Dodano: 22.06.13 - 11:40 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Galicja była polska

Polacy rządzili Galicją – Galicja była polskim krajem!

Ukraińcy, a przede wszystkim ich przeszyta skrajnym nacjonalizmem propaganda utrzymuje, Ĺźe Galicja (1772-1918) nie stanowiła części Polski okupowanej przez Austrię (a przecieĹź Zachodnia Galicja z Krakowem była etnicznie polska i przez setki lat częścią KrĂłlestwa Polskiego); dla nich Galicja była po prostu Austrią - krajem całkowicie austriackim, a jej wschodnia część krajem etnicznie ukraińskim, ktĂłry nigdy nie był częścią KrĂłlestwa Polskiego, a tylko ziemią ukraińską podbitą (co jest kłamstwem!) i okupowaną przez PolakĂłw (co takĹźe jest kłamstwem!), w ktĂłrej Polacy poza okupacyjną administracją i wojskiem oraz właścicielami ziemskimi nie byli obecni i nic nie znaczyli w jej historii; takĹźe w historii Lwowa, ktĂłry był zawsze UKRAIŃSKIM (!) miastem. Robi się więc wszystko, aby historię austriackiej Galicji jak najbardziej zdepolonizować pod kaĹźdym względem, a szczegĂłlnie historię Wschodniej Galicji i tak bardzo polskiego Lwowa. Np. w Internecie moĹźna przeczytać, Ĺźe ośrodek narciarski w Sławsku w Karpatach Wschodnich (ob. Ukraina), ktĂłry załoĹźyli polscy (!) narciarze głównie ze Lwowa w okresie galicyjskim, został załoĹźony przez narciarzy... austriackich (!!!); natomiast w ukraińskiej Wikipedii w artykule o Uniwersytecie Lwowskim nic nie ma o tym, Ĺźe uniwersytet ten w latach 1873-1939 był polskim uniwersytetem (ten okres w dziejach uniwersytetu jest zupełnie pominięty), a w hasłach o wielu Polakach związanych ze Lwowem nie ma wzmianki o ich polskim pochodzeniu – pisze się o nich np. „lwowski architekt” czy po prostu architekt czy pisarz albo uczony nie określając jego narodowości. W ukraińskim filmie krĂłtkometraĹźowym o pięknym gmachu Opery Lwowskiej, kiedy mĂłwi się o jej architekcie – Zygmuncie Gorgolewskim nic nie wspomina się o tym, Ĺźe był Polakiem (i to w dodatku z Wielkopolski); prawie wszyscy Ukraińcy mogą myśleć, Ĺźe był Ukraińcem – i o to chodziło realizatorom filmu. Dlatego warto przypomnieć kto rządził Galicją w latach autonomii galicyjskiej 1867-1915 i czyim de facto krajem była CAