Dodano: 27.12.17 - 11:51 | Dział: Zakamarki historii

Zbrodnia w Wawrze

78 lat temu, 27 grudnia 1939 r. w Wawrze pod Warszawą Niemcy rozstrzelali 106 mężczyzn, wyciągniętych z mieszkań w trakcie nocnej obławy. Zbrodni tej dokonał oddział 31 pułku policji porządkowej w odwecie za zabicie dwóch niemieckich podoficerów, do których w wawerskiej restauracji strzelali kryminaliści.

26 grudnia 1939 r. Marian Prasuła i Stanisław Dąbek, dwaj przestępcy zbiegli w czasie działań wojennych z więzienia świętokrzyskiego, dokonali w Otwocku napadu zbrojnego na policjanta, w wyniku którego został on ranny. Obaj bandyci uciekli w kierunku Wawra. Tego samego dnia wieczorem w wawerskiej restauracji Prasuła i Dąbek strzelali do dwóch niemieckich podoficerów, biorących udział wspólnie z polskim policjantem w ich poszukiwaniach. Jeden z nich zginął na miejscu, drugi zmarł w drodze do szpitala.

Jak podaje Jan Bijata, autor książki „Wawer”, kilkanaście minut po strzelaninie na miejsce zdarzenia przybyli niemieccy Ĺźołnierze ze stacjonującego w Wawrze 538. batalionu budowlanego, z ktĂłrego pochodzili obaj zabici. W czasie okrążania lokalu Niemcy prowadzili ostrzał, powodując śmierć przypadkowych przechodniĂłw. Oberleutnant Stephan, dowĂłdca wspomnianego batalionu, po przesłuchaniu świadkĂłw, przede wszystkim polskiego policjanta, ustalił kto i w jakich okolicznościach zastrzelił obu Ĺźołnierzy. W związku z tym polecił zwolnić zatrzymanego właściciela restauracji Antoniego Bartoszka oraz kilku innych mężczyzn.

Około 21.30 meldunek o zastrzeleniu niemieckich podoficerów dotarł do 31. pułku policji porządkowej stacjonującego w Warszawie (Polizei-Regiment Warschau). Zawierał on dokładne informacje na temat przebiegu zdarzeń i dane sprawców zabójstwa. Na rozkaz ppłk. Maxa Daume - zastępcy dowódcy 31. pułku - do Wawra i sąsiedniego Anina wysłano natychmiast 2. i 3. kompanię VI batalionu policyjnego pod dowództwem majora Friedricha Wilhelma Wenzla, z zadaniem przeprowadzenia specjalnej akcji pacyfikacyjnej. Jej początek tak opisuje Jan Bijata:
Obydwie kompanie policyjne liczące około 300 ludzi dotarły do Wawra przed godziną 22.30. Samochody zatrzymały się przy stacji kolejki wąskotorowej. Stąd kompanie udały się marszem do komendy placu w Aninie przy ulicy Drugiej Poprzecznej nr 3. Tutaj dowĂłdca batalionu wysłuchał meldunku Oberleutnanta Stephana, po czym wydał rozkaz dowĂłdcom kompanii (…): „Aresztować wszystkich mężczyzn i sprowadzić do komendy placu”.

Około godz. 23.00 Niemcy rozpoczęli akcję. Jeden z ocalałych, mjr Bronisław Janikowski, składając w 1945 r. zeznania przed sędzią śledczym, wspominał:
Około północy obudziło mnie walenie w drzwi. Usłyszałem krzyk po niemiecku, więc wstałem i otworzyłem drzwi. Wpadło kilku Ĺźołnierzy, splądrowali dom i zabrali mnie do komendy placu. Na ulicy przed komendą stało juĹź kilkadziesiąt osĂłb w trzech szeregach. Noc była jasna. Pełnia księżyca. MrĂłz koło 20 st. Co pewien czas brano po kilka osĂłb do domu na przesłuchanie. Szło to bardzo szybko. Po obydwu stronach schodkĂłw prowadzących do domu stali Ĺźołnierze. KaĹźdy wychodzący z przesłuchania był kopniakiem wyrzucany na schodki, a stojący obok Ĺźołnierze bili go kolbami, kopali. Na podwĂłrzu, z boku, a nie razem z nami, stał jakiś człowiek bez czapki i bez butĂłw. Ktoś powiedział mi, Ĺźe to właściciel kawiarni. (J. Bijata „Wawer”)

