Dodano: 13.06.20 - 20:20 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Niemcy twórcami państwa litewskiego

DopĂłki Litwa była pod okupacją carskiej Rosji (do 1915 r.) wręcz zoologiczna nienawiść do PolakĂłw i polskości na Litwie chociaĹź przynosiła szkody tamtejszej społeczności polskiej, nie stanowiła jednak śmiertelnego zagroĹźenia dla nich i jej istnienia. Takim się stała, kiedy w 1918 r. z olbrzymią pomocą Niemiec powstała niepodległa Litwa rządzona przez skrajnie antypolskich nacjonalistĂłw – antypolskich rasistĂłw, a przy tym skrajnych germanofilĂłw. Tu mała dygresja związana z pytaniem: jak to się stało, Ĺźe mała grupka nacjonalistĂłw i germanofilĂłw litewskich objęła i utrwaliła swą władzę na Litwie w latach 1918-1919? – Z historii współczesnej Polski wiadomo, Ĺźe 1944 r. duĹźe obszary Polski okupowanej dotychczas przez Niemcy, zajęła sowiecka Armia Czerwona i tylko i wyłącznie z pomocą jej bagnetĂłw, a z rozkazu Stalina władzę w kraju objęła i utrwaliła mała grupa komunistĂłw polskich i Ĺźydowskich, ktĂłra nie miała poparcia narodu polskiego. Była to powtĂłrka z wcześniejszej historii Europy, rozegranej na Litwie w latach 1918-1919.

W sierpniu 1914 r. wybuchła I wojna światowa, m.in. wojna między Niemcami i Rosją. Zaraz po jej wybuchu nacjonaliści litewscy stanęli na gruncie państwowości rosyjskiej. Ich przedstawiciel w rosyjskiej Dumie Marcin Iczas uznał wojnę tę za świętą, wezwał do nowego Grunwaldu pod przewodnictwem Rosji i wyraził nadzieję, Ĺźe przyniesie ona zjednoczenie LitwinĂłw pod berłem rosyjskim. Po wybuchu wojny Rosjanie chcąc pozyskać dla swej sprawy PolakĂłw i LitwinĂłw zdecydowali się na drobne ustępstwa, m.in. na powstanie w Wilnie Komitetu Obywatelskiego dla wspierania ofiar wojny, ktĂłrego przewodniczącym został Polak Stanisław Kongowicki, wiceprzewodniczącym Litwin Jonas Vileisis. Wchodzili do niego obok PolakĂłw przedstawiciele mniejszości litewskiej, białoruskiej i Ĺźydowskiej. Przed samym opuszczeniem miasta władze rosyjskie przekazały Komitetowi funkcje zarządu miasta. Po kilku miesiącach – za okupacji niemieckiej Wilna Litwini wycofali się z komitetu, doprowadzając tym samym do jego upadku. Po pokonaniu wojsk rosyjskich latem 1915 r. Litwę zajęły wojska niemieckie, ktĂłre okupowały kraj do połowy 1919 r., co wprowadziło LitwinĂłw w bezpośredni kontakt z polityką niemiecką. Kiedy 2 X 1915 r. do Wilna wkroczyły wojska niemieckie, ich dowĂłdca, pułkownik hr. von Pfeil (Bawarczyk) wydał do ludności miasta trĂłjjęzyczną: niemiecko-polsko-rosyjską odezwę (zwróćmy uwagę na fakt, Ĺźe odezwa nie była wydana rĂłwnieĹź po litewsku) do ludności „polskiego miasta Wilna,… tego sławetnego i pełnego tradycji grodu”, ktĂłry „był zawsze perłą w sławnym KrĂłlestwie Polskim”. Odezwę kończyła inwokacja: „Niech BĂłg błogosławi Polskę” (Kazimierz Okulicz Brzask, dzień i zmierzch na ziemiach Litwy historycznej w: Pamiętnik wileński Londyn 1972; M. Kałuski Polskie Wilno 1919-1939). Jednak plany niemieckie odnośnie Litwy zapowiadały walkę z Polakami takĹźe i na tej ziemi.

