Dodano: 19.10.19 - 21:05 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polska Litwa Kowieńska (7)

WORNIE - Varniai, miasto w okręgu telszańskim. W latach 1219–1795 uwaĹźane były za stolicę Księstwa Ĺťmudzkiego, ktĂłrego nazwa występowała w pełnym tytule krĂłlĂłw polskich. Do XV wieku znane pod nazwą Miedniki (Medininkai). Za czasĂłw pogańskiej Litwy była tu najwaĹźniejsza świątynia pogańska na Ĺťmudzi. Po unii polsko-litewskiej w 1385 r. i odzyskaniu przez Litwę Ĺťmudzi z polską pomocą w 1412 r. (pokĂłj toruński), Wornie stanowiły waĹźne miejsce w chrystianizacji Litwy – stały się miejscem chrztu Ĺťmudzi. W 1413 r. krĂłl polski Władysław Jagiełło razem z księciem Witoldem, ktĂłry sprawował władzę na Litwie w imieniu krĂłla Jagiełły, osobiście dopilnowali zburzenia pogańskiej świątyni i wygaszenia wiecznego ognia, a przybyli z nimi kapłani polscy ochrzcili ludność. Był to symboliczny akt chrztu całej Ĺťmudzi. W miejsce świątyni pogańskiej wybudowano kościół; obecny barokowy, wystawiony przez biskupa Kazimierza Paca w 1691 r., w XIX wieku przebudowany. Ma cenne wyposaĹźenie wnętrza. W podziemiach groby 13 biskupĂłw Ĺźmudzkich. Przez setki lat modlono się w nim po polsku. Widok fasady i elewacji bocznej kościoła p.w. śś. Piotra i Pawła w Worniach utrwalił nam na litografowanym rysunku z 1875-6 r. znany polski rysownik Napoleon Orda (Muzeum Narodowe, KrakĂłw). W 1417 r. polski biskup Jan Rzeszowski, arcybiskup lwowski erygował w Worniach diecezję Ĺźmudzką, ktĂłra do 1798 r. wchodziła w skład metropolii gnieĹşnieńskiej, a w latach 1798-1925 do należącej do historii Kościoła polskiego i mającej w zasadzie charakter polski metropolii mohylewskiej (dziś Białoruś). Erygowanie to potwierdził w 1421 papieĹź Marcin V. Wornie przestały być siedzibą biskupĂłw w 1864 r., kiedy nakazem władz carskich została ona przeniesiona do Kowna. Pierwszym biskupem Ĺźmudzkim był Niemiec – Maciej z Trok (1417-22), jednak większość kapłanĂłw diecezji Ĺźmudzkiej przez długi czas stanowili Polacy, jak rĂłwnieĹź kolejnych siedmiu jej biskupĂłw: Mikołaj DzierĹźkowicz 1423-34, Piotr ze Lwowa 1434-35, Jakub z Trok 1436-39, Bartłomiej z Pułtuska 1439-53, Jerzy z Wilna 1453-64, Maciej z Topoli 1464-70 i Bartłomiej Swirenkowicz (1470-84); następni biskupi pochodzili z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego i zazwyczaj byli takĹźe Polakami, albo co najmniej ludĹşmi polskiego języka i kultury. Np. biskup Mikołaj Pac (1610-18) po rezygnacji ze stolicy biskupiej wyjechał do Włoch, gdzie utrzymywał bliskie kontakty ze studiującymi w Padwie Polakami, był protektorem nacji polskiej, a nadto w latach 1623-24 jej konsyliarzem. Kanonikiem katedry worniańskiej był w XVI w. polski historyk Maciej Stryjkowski, ktĂłry pisał tu swoje słynne dzieło Kronika polska, litewska, Ĺźmodzka i wszystkiej Rusi (1582). Gmach Seminarium Duchownego został wzniesiony w XVIII wieku z fundacji biskupa Jana Dominika Łopacińskiego; istniało do 1864 r., kiedy to na rozkaz władz carskich przeniesiono je do Kowna. W latach 1926–31 gmach był więzieniem politycznym, w ktĂłrym więzieni byli takĹźe polscy działacze na Litwie . W tutejszym seminarium duchownym językiem wykładowym był język polski. W latach 1743-1845 był tu klasztor polskich rochitĂłw, ktĂłrych sprowadził tu biskup Ĺźmudzki A. Tyszkiewicz, powierzając im szpital, w ktĂłrym opiekowali się 68 chorymi. W 1491 r. biskup Ĺźmudzki Marcin nadał Worniom prawa miejskie, odnowione w 1635 r. przez krĂłla polskiego Władysław IV. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 r. doszło tu 26 czerwca do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. W podziemiach katedry leĹźy przysłana z ParyĹźa przez synowca maska pośmiertna Jerzego Giedroycia (1906-2000), twĂłrcy paryskiej „Kultury”, jednego z głównych czasopism polskiej emigracji politycznej, orędownika niepodległości Litwy. W pobliĹźu Worń – w Burbiszkach folwarki mieli: Wojnowiczowie, Nowiccy i Sokołowscy.