W sumie czasie obławy przeprowadzonej na terenie Wawra i Anina Niemcy wyprowadzili z domów około 120 mężczyzn w wieku od 16 do 70 lat. Byli wśród nich, poza stałymi mieszkańcami obu miejscowości, także goście spędzający u rodziny czy przyjaciół święta Bożego Narodzenia.
Około godz. 5 rano sąd doraĹşny działający pod przewodnictwem mjr Wenzla i w obecności ppłk. Daume zakończył „proces”, skazując na śmierć 114 mężczyzn. Ĺťaden z nich nie miał prawa do obrony. Ograniczono się jedynie do spisania ich danych personalnych. Stanisław Piegat, cudem ocalały z egzekucji, tak opisywał moment ogłoszenia wyroku:
Wyszedł major i podoficer. Major po niemiecku, a oficer po polsku powiedzieli, Ĺźe za zabicie dwĂłch Ĺźołnierzy niemieckich jesteśmy wszyscy skazani na śmierć. (J. Bijata „Wawer”)

Jeszcze przed ogłoszeniem wyroku Niemcy powiesili na drzwiach restauracji jej właściciela - Antoniego Bartoszka.
Egzekucja skazanych rozpoczęła się około godz. 6 rano w Wawrze pomiędzy ulicami Błękitną a Spiżową. Cytowany wcześniej Stanisław Piegat wspominał:
Wprowadzili nas na nie zabudowany plac, na ktĂłrym obecnie jest krzyĹź. Tam ustawiono nas w szeregu, kazano zdjąć kapelusze i uklęknąć. (…) Na dworze było jeszcze ciemno. Oświetlono nas reflektorami samochodowymi. Gdy w pewnym momencie posłyszałem strzały z karabinu maszynowego i zobaczyłem, Ĺźe mĂłj sąsiad, Wieszczyk, pada naprzĂłd, upadłem i ja twarzą na ziemię. Posłyszałem z obu stron rzężenie. Po chwili zorientowałem się wciągając powietrze głębiej, Ĺźe nic mnie nie boli. Nie ruszyłem się jednak i leĹźałem dalej spokojnie. Po chwili usłyszałem, Ĺźe ktoś idzie, i usłyszałem pojedyncze strzały. Zorientowałem się, Ĺźe ktoś idzie i dobija strzałami rannych. (…) Nadmieniam, Ĺźe w tym momencie, kiedy nas wprowadzono na ten plac, to juĹź była sprowadzona następna dziesiątka i ona takĹźe uklękła niedaleko od nas. Słyszałem, Ĺźe następnie strzelano z karabinu maszynowego do nich. I my, i oni - klęczeliśmy twarzą zwrĂłceni w kierunku Zastowa. Co kilka minut słyszałem serie z karabinu maszynowego, pomiędzy zaś seriami pojedyncze strzały. Tak trwało chyba ze dwie godziny. (J. Bijata „Wawer”)

