdroju, gdzie strajk rozpoczął się pod koniec sierpnia. Zakładało ono m.in. wprowadzenie w 1981 r. wszystkich wolnych sobĂłt.

Porozumienia nie przesądzały, jaką strukturę będą miały nowe związki. Dopiero 17 września 1980 r. przedstawiciele Międzyzakładowych KomitetĂłw ZałoĹźycielskich (przekształconych z MKS) przyjęli statut, ktĂłry rozstrzygał powstanie NiezaleĹźnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” – jednego ogĂłlnokrajowego związku o strukturze regionalnej.

„Uzyskaliśmy wszystko, co w obecnej sytuacji moĹźna było uzyskać. Resztę teĹź uzyskamy, bo mamy rzecz najwaĹźniejszą: nasze niezaleĹźne, samorządne, związki zawodowe. To jest nasza gwarancja na przyszłość” – mĂłwił Lech Wałęsa, przemawiając do stoczniowcĂłw tuĹź po zakończeniu strajku. Dla protestujących porozumienia było dopiero pierwszym krokiem, środkiem do budowy nowych wolnych, instytucji społecznych i rozwoju samorządności społeczeństwa. Dla komunistĂłw były jedynie taktycznym rozejmem, przyjętym w chwili własnej słabości. Kolejnych kilkanaście miesięcy było nie tylko okresem społecznego entuzjazmu wobec „S”, nazywanego dziś karnawałem „Solidarności”, lecz rĂłwnieĹź czasem przygotowań władz do rozprawy z ideałami Sierpnia ’80.
gah/PAP

wPolityce.pl