Niemcy wierząc, że pokonają Rosję i zajmą Litwą, Białoruś i Łotwę już 15 III 1915 r. utworzyły Litewski Zarząd Wojskowy, na którego czele stanął książę Franciszek Isenburg-Birstein, podlegający zarządowi Ober-Ostu (obszaru okupowanego przez Rzeszę Niemiecką na Wschodzie) z marszałkiem Paulem Hindenburgiem i jego szefem sztabu Erichem Ludendorffem, a od marca 1916 r. kwatermistrz generalny. Niebawem utworzono Niemiecki Zarząd Wojskowy Litwy i Kurlandii (Militärverwaltung Litauen-Kurland), obejmujący pięć okręgów: Litwa, Suwałki, Wilno, Grodno i Białystok. Propolski gest gen. Von Pfeila zastąpiła wkrótce antypolska polityka Ludendorffa, któremu zaczęły podlegać sprawy etniczne na okupowanej Litwie i ziemiach ościennych. Ludendorff chcąc zapoznać się ze składem etnicznym ludności na zarządzanym przez siebie terenie (okręgi: Kowno, Wilno, Grodno), zarządził przeprowadzenie w marcu 1916 r. spisu ludności. Spis wykazał, że w okręgach tych Polacy stanowili od 7% (okręg Kowno) do 55% ogółu ludności. W mieście Wilnie spis wykazał: 50,15% Polaków, 43,5% Żydów, 2,6% Litwinów, 1,36% Białorusinów, resztę stanowili Rosjanie, Niemcy i inni. Litwini i Białorusini zakwestionowali wyniki tego spisu. Przeprowadzony powtórnie spis w listopadzie 1916 r. pod kontrolą Litwinów wykazał liczbę Polaków o kilka procent wyższą. Rezultaty spisów uderzyły Niemiecki Zarząd Wojskowy jak obuch po głowie. Uznano je za tajne i schowano pod kluczem. Po wojnie znaleziono je w tajnym sprawozdaniu Zarządu Wojskowego za rok 1916 (K. Okulicz). Niemcy (Ober-Ost) po dokonaniu spisu ludności zrozumieli, że w okręgach Kowno, Wilno i Grodno rządzić skutecznie przeciwko Polakom lub bez nich nie można, co stwierdził szef okręgu wileńskiego von Beckerth w memoriale wysłanym do dowództwa Ober-Ostu. Popadł za to w niełaskę u Ludendorffa. Następcą jego został arystokrata i polakożerca pruski, ks. Insenburg Birstein, który w okręgu wileńskim zasłużył sobie na powszechną nienawiść. Niemcy bowiem widząc polską przewagę ludnościową oraz wielkie wpływy polskie w gospodarce i kulturze na tym terenie postanowili poddać Polaków i kraj niesłychanie brutalnej gospodarczej eksploatacji, jak również przystąpili do zwalczania tu wpływów polskich i przeciwstawiania Litwinów Polakom (J. Ochmański).