Oprócz Stanisława Piegata egzekucję przeżyło jeszcze sześciu innych mężczyzn, którzy zostali ranni, ale których Niemcy nie dobili. Jednemu ze skazanych udało się uciec w drodze na miejsce egzekucji.
Janina Przedlacka, która w wyniku zbrodni dokonanej przez Niemców w Wawrze straciła męża i syna, tak opisywała to, co zobaczyła po przybyciu na miejsce masakry:
LeĹźeli obok siebie. Twarz męża była zmasakrowana nie do poznania. Oko wybite, nos spłaszczony. Kołnierz futrzany od palta podarty w strzępy. LeĹźał skurczony, jak w okropnym bĂłlu. Był juĹź zimny. Wiedziałam, Ĺźe nie Ĺźyje. Za to syn leĹźał wyprostowany, z czapką na głowie, oczy otwarte, jakby za chwilę miał wstać. Zdawało mi się, Ĺźe Ĺźyje. Rozpięłam mu koszulę, ciało było jeszcze ciepłe i spocone. Zaczęłam je wycierać i rozcierać. Chciałam za wszelką cenę przywrĂłcić go Ĺźyciu. Czekałam na cud Zaczęli schodzić się ludzie. Niewypowiedziana rozpacz ogarnęła wszystkich. Ludzie biegali, jak obłąkani. Płakali, wyli z bĂłlu i bezradności, przysięgali odwet. Chcieli zabierać zabitych do domu. Stawiali ich na nogi, zaklinali, by oĹźyli, by się odezwali. Twarda konieczność jednak kazała opanować się. Ktoś powiedział, Ĺźe na razie nie moĹźna zabierać zwłok, trzeba pochować na miejscu. Składaliśmy więc do dołu mężów, synĂłw, ojcĂłw, jednego obok drugiego. Przykrywaliśmy im twarze - czym kto mĂłgł - kapeluszami, szalikami, chustkami, aby im się do oczu piasku nie nasypało. Zostałam sama. Zbolała i zrozpaczona, skrzywdzona w sposĂłb, ktĂłrego Ĺźadna mowa ludzka nie jest w stanie wyrazić. (H. Pawłowicz „Wawer, 27 grudnia 1939 r.”)

To, że władze niemieckie miały całkowitą świadomość tego, iż w Wawrze rozstrzelano niewinnych ludzi, potwierdza m.in. sprawozdanie naczelnego dowódcy wojsk niemieckich na Wschodzie gen. Johannesa Blaskowitza z lutego 1940 r. Stwierdzał on w nim m.in.:
VI batalion policji, wysłany przez administrację na wiadomość o morderstwie, kazał powiesić właściciela szynku przed jego lokalem, gdzie miało miejsce morderstwo oraz rozstrzelać 114 PolakĂłw z willowej kolonii Anin, ktĂłrzy ze zbrodnią nie mieli nic wspĂłlnego. (…) To rozstrzelanie wzburzyło bardzo PolakĂłw, poniewaĹź morderstwo nie miało Ĺźadnego związku z ludnością, była to zbrodnia dokonana z motywĂłw wyłącznie kryminalnych. Poza tym ludność wskazała sama tych zbrodniarzy batalionowi budowlanemu 538, usiłowała więc pomĂłc przy ich ujęciu. (J. Bijata „Wawer”)

Jak podaje Władysław Bartoszewski w książce „Warszawski pierścień śmierci 1939-1944” ciała zamordowanych początkowo pochowano na prowizorycznym cmentarzu w ogĂłlnych grobach. Po ekshumacji przeprowadzonej w czerwcu 1940 r. 76 zwłok pochowano na nowym cmentarzu na Glinkach w Wawrze, część przewieziono do Warszawy do grobĂłw rodzinnych, a zwłoki 11 ĹťydĂłw do Warszawy zabrało Towarzystwo „Wieczność”.

„Pamięć o zbrodni wawerskiej - pisał W. Bartoszewski - nie wygasła do końca wojny, mimo dziesiątkĂłw późniejszych egzekucji masowych i innych głośnych aktĂłw terroru”. Jednym z dowodĂłw na to było nadanie nazwy „Wawer” powstałej w grudniu 1940 r. Organizacji Małego SabotaĹźu, ktĂłrej komendantem głównym został Aleksander Kamiński.
Najważniejsi sprawcy zbrodni dokonanej w Wawrze stanęli po wojnie przed sądem. Obaj zostali skazani na karę śmierci: Max Daume przez Najwyższy Trybunał Narodowy w Warszawie w 1947 r., a Friedrich Wilhelm Wenzl przez Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy w 1951 r.
wkt/PAP

DODATEK HISTORYCZNY wPolityce.pl