WOSKAJCIE, dawna okolica polska w okręgu kowieńskim, koło Czekiszek. Wydawana przez Związek PolakĂłw na Litwie „Nasza Gazeta” w 2000 roku zamieściła wspomnienia Aleksandry Iwaszkiewicz pt. „Opowiadanie o swoim Ĺźyciu”. Przed wojną mieszkała ona w Wincentowie koło WoskajciĂłw i we wspomnieniach wspomina m.in. Wojskajcie – ich przedwojenną polskość i jej zagładę w okresie sowieckiej Litwy. Pisze: „Woskajcie to była taka okolica polska w gminie czekiskiej, taka jak inne polskie okolice w tej gminie: Kruwądy, Radziwiliszki, Dowgialiszki... Przed wojną wszędzie, gdzie tylko byli na Litwie Polacy, działała "Pochodnia" - polska oświatowo - kulturalna organizacja. Centrum jej, działające na całej Litwie, było w Kownie na ulicy Orzeszkowej... Woskajcie od naszego Wincentowa były za pięć kilometrĂłw przez las... "Pochodnia" tam załoĹźyła swoją świetlicę. Prawda, nie była ona taka, jak w Kruwądach czy Radziwiliszkach, z czytelnią, gazetami i biblioteką. W Woskajciach świetlicą był prywatny dom, ktĂłry miał duĹźe pomieszczenie. Dom ten był własnością Korejwy, ktĂłrego cĂłrka potem wyszła za Jana Kieraszewicza. Kierownikiem wszystkiego był Jan Kieraszewicz. I przyjechali z Kowna pan Dowgird z panem Lachowiczem, ktĂłry przywiĂłzł ze sobą akordeon. Na pierwszym zebraniu pan Lachowicz nam pięknie grał róşne piosenki, a my śpiewały. Tak był dany początek naszym kółkom - dramatycznemu, tanecznemu i chĂłrowemu. Ja śpiewałam w chĂłrze, p. Henryk Wojnowski z Ĺźoną, wtedy byli jeszcze młodzi, to krakowiaka tańczyli. Odbywało się to chyba w roku 1937... Przed wojną otrzymywaliśmy "Chatę Rodzinną" (polską gazetę wydawaną w Kownie). Jeden raz na tydzień przychodziła do nas ta gazeta... (Tajną nauczycielką języka polskiego) była i siostra Jana Kieraszewicza Adela. Za swoje zdemaskowane przez policję nauczycielstwo "kompletu polskiego języka", tak nazywano zbiorowe grupy dzieci, w ktĂłrych nauczano języka polskiego, Adela KieraszewiczĂłwna musiała płacić grzywnę, za wielką dla niej i jej rodziny. Wybrała celę więzienną i odsiedziała w Policijos Nuowada w Czekiszkach naznaczony jej za tajne nauczanie polskiego języka "srok"... W czasie pierwszych "sowietĂłw", wojny, NiemcĂłw i drugich "sowietĂłw" po wojnie, kiedy wszystko to nasze polskie zamknięto, a niczego nie pozostało i nie było juĹź nikogo z ofiarujących i dających, kończyła się w Woskajciach ta polskość. Bardzo smutny los trafił Woskajcie po wojnie. Bardzo duĹźo młodych ludzi z Woskajć po wojnie poszło do lasu i tam ich zastrzelono. NiektĂłre z nich, to nasze, co na tej fotografii naszego zespołu. DuĹźo teraz, ktĂłre juĹź nie Ĺźyją, a reszta rozeszła się, bo wtedy juĹź nie było komu zajmować się polskością, a Jan Kieraszewicz był pod NKWD. Teraz Woskajcie juĹź przeszli na litewskość. PoĹźenili się wszystkie Polki z