Faktyczny kierownik polityki niemieckiej na Litwie, gen. Ludendorff, uwaĹźał te trzy okręgi wraz z graniczącą z Litwą Kurlandią (Łotwa) za przyszłą zdobycz Niemiec, zarazem za jedno z ogniw łańcucha, ktĂłrym według jego wyraĹźania miano „zdławić” (abschnueren) Polskę. Zgodnie z jego rozkazem miano na tych terenach zwalczać wpływy polskie przez przeciwstawianie im oraz popieranie innych narodowości: LitwinĂłw, BiałorusinĂłw i ĹťydĂłw. Pod koniec 1915 r. niemiecki Auswaertiges Ant, za radą posła niemieckiego w Bernie (Szwajcaria) von Romberga, pozyskało do słuĹźby dla Niemiec na Zachodzie (Francja, Anglia) mieszkającego w Szwajcarii znanego litewskiego działacza niepodległościowego Juozasa Gabrysa-ParĹĄaitisa z jego pismem „Pro Lituania” (w języku francuskim i angielskim) na mocy formalnego (płatny agent) do słuĹźby dla Niemiec. „Pro Lituania” zwalczała polską ideę federacji polsko-litewsko-białoruskiej – związku narodĂłw współpracujących ze sobą swobodnie w dziedzinie twĂłrczości, kultury i obrony jako imperialistyczny pomysł polski, przedstawiając PolakĂłw jako ośmiornicę usiłującą zadusić LitwinĂłw i RusinĂłw swoimi mackami. Gabrys pozyskał dla swojej propagandy szereg politykĂłw francuskich i angielskich (K. Okulicz). Niemcy obawiały się ponownego sojuszu polsko-litewskiego, ktĂłry przekreśliłby ich plan przyłączenia tych ziem po wojnie do Niemiec. Szef sztabu Ober-Ostu gen. Max Hoffman na konferencji w Bingen odbytej po pokojowej rezolucji Reichstagu z 19 VII 1917 r. powiedział: „Porozumienie (Ausgleich) polsko-litewskie byłoby nieszczęściem dla Niemiec. Litwini muszą być naszymi sprzymierzeńcami w walce przeciwko polszczyĹşnie (Polentum)” (K. Okulicz). Natomiast Hoffman do swego planu wciągnął wszystkich wrogĂłw Polski wśrĂłd miejscowych LitwinĂłw i działających w Szwajcarii politykĂłw litewskich, a takĹźe zgermanizowanych LitwinĂłw z Prus Wschodnich. W marcu 1917 r. wyodrębniono z Ober-Ostu okręgi kowieński (etnicznie w większości litewski) i wileński (w większości etnicznie polski) tworząc Militarverwaltung Litauen z siedzibą w Wilnie i niemieckim księciem Franzem Inseburgiem-Birsteinem na czele. W skrystalizowanych juĹź planach niemieckich leĹźało albo wcielenie tych ziem do Rzeszy i skolonizowanie ich przez NiemcĂłw (przystąpili do realizacji tego planu w czasie hitlerowskiej okupacji Litwy), albo uczynienie z nich półkolonialnego państewka litewskiego całkowicie zaleĹźnego od Niemiec, będącego przeciwwagą wobec Polski, a zarazem pomostem między Niemcami a Rosją. W realizacji tego drugiego planu znaleĹşli kolaborantĂłw wśrĂłd nacjonalistĂłw litewskich – dotychczasowych wiernych sług Petersburga w walce z Polakami i polskością na Litwie (A. Smetona, J. Saulys, S. Kairys, M. Birziska, J. Basanovicius, J. Staugaitis, bp P. Karevicius i inni). WĂłwczas po stronie polskiej był popularny wierszyk pt. „Litwin o sobie”: Moja rola dzisiaj taka/Ĺťe na smyczy u Prusaka/Zawsze na jego komendę /Na Polskę wymyślać będę. Zwycięstwo Niemiec w wojnie nie było pewne, a w wyniku rewolucji 15 III 1917 r. został zmuszony do abdykacji car Rosji Mikołaj II i Rosja została „demokratyczną” republiką. Niemcy obawiając się, Ĺźe Litwini postawią