Dodano: 14.02.19 - 18:29 | Dział: Zakamarki historii

Powstanie Armii Krajowej

Z pojęciem „Armia Krajowa” kojarzyć się moĹźe dzień 27 września. Tego dnia uroczyście bowiem obchodzimy w Polsce Dzień Polskiego Państwa Podziemnego, święto Ĺźołnierzy AK. Faktycznie jest to data upamiętniająca dzień zawiązania pierwszej ogĂłlnopolskiej organizacji konspiracyjnej, podporządkowanej Rządowi RP – SłuĹźby Zwycięstwu Polski. Organizacja ta szybko uległa przekształceniu w Związek Walki Zbrojnej.

Nowy, utworzony na emigracji rząd Polski miał wątpliwości co do politycznego wizerunku SZP (kojarzonego z przedwojennym „rządem sanacyjnym”) i postanowił utworzyć organizację podporządkowaną bezpośrednio władzom polskim na uchodĹşstwie. JuĹź w grudniu 1939 r. Naczelny WĂłdz zalecił scalenie całego podziemia w ramach ZWZ. Odpowiednia uchwała Rady MinistrĂłw brzmiała: „wszystkie istniejące w kraju organizacje pokrewne muszą się podporządkować ustanowionym przez Naczelnego Wodza komendantom ZWZ”. Jednak to nie nazwa ZWZ jest dziś symbolem oporu społeczeństwa wobec okupantĂłw.

OgĂłlnopolska organizacja, ktĂłra powstała w 1939 roku, to dla ogółu mieszkańcĂłw Polski – Armia Krajowa. W zasadzie tylko historycy i osoby zainteresowane dziejami konspiracji wiedzą o dacie 14 lutego 1942 r. To wtedy bowiem oficjalnie zaczęła funkcjonować nazwa „Armia Krajowa”. Nazwa-symbol, nazwa obejmująca niemal całokształt wysiłku zbrojnego polskiej konspiracji.

14 lutego 1942 r. do Kraju dotarła depesza, w której Naczelny Wódz, gen. Władysław Sikorski, rozkazywał:

Dnia 14 lutego 1942 r.
Kalina
W ślad za moim rozkazem l.2926 z dnia 3 IX 1941 r.
1. Znoszę dla uĹźytku zewnętrznego nazwę ZWZ – wszyscy Ĺźołnierze w czynnej słuĹźbie wojskowej w Kraju stanowią „Armię Krajową” podległą Panu Generałowi, jako jej dowĂłdcy
2. Stanowisko Pana Generała nosi nazwę DowĂłdcy Armii Krajowej […]
Naczelny WĂłdz
Sikorski
Generał broni

Wydawać by się mogło, Ĺźe jest to po prostu zmiana nazwy. Nic bardziej mylącego. Przede wszystkim przemianowanie ZWZ na AK było istotnym aktem politycznym. Niedawno nawiązane stosunki pomiędzy rządami polskim i sowieckim nie rokowały pozytywnych efektĂłw współpracy. Niechęć SowietĂłw do formowania Armii Polskiej w ZSRS, niezaleĹźnej od wpływu władz sowieckich, była bardzo widoczna. Jasna była tendencja do faktycznego podzielenia formującej się armii na małe oddziały, ktĂłre – rzucane osobno na front – zostałyby zmasakrowane. W ten sposĂłb Armia Polska w ZSRS przestałaby być problemem politycznym.

Sowieci podnosili niechęć gen. Władysława Andersa do realizacji takiej taktyki jako brak zaangaĹźowania się Polski w walkę z III Rzeszą i jej koalicjantami. Przemianowanie ZWZ na Armię Krajową miało więc dobitnie pokazać, Ĺźe w Polsce cały czas toczy się walka, trwają działania dywersyjne i przygotowania do wielkiej akcji zbrojnej, jaką ma być powstanie powszechne (akcja „Burza”). Armia Krajowa była armią, ktĂłra toczy bez ustanku walkę z okupantem i jako taka jest bardzo istotnym wkładem w działania zbrojne koalicji antyhitlerowskiej.

Przemianowanie ZWZ na Armię Krajową miało także wymiar symboliczny. Wyraźnie ukazywało, że istnieją trzy części Polskich Sił Zbrojnych: Armia Polska na Zachodzie, Armia Polska w ZSRS i Armia Krajowa, z których ta ostatnia prowadziła najintensywniej ówcześnie walkę zbrojną. Innym powodem zmiany nazwy był proces scalania wszystkich konspiracyjnych sił zbrojnych w Polsce. W kraju, który znalazł się pod okupacją, zaczęły powstawać liczne organizacje konspiracyjne. Tworzyły je zarówno ugrupowania polityczne, jak i organizacje społeczne czy wreszcie sami żołnierze.

Koniec 1939 r. to „wysyp” organizacji konspiracyjnych w całym kraju. Część z nich została zniszczona przez gestapo, NKWD czy litewską policję bezpieczeństwa Saugumę, część przetrwała ten pierwszy okres, ucząc się zasad konspiracji. Jednak akcja scaleniowa przebiegała dość powoli. Na przeszkodzie stały zarĂłwno ambicje poszczegĂłlnych przywĂłdcĂłw organizacji, jak i nieufność do organizacji, ktĂłrej charakteru politycznego się obawiano. Bano się przede wszystkim, Ĺźe Związek Walki Zbrojnej kontynuować będzie przedwojenną „politykę sanacyjną”. OskarĹźany o klęskę wrześniową rząd przedwojenny był dla wielu konspiratorĂłw elementem, ktĂłrego nie chcieli zaakceptować (wyjątkiem była tutaj Wileńszczyzna, gdzie ugrupowania „sanacyjne” odgrywały w konspiracji istotną rolę). Aby podkreślić apolityczność wojskowej organizacji, przestała ona być Związkiem, a stała się Armią Krajową, częścią Polskich Sił Zbrojnych, walczących o niepodległość Ojczyzny. I ten krok przyniĂłsł szybko konkretne efekty.