Litwinami, te, ktĂłre tam zostali. To teĹź mĂłwi po polsku juĹź tam tylko kilka Ĺźon”. Urodził się tu Bolesław Gościewicz (1890-1973 ŁódĹş), major Wojska Polskiego, uczestnik walk o granice Polski 1919-20 i kampanii wrześniowej 1939, najlepszy strzelec 31 Pułku StrzelcĂłw Kaniowskich, mistrz Polski w strzelaniu z pistoletu 50 m (LwĂłw 1924), olimpijczyk z ParyĹźa 1924, zdobywca brązowego medalu w strzelaniu z karabinu bojowego podczas Mistrzostw Świata we Lwowie w 1931 r.

WYDSOGI – Vidsodis, wioska w okręgu szawelskim, koło Kielm. Podczas kolejnej akcji rządu litewskiego we współpracy z Kościołem litewskim wymierzonej w zorganizowaną społeczność polską na Litwie Kowieńskiej w 1923 r., został zesłany na przymusowe osiedlenie do Chwałojni ks. Polikarp Maciejowski (zm. 1966), prefekt polskiego gimnazjum w Kownie i współorganizator polskiego Ĺźycia społecznego w Kownie. Władze litewskie i kościelne nie pozwoliły mu nigdy na powrĂłt do Kowna; niebawem został zesłany do WydsogĂłw, gdzie został administratorem parafii, w ktĂłrej nie było Ĺźadnych PolakĂłw. Musiał tu przebywać pod groĹşbą ekskomuniki ze strony Kościoła litewskiego do końca Ĺźycia.

WYSOKI DWÓR – AukĹĄtadvaris, miasteczko w okręgu wileńskim, w rejonie trockim, połoĹźone 30 km na zachĂłd od TrokĂłw i 14 km na południowy zachĂłd od Siemieliszek. Była to dzierĹźawiona własność krĂłlĂłw polskich; ostatnio własność Malewskich (1112 dziesięcin). Antoni Malewski zbudował tu pałac w 1837 r. Rośnie tu dąb Adam Mickiewicz, gdzie według miejscowej legendy siadywać miał poeta, przebywając u Malewskich. W latach 1629-1832 był tu klasztor polskich dominikanĂłw (przebywało tu zawsze ok. 12 zakonnikĂłw), ktĂłrych sprowadził tu Jan Alfons Lacki, od 1643 starosta generalny Ĺźmudzki, ojciec Aleksandra Teodora Lackiego (ok. 1617-1683), polski pisarz religijny epoki baroku (autor zbioru lirycznych emblematĂłw PoboĹźne pragnienia 1673), podstoli litewski (1653), ciwun berĹźański, marszałek nadworny litewski (1654-75). Dominikanie prowadzili tu szkołę polską. Klasztor zamknęli Rosjanie w ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31, a kościół zamienili na cerkiew prawosławną. Projekt zbudowanego tu kościoła w 1907 r. wykonał polski architekt z Wilna Antoni Filipowicz-Dubownik. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę starych grobĂłw polskich (m.in. Malewskich) i duĹźo z polskimi nazwiskami (np. Borowski, Leszczyński, Markiewicz, Nowicki, Osiński) w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 roku, ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić oryginalne imiona i nazwiska, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodził się tu Bronisław Malewski (1850-1914), inĹźynier (ukończył gimnazjum w Kownie i Politechnikę Ryską), zasłuĹźony inĹźynier w rejonie trockim.