na Rosję, ktĂłra jako państwo demokratyczne powinna przyznać Litwie autonomię, po długich targach z nacjonalistami litewskimi wyrazili wĂłwczas zgodę na utworzenie 18 IX 1917 r. przez litewskich nacjonalistĂłw-germanofilĂłw Litewskiej Rady Państwowej – Taryby (ostatecznie ukonstytuowała się 23 XI 1917), złoĹźonej z 20 osĂłb z Antanasem Smetoną na czele, ktĂłra pod całkowitą kontrolą niemiecką sprawowała władzę na Litwie do maja 1920 r. Rosyjski Rząd Tymczasowy został obalony 7 listopada przez rewolucję bolszewicką. Lenin podpisał dekret anulujący układy rozbiorowe Polski i uznał prawo narodu polskiego do zjednoczenia i niepodległości. Niemcy chciały koniecznie zachować Litwę dla siebie. Dlatego Berlin wraz z nacjonalistami litewskimi urządzili dwie polityczne farsy: Taryba z inspiracji Berlina 11 grudnia 1917 r. powzięła zasadniczej wagi uchwałę, mianowicie proklamowała przywrĂłcenie samodzielnego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie (z inspiracji niemieckiej było to pierwsze oficjalne powiązanie Wilna z powstającym państwem litewskim) oraz zerwanie unii z Polską, natomiast 16 lutego 1918 r. proklamowała „niepodległość” Litwy. Rosja bolszewicka 3 III 1918 r. zawarła z Niemcami traktat pokojowy, w ktĂłrym zrzekła się formalnie terytorium Polski, Litwy i Kurlandii okupowane przez Niemcy. Otwierało to Niemcom drogę do zrealizowania na tym terenie swoją koncepcję państewek buforowych. Utworzenie państwa litewskiego miało się dokonać w oparciu o Niemcy, z ktĂłrym Taryba pragnęła wejść w „wieczysty trwały stosunek sprzymierzeńczy”. W praktyce oznaczyło to zerwanie kilkuwiekowego związku z Polską i oddanie się pod protektorat Niemiec. Protektorat ten wyobraĹźał sobie Ludendorff w formie unii personalnej Litwy z Prusami (część Niemiec), przez co stałaby się ona całkowicie domeną rządzącej w Niemczech dynastii HohenzollnerĂłw. Zgodnie z tym planem cesarz Wilhelm II pismem z 23.3.1918 r. uznał Litwę jako „państwo wolne i niezaleĹźne” i przyrzekł zapewnić mu przy jego budowie pomoc i opiekę. Jednak Litwą w dalszym ciągu rządzili całkowicie Niemcy. 4 VII 1918 r. powstała zaleĹźna od Niemiec monarchia pod nazwą KrĂłlestwo Litwy (Lietuvos Karalystė), obejmująca swym zasięgiem okręg Litwa Ober-Ost, a krĂłlem został ogłoszony przez Tarybę książę Urachu (Niemcy) Wilhelm Karl von Urach pod imieniem Mendoga II (11 VII przyjął wybĂłr), ktĂłry nie mĂłwił po litewsku i nigdy rĂłwnieĹź nie przyjechał na Litwę. Jak pisze Kazimierz Okulicz: Groteskowa była nagła wolta złamanego zbliĹźającą się milowymi krokami militarną klęską (Niemiec) i nowymi wydarzeniami w sprawie litewskiej gen. Ludendorffa, ktĂłry zapytany przez ministra spraw zagranicznych von Hintze co sądzi o plebiscycie w Ober-Ost na temat Polska czy Litwa, odpowiedział 31 VIII 1918 r.: oddać Polsce od razu, bez plebiscytu, bo to moĹźe stworzyć (dla Niemiec) niedogodny precedens. Świadczy to dobitnie o tym, Ĺźe Niemcy bardzo dobrze zdawali sobie sprawę z tego, Ĺźe Wilno jest polskie i przez to nie moĹźe być litewskie. Kiedy prezes Taryby Antanas Smetona dowiedział się o projektach niemieckich oddania Wilna Polsce zabiegał w Berlinie o ich zaniechanie. Koniunktura dla