W latach 1942–1943 akcja scalania wysiłku wojskowego w kraju zrobiła duĹźy krok naprzĂłd. DowĂłdztwu AK zostały podporządkowane największe organizacje zbrojne, do tej pory uznające Rząd RP, lecz zachowujące niezaleĹźność. Były to: Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), siła zbrojna Stronnictwa Narodowego i Bataliony Chłopskie (BCh), organizacja wojskowa Stronnictwa Ludowego. Podporządkowały się takĹźe mniejsze organizacje. Stan zaprzysiężonych Ĺźołnierzy AK przekroczyć miał wkrĂłtce liczbę 300 tysięcy osĂłb. Poza Armią Krajową pozostał niewielki odłam Narodowych Sił Zbrojnych (tzw. grupa „Szańca”, ktĂłra dokonała rozłamu w NSZ w 1944 r.), w dalszym ciągu nieufny co do kierunku działalności reszty podziemia. Ponadto NSZ uwaĹźały Związek Sowiecki za głównego wroga Polski, obok hitlerowskich Niemiec, i tak go traktowały. Stąd opory w scaleniu z AK, deklarującą współpracę wywiadowczą i militarną z „sojusznikiem naszych sojusznikĂłw”.

Praktycznie w ramach Armii Krajowej skupiła się niemal cała patriotycznie nastawiona część narodu polskiego. Dzięki zjednoczeniu wysiłku moĹźna było zaplanować bardzo śmiałe przedsięwzięcia militarne, np. plan powstania strefowego, mającego kryptonim „Burza”. Opierając się na setkach tysięcy Ĺźołnierzy-ochotnikĂłw, przygotowano plany odtworzenia Sił Zbrojnych, ktĂłre miały kontynuować walkę zbrojną jako regularne wojsko. Nazwa Armia Krajowa jednoczyła takĹźe ludzi po jej formalnym rozwiązaniu. Organizacje, ktĂłre pozostały w konspiracji i prowadziły dalej pracę niepodległościową, walcząc z komunistycznym okupantem, przyjmowały nazwy typu: Ruch Oporu Armia Krajowa, Armia Krajowa Obywateli czy Okręg Wileński Armii Krajowej. W relacjach z okresu powojennego zazwyczaj pojawiają się określenia: „to nasi akowcy” dla oznaczenia zbrojnego podziemia niepodległościowego. TakĹźe w późniejszym okresie nazwa AK była jednym z najwaĹźniejszych symboli niepodległości.

W ramach badań prowadzonych przez IPN w całej Polsce udało się ustalić funkcjonowanie co najmniej 955 organizacji młodzieĹźowych w okresie 1945–1956, szczegĂłlnie po rozbiciu podziemia zbrojnego. Co najmniej jedna czwarta z nich w nazwie nawiązywała do AK, a zdecydowana większość na etosie AK oparła swą działalność.

Dlaczego nazwa Armia Krajowa zastąpiła w zbiorowej pamięci SłuĹźbę Zwycięstwu Polski i Związek Walki Zbrojnej? Słowo „Armia” brzmi wyraĹşnie inaczej niĹź „SłuĹźba” czy „Związek”. Jest bardziej bojowe, bardziej wyraĹşne propagandowo i zdecydowanie bardziej odpowiadające rzeczywistości. W epokowym dziele, wydanym w Londynie w latach czterdziestych, a dotyczącym historii Polskich Sił Zbrojnych, tom poświęcony Polskiemu Państwu Podziemnemu zatytułowany jest „Armia Krajowa”. MoĹźna więc powiedzieć, Ĺźe wydany w lutym 1942 r. rozkaz był niejako usankcjonowaniem istniejącej sytuacji. Ĺťołnierze podziemia czuli się bardziej Ĺźołnierzami podziemnej armii niĹź członkami konspiracyjnego związku czy słuĹźby. Nazwa ta, według nich, zdecydowanie bardziej wiarygodnie określała ich działalność. Choćby dlatego warto zapamiętać tę datę – 14 lutego 1942 r.

Przysięga żołnierzy Armii Krajowej

(Przyjmowany)
W obliczu Boga Wszechmogącego i Najświętszej Maryi Panny, KrĂłlowej Korony Polskiej, kładę swe ręce na ten Święty KrzyĹź, znak Męki i Zbawienia, i przysięgam być wiernym OjczyĹşnie mej, Rzeczypospolitej Polskiej, stać nieugięcie na straĹźy Jej honoru i o wyzwolenie Jej z niewoli walczyć ze wszystkich sił – aĹź do ofiary Ĺźycia mego. Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej i rozkazom Naczelnego Wodza oraz wyznaczonemu przezeń DowĂłdcy Armii Krajowej będę bezwzględnie posłuszny, a tajemnicy niezłomnie dochowam, cokolwiek by mnie spotkać miało.

(Przyjmujący)
Przyjmuję Cię w szeregi Armii Polskiej, walczącej z wrogiem w konspiracji o wyzwolenie Ojczyzny. Twym obowiązkiem będzie walczyć z bronią w ręku. Zwycięstwo będzie Twoją nagrodą. Zdrada karana jest śmiercią.

Instytut Pamięci Narodowej