ZDANISZKI - ZdoniĹĄkė, wieś w okręgu telszańskim, koło Worń. W XVIII wieku majątek ten (750 dziesięcin) naleĹźał do rodziny Okmińskich herbu Syrokomla, od ktĂłrych w 1798 r. kupił za 12 tysięcy talarĂłw Piotr Dymsza (1761–1832), ostatni podkomorzy telszewski i porucznik w czasie powstania kościuszkowskiego 1794 r. Kleofas Dymsza podczas studiĂłw w ParyĹźu utrzymywał kontakt z Towiańskim i Mickiewiczem. Po powrocie do Polski i będąc rĂłwnieĹź właścicielem majątkĂłw w Łubie i Janopolu koło Zdaniszek, uwolnił swych włościan z poddaństwa, za co został zesłany do WoroneĹźa, a cały jego majątek został skonfiskowany. Po powrocie z zesłanie władze carskie pozwoliły mu wykupić jedynie Zdaniszki. CĂłrka Lubomira Dymszy (1859–1915, syn Kleofasa) i jego Ĺźony Zofii KierbedziĂłwny (1871–1963) - Zofia Bułhak-Jelska (1902–2004) była ostatnią właścicielką Zdaniszek. Z powodu antypolskiej litewskiej reformy rolnej (1923 r.), ktĂłra pozostawiła jej zaledwie 10% ziemi, była zmuszona sprzedać majątek w 1930 r., mocno zniszczony podczas I wojny światowej i obecnie trudny do ekonomicznego administrowania. Archiwum rodzinne częściowo uratowane znajduje się dzisiaj w Polsce.

ZYPLE – Zypliai, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło SzakĂłw. W 1807-15 wchodziły w skład Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). W 1807 r. olbrzymie dobra w Zyplach i okolicy Napoleon księciu JĂłzefowi Poniatowskiemu. Po śmierci księcia w 1813 r. przeszły one na własność jego siostry, Marii Teresy Tyszkiewiczowej, ktĂłra w 1845 r. sprzedała je polskiemu ziemianinowi z okolic Połocka (Białoruś) Janowi Bartkowskiemu. Po śmierci Jana Bartkowskiego w 1855 r. Zyple odziedziczyła jego pasierbica, Joanna Kuczyńska (1812-1888), zamężna za Aleksandrem Michałem Kuczyńskim z Kuczyna (1803-1858), marszałkiem szlachty guberni podlaskiej. PoniewaĹź mieszkała ona w Korczewie nad Bugiem i zajmowała się tamtejszym majątkiem, po śmierci męża przekazała Zyple swojej najstarszej cĂłrce Ludwice (1839-1906), zamężnej od 1863 r. za Tadeuszem Leonem hr. Rawita-Ostrowskim (1834-1911). W 1864 r. powierzchnia majątku Zyple wynosiła 16 168 mĂłrg, czyli około 9055 hektarĂłw. Ludwika Ostrowska mieszkała na stałe - podobnie jak jej matka - w Korczewie, a po zamążpĂłjściu przebywała często w ParyĹźu, więc postanowiła sprzedać dobra zypleskie. Nabył je w 1891 r. Tomasz Ludwik hr. Potocki (1860-1912) z Chrząstowa koło Mielca, Ĺźonaty z Ludwiką hr. Bnińską (1870-1899), a następnie (od 1 września1900 r.) z Pelagią JĂłzefą Brzozowską (1875-1945). Hr. Potocki dwĂłr Bratkowskiego przebudował w pałac. W 1912 r. Tomasz hr. Potocki zmarł nagle podczas pobytu w Warszawie. Na gospodarstwie pozostała jego Ĺźona Pelagia i prowadziła je do 1919 r. Od 1918 r. Zyple znalazły się w granicach powstałego z pomocą Niemiec państwa litewskiego. Majątek został odebrany Potockim i następnie rozparcelowany, pałac zaś przeznaczony na przeniesione z Sejn litewskie seminarium duchowne, a od 1924 r. była w nim szkoła rolnicza. Pod koniec II wojny światowej i tuĹź po jej zakończeniu mieścił się w nim szpital wojskowy, a potem - biura kołchozowe. Gdy po 1990 r. zlikwidowano kołchoz, pozbawiony gospodarza pałac, począł niszczeć i po krĂłtkim czasie przedstawiał Ĺźałosny widok. Odrestaurowany w latach 2001-12 jest siedzibą ośrodka kulturalnego.