LitwinĂłw była dogodna, bo do rządu ks. Maxa Badeńskiego wszedł przywĂłdca niemieckiej katolickiej partii Centrum Matthias Erzberger, protektor Taryby. Miał on inne rozwiązanie sprawy litewskiej zespolonej z Niemcami. Przewidując klęskę Niemiec, a chcąc je ratować za rozpętanie wojny, w lipcu 1917 r. był autorem Rezolucji Pokoju, przyjętej przez Reichstag, a będącej wezwaniem do zakończenia wojny bez aneksji i kontrybucji. Jednak z podległej Niemcom Litwie nie chciał rezygnować. Udając jej przyjaciela otaczał ją i politykĂłw litewskich szczegĂłlną uwagą, bronił ją nawet przed wyzyskiem okupacyjnym Ober-Ostu i przez to stał się głównym obok Naczelnej Komendy Ober-Ostu twĂłrcą „państwa” litewskiego, ktĂłremu pomagał stanąć na nogi takĹźe w latach 1919-20 jako minister republikańskiego rządu niemieckiego. Jako katolik i wrĂłg Prus był on niechętny usadowieniu się HohenzollnerĂłw na tronie litewskim i pragnął widzieć nim przedstawiciela ktĂłrejś z niemieckich dynastii katolickich. Za jego sprawą Taryba ogłosiła Litwę krĂłlestwem, a 4 lipca 1918 r. w tajemnicy przed rządem niemieckim proklamowała księcia Urachu Wilhelma Uracha krĂłlem Litwy pod imieniem Mendog II. Wilhelm Urach nie zdążył objąć tronu litewskiego z powodu przegranej przez Niemcy wojny i upadku Cesarstwa Niemieckiego. Jednak przemoĹźną władzę na Litwie nadal sprawowali Niemcy do 1920 r. W połowie paĹşdziernika 1918 r. rząd niemiecki, po długiej dyskusji, postanowił podporządkować wojskową administrację niemieckiemu komisarzowi generalnemu, ktĂłry przekaĹźe ją w stosownej chwili Litwinom. Wilno miało pozostać stolicą Litwy dla zachowania długowieczności konfliktu polsko-litewskiego, będącego na rękę Niemcom (prof. Wiktor Sukiennicki). 20 X 1918 r. premier ks. Max Badeński oświadczył Smetonie, Ĺźe Niemcy wyraĹźają zgodę na uchwalenie przez LitwinĂłw konstytucji i uregulowanie stosunkĂłw z sąsiadami, ale nie będzie wyznaczał granicy polsko-litewskiej. 2 XI 1918 r. Taryba uchwaliła tymczasową konstytucję, na mocy ktĂłrej została jedynym organem ustawodawczym, a jej Prezydium przejęło najwyĹźszą władzę wykonawczą. Jednocześnie Taryba zdetronizowała krĂłla Litwy Mendoga II w związku z wprowadzeniem na Litwie ustroju republikańskiego. Z chwilą poddania się na froncie zachodnim 11 listopada 1918 r. Niemcy zgodzili się na utworzenie suwerennego rządu litewskiego z siedzibą w polskim Wilnie (Wikipedia), na ktĂłrego czele stanął nacjonalista Augustyn Voldemaras. Decyzja rządu niemieckiego oddania Wilna Litwie wzburzyła ludność miasta. „Wyraziło się to w kilkudziesięciotysięcznym pochodzie w niedzielę 20 X 1918 r. ze sztandarami i transparentami, z udziałem umundurowanych wojskowych i oddziałów Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), maszerujących w szyku bojowym i spotkanych na placu Katedralnym strzałami milicji niemieckiej. OgĂłlne wraĹźenie demonstracji było olbrzymie, zarĂłwno w całym kraju jak i w interesujących się nim wielkich centrach politycznych” (K. Okulicz). Demonstracja ta pokazała do kogo naleĹźy miasto. Litwini w podzięce Niemcom za Wilno mogliby zmobilizować najwyĹźej kilkaset osĂłb. ChociaĹź plany tak Ludendorffa jak i Erzeberga odnośnie Litwy