ĹťAGORY – Ĺ˝agarė, miasteczko w okręgu szawelskim, koło Joniszek, nad łotewską granicą. Składa się z dwĂłch miejscowości – Stare i Nowe Ĺťagory. W Starych Ĺťagorach kościół ufundował w 1523 r. dziedzic Szyrewicz, w Nowych w 1623 krĂłl Zygmunt III Waza. W krypcie kościoła w Starych Ĺťagorach znajdowały się nienaruszone szczątki Sługi BoĹźej Barbary Umiastowskiej (1628-1648), polskiej słuĹźebnicy BoĹźej, ktĂłra zginęła w obronie czystości; Umiastowscy byli wĂłwczas dzierĹźawcami dĂłbr Ĺťagory. Aby ukryć jej polskie pochodzenie, na dzisiejszej Litwie Barbara Umiastowska nazywana jest pod wymyślonym przez LitwinĂłw nazwiskiem Barbara Ĺťagorską - Barbora Ĺ˝agarietė (litewski Kościół i litewska internetowa Wikipedia w ogĂłle nie podają jej prawdziwego nazwiska i polskiego pochodzenia!). W 1963 r. miejscowi komuniści dokonali sekcji zwłok profanując relikwię. W listopadzie 2004 r. litewski biskup Szawli, ks. Eugenijus Bartulis rozpoczął proces jej beatyfikacji, przywłaszczając ją dla litewskiego Kościoła. Pierzchała - Umiastowscy to polska rodzina rycerska z Mazowsza, pochodząca od komesa Rościsława Pierzchały, hetmana mazowieckiego i starosty płockiego, walczącego z Litwinami i Jaćwingami w 1238 roku. na Litwie, JaćwieĹźy i ziemi czerwieńskiej, wymienionego w kronikach historycznych pod datą 1238 (otrzymał tytuł książęcy). RĂłd Pierzchałów naleĹźał w średniowieczu do feudalnej arystokracji (komesĂłw) i spokrewniony był z najznamienitszymi rodami tamtych czasĂłw. Umiastowscy wzięli swe nazwisko od majętności, ktĂłra znalazła się w połowie XV w. w domenie rodu Pierzchałów – Umiastowa k. Warszawy. W XVII-XVIII w. Umiastowscy nabywali liczne dobra na Litwie i WileńszczyĹşnie, gdzie dobra Opita-Talkowszczyzna na OszmiańszczyĹşnie stały się rodowym gniazdem najstarszej linii rodziny. Tomasz Umiastowski – sędzia Trybunału, autor kanonu Ăłwczesnej procesualistyki na Litwie, był członkiem Naczelnej Rady Narodowej Litwy podczas insurekcji kościuszkowskiej 1794 r. Emil Umiastowski był wicegubernatorem grodzieńskim w czasach zaboru rosyjskiego. Po pierwszej wojnie światowej Umiastowscy czynnie wzięli udział w Ĺźyciu odradzającej się ojczyzny. Bronisław Umiastowski został pierwszym kwestorem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i jego współtwĂłrcą, a Janina markiza Umiastowska tworzyła dla tego Uniwersytetu fundację w Ĺťemłosławiu. Markiza uczestniczyła rĂłwnieĹź pracach nad odkryciem grobĂłw krĂłlewskich i książęcych w Katedrze Wileńskiej w 1931 r. Współcześnie Umiastowscy skupiają się wokół Mazowieckiej Fundacji Historycznej comites Umiastowskich i prowadzą liczne działania animujące kulturę. Umiastowscy z Mazowsza na Litwie to jeszcze jeden, spośrĂłd wielu setek dowodĂłw na to, Ĺźe wielka masa PolakĂłw na Litwie Kowieńskiej, jak i na dzisiejszej Litwie wcale nie jest litewskiego pochodzenia, co głoszą do znudzenia nacjonaliści litewscy. Po zajęciu Wilna przez Litwę w paĹşdzierniku 1939 r. do Litwini deportowali do Ĺťagor wielu polskich działaczy z tego miasta i studentĂłw Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (P. Łossowski). Po zbrojnej agresji sowieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. granicę litewską przekroczyło ponad 20 tysięcy uchodĹşcĂłw polskich (PolakĂłw i ĹťydĂłw), z ktĂłrych 747 zostało rozlokowanych w Ĺťagorach. Urodził się tu Jakub Dinezon (1856 – 1919), polski pisarz Ĺźydowskiego pochodzenia, od końca XIX w. mieszkający w Warszawie i tworzący w języku jidysz.

ĹťEJMY - Ĺ˝eimiai, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Janowa. Były to dobra ZawiszĂłw, MedekszĂłw, a od 1780 r. Kossakowskich. Kościół katolicki istniał tu od początkĂłw XVI w. Kiedy w końcu XVI w. Zawiszowie przeszli na kalwinizm, kościół został zabrany katolikom i stał się zborem polskich kalwinĂłw (do 1631 r.). Należący do tego zboru Jakub Cieszewski sprowadził do Ĺťejm drukarza Jana Markowicza z Wilna, ktĂłry w latach 1603-05 wydrukował tu lub w Wilnie lub przygotował do druku kilka dziełek, m.in. katechizm Pawła Gilowskiego i polemikę z Czechowiczem. Zachował się tu klasycystyczny pałac zbudowany w 1787 r. przez biskupa JĂłzefa Kossakowskiego (była to jego letnia rezydencja) i odnowiony w 1907 r.; odebrany Kossakowskim w 1940 r. W pałacu było przechowywane archiwum Kossakowskich (m.in. rozległa korespondencja bpa JĂłzefa Kossakowskiego z biskupem warmińskim i znanym poetą polskim Ignacym Krasickim). Jest tu duĹźy neogotycki dwuwieĹźowy kościół, a w nim grĂłb jego budowniczego – znanego polskiego architekta Wacława Michniewicza (1866-1947), a przed kościołem stoi poświęcony mu pomnik; Michniewicz urodził się w pobliskich Strebejkach. W 1912 r. parafia katolicka w Ĺťejmach miała 5500 parafian, spośrĂłd ktĂłrych 75% stanowili Polacy. Podczas Powstania Listopadowego (1830-31), w pierwszych dniach czerwca 1831 r. Ĺťejmach doszło do połączenia wszystkich oddziałów partyzanckich na Litwie z przybyłym tu z Polski regularnym wojskiem polskim pod dowĂłdztwem generała Dezyderego Chłapowskiego. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 90 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Na cmentarzu przykościelnym zachowało się jeszcze wiele starych polskich grobĂłw. Jest tu takĹźe duĹźo nowszych grobĂłw polskich z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodziła się tu Wanda Ludwika Tyszkiewicz-Łącka, z domu Korwin-Kossakowska (ur. 1912), hrabina, Ĺźona Stanisława Marii Tyszkiewicza-Łąckiego (1907-1980 Waszyngton), hrabiego, polskiego działacza społecznego.