nie zostały zrealizowane, pozostał owoc ich działalności – antypolska Litwa Kowieńska (Litwa Encyklopedia Gutenberga, Warszawa 1933). Odeszli z Litwy Ludendorff jak i Erzeberg jednak osoba, ktĂłra ich zastąpiła – dr Ludwig Zimmerle jako pełnomocny komisarz niemiecki w Kownie współrządzący z rządem litewskim Litwą co jego dwaj poprzednicy – podporządkowanie Litwy Niemcom i prowadzenie przez nią antypolskiej polityki. W lutym 1919 r. pisał z Kowna do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych: „Jak tylko moĹźna, naleĹźy popierać antypolskie, nacjonalistyczne dążenia LitwinĂłw nawet w skromnej skali, dotyczącej budowy ich państwa” (K. Okulicz. reprezentował te same cele odnośnie Litwy. Dlatego stacjonujące na Litwie do 2. połowy 1919 r. wojska niemieckie zadbały o ugruntowanie władzy na Litwie Kowieńskiej przez swoich germanofilskich i polakoĹźerczych nacjonalistĂłw litewskich, chociaĹź wĂłwczas większość społeczeństwa litewskiego nie chciała zerwania unii z Polską. Okupacyjne wojska niemieckie współuczestniczyły rĂłwnieĹź w tworzeniu i uzbrojeniu wojska litewskiego. Nawet po opuszczeniu Litwy przez wojska niemieckie niemieccy doradcy wojskowi ciągle brali udział w rozwoju armii litewskiej. Udział Niemiec i wojska niemieckiego w ugruntowaniu władzy na Litwie Kowieńskiej przez nacjonalistĂłw litewskich w latach 1918/19 i utworzeniu armii litewskiej do walki z Polską jest bezsprzeczny – był decydujący. Jednak w procesie tym rĂłwnie wielką rolę odegrali nacjonalistycznie i antypolsko nastawieni księża litewscy. To głównie ich zasługą było utworzenie lokalnej administracji litewskiej złoĹźonej z nacjonalistĂłw litewskich wytypowanych i wspieranych przez nich. Ale i ich działalność była rĂłwnieĹź pod kontrolą niemiecką jak i przez germanofilskiego i antypolskiego nuncjusza apostolskiego w Bawarii w latach 1917-25 Eugenio Pacelli, późniejszego papieĹźa Piusa XII.

Władza Taryby w polskim Wilnie skończyła się wraz z przebywaniem w tym mieście wojsk niemieckich do 31 grudnia 1918 r.; ostatnim pociągiem rząd litewski uciekł do Kowna, gdzie czuł się bezpieczniej niĹź w zupełnie polskim mieście bez ochrony ze strony wojsk niemieckich. Od tej pory do 1940 r. Kowno było siedzibą władz Litwy i faktyczną stolicą państwa litewskiego. W Wilnie władzę przejęli Polacy – dominująca w nim polska ludność (Samoobrona Wileńska). Tak rozpoczął się spĂłr polsko-litewski o Wilno w duĹźej mierze przez NiemcĂłw, ktĂłrzy jako okupanci bezprawnie przyznali miasto kreowanemu przez siebie marionetkowemu państwu litewskiemu na stolicę, chociaĹź Litwini w dawnej stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego stanowili tylko 2% ludności, a miasto z wszystkich stron było otoczone polskim morzem – Wileńszczyzną zamieszkałą prawie w całości przez PolakĂłw, ktĂłrzy wokół Wilna stanowią po dziś dzień większość mieszkańcĂłw. Obecna – tym razem z daru Stalina stolica Litwy jest więc z wszystkich stron otoczona polskim morzem. To chyba jedyny taki przypadek na świecie – aby stolica jakiegoś państwa była na obcym terytorium etnicznym.

Marian Kałuski

(Jest to część 4 pracy „Zagłada PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej 1918-1968)