ĹťMUJDKI - Ĺ˝emaitkiemis, miasteczko na Litwie, w rejonie Wiłkomierz, w okręgu wileńskim, połoĹźone ok. 17 km na północny wschĂłd od Wiłkomierza, przy drodze Widziszki-Owanta. Za czasĂłw Rzeczypospolitej były tu dobra stołowe krĂłlĂłw polskich i siedziba starostwa Ĺťmujdki. Potem naleĹźały do Radziwiłłów, z ktĂłrych biskup wileński (1579-91), a potem krakowski (1591-1600) kardynał Jerzy Radziwiłł zapisał je dla akademii jezuickiej w Wilnie; po kasacie zakonu przez Stolicę Apostolską w 1773 r. stały się one własnością Komisji Edukacji Narodowej w Warszawie (dzierĹźawili je Pietkiewiczowie), a potem Morykonich, Łopacińskich i BystramĂłw. Jest tu kościół z 1568 r. pw. św. Kazimierza – polskiego krĂłlewicza (jako "secundogentis Regis Poloniae" – namiestnik krĂłlewski w Polsce rezydował w Radomiu) i świętego, ogłoszonego przez papieĹźa jako patrona Polski i Litwy – w tej kolejności. Dzisiaj Litwini robią z niego świętego tylko litewskiego.

ĹťOŚLE – Ĺ˝asliai, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Koszedar. Miasteczko przez wieki zamieszkiwali Polacy, Litwini i Ĺťydzi. Miejscowość naleĹźała do dĂłbr krĂłlewskich. W 1549 r. krĂłl Zygmunt August zapisał je w doĹźywotnie uĹźytkowanie swojej Ĺźonie Barbarze Radziwiłłównie (1520-1551) wraz z dworami w Daszuniszkach, Birsztanach i ĹťeĹźmarach. Dobra te naleĹźały później do Zaleskich, od 1850 r. do Antoniego Zaleskiego, a w drugiej połowie XIX w. przeszły w wyniku przymusowej sprzedaĹźy w ręce hr. JĂłzefa Tyszkiewicza. W czasie polskiego Powstania Styczniowego 1863 miał on zostać naczelnikiem powiatu trockiego, jednak wskutek denuncjacji został aresztowany w Kościuszyszkach i zesłany do Wiatki (w głąb Rosji). Następnie zmuszono go do sprzedaĹźy majątkĂłw na Litwie. Majątek ziemski przy Ĺťoślach - SamuelĂłw był własnością Henryka Juniewicza. Ĺťośle otrzymały w 1792 r. prawa miejskie od krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1912 r. parafia katolicka w Ĺťoślach miała 9231 parafian, wśrĂłd ktĂłrych było 6390 LitwinĂłw i 2841 PolakĂłw. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 81 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę starych grobĂłw polskich (m.in. ks. Jerzego Derwińskiego) i duĹźo z polskimi nazwiskami (m.in. Jankowski, Kuciński, Patkowski) w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodzili się tu: Adam Abramowicz (1881-1969), ksiądz katolicki, 1914-17 wikariusz w parafii św. Rafała w Wilnie, prałat, kanonik wileński, budowniczy monumentalnego kościoła św. Rocha w Białymstoku (arch. Oskar Sosnowski), ktĂłrego był proboszczem, redaktor „Jutrzenki Białostockiej”; Leopold Godowski (1870-1938 Nowy Jork), polsko-amerykański pianista (chociaĹź urodził się w rodzinie Ĺźydowskiej uwaĹźał się za Polaka i zawsze to podkreślał), kompozytor i pedagog. Debiutował w wieku 9 lat w Wilnie. Studiował u E. Rudolffa w Berlinie oraz Saint-Saensa w ParyĹźu. Odbył tournĂŠe po Polsce, Rosji i Niemczech i w 1890 r. wyjechał do StanĂłw Zjednoczonych, gdzie pracował jako pedagog w konserwatoriach w Filadelfii i Chicago, od 1900 r. w Berlinie, od 1909 r. we Wiedniu (Akademia der Tonkunst) i od 1914 r. ponownie w USA. obwołany jednym z największych współczesnych pianistĂłw i następcą Liszta. W 1911 i 1926 r. koncertował w Polsce. Godowski przeszedł do historii takĹźe jako autor wirtuozowskich transkrypcji i parafraz koncertowych: „Studia na tle Etiud” Chopina, trzy „Metamorfozy symfoniczne na tematy walcĂłw” Jana Straussa oraz seria „Renaissance” oparta na utworach francuskich klawesynistĂłw. Koło Ĺťośli była okolica szlachecka mająca nazwę Monczuny, w ktĂłrej folwarki mieli: Jurewicze, IĹźyccy, Strawińscy i Mończuńscy.

ĹťWELGACIE – Ĺ˝velgaičiai, wieś w okręgu szawelskim, koło ĹťagorĂłw. Urodziła się tu Barbara Umiastowska (1628-1648), polska słuĹźebnica BoĹźa, ktĂłra zginęła w obronie czystości. W krypcie kościoła w Starych Ĺťagorach znajdowały się nienaruszone jej szczątki, ktĂłre usunęli stąd komuniści w 1963 r. W listopadzie 2004 r. litewski biskup Szawli, ks. Eugenijus Bartulis rozpoczął proces jej beatyfikacji. SłuĹźebnica BoĹźa Barbara Umiastowska, aby ukryć jej polskie pochodzenie jest nazywana na dzisiejszej Litwie, Barbarą Ĺťagorską - Barbora Ĺ˝agarietė (litewski Kościół i litewska internetowa Wikipedia w ogĂłle nie podają jej prawdziwego nazwiska i polskiego pochodzenia!).

ĹťYĹťMORY – Ĺ˝ieĹžmariai, miasto w okręgu kowieńskim, koło Koszedar. Pierwszy kościół katolicki ufundował tu w 1512 roku krĂłl polski Zygmunt Stary, a zbudował z jego rozkazu starosta miejscowy Bohusz Bohowitynowicz, marszałek i sekretarz krĂłlewski. Obecny duĹźy kościół w stylu neogotyckim został tu wzniesiony w latach 1914-24 według projektu znanego architekta polskiego Wacława Michniewicza (1866-1947), znanego głównie z projektu polskiego Teatru na Pohulance w Wilnie (1912-13 wspĂłlnie z Aleksandrem Parczewskim), wzniesionego ze składek społeczeństwa polskiego Ăłwczesnego Wilna. W 1792 r. krĂłl Stanisław August Poniatowski potwierdził wszystkie przywileje poprzednikĂłw i nadał miasteczku herb z wizerunkiem św. Stanisława Biskupa. Od 1801 r. własność Pusłowskich. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 paĹşdziernika do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Na cmentarzu zachowało się jeszcze sporo starych grobĂłw polskich i duĹźo z polskimi nazwiskami (m.in. GojĹźewski, Łukaszewicz, Mackiewicz, Miedziewicz, Ornatowicz, Paszkiewicz) w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodził się tu JĂłzefat Ignacy Łukaszewicz (1789-1850 Warszawa), malarz działający od 1813 r. w Warszawie, nadworny malarz wielkiego księcia Konstantego, wykonał m.in. cykl obrazĂłw przeznaczonych dla Belwederu, w tym „Bitwę pod Raszynem”, malował rĂłwnieĹź m.in. umundurowania armii KrĂłlestwa Polskiego (Kongresowego) oraz miniaturowe portrety, obrazy o tematyce sakralnej i pejzaĹźe. W pobliĹźu ĹťyĹźmor był folwark Towskuny, ktĂłry w 1840 r. od ProniewiczĂłw kupił Seweryn Romer, marszałek powiatu grodzieńskiego i w 1844 r. odsprzedał Juliuszowi Piłsudskiemu.

Marian Kałuski
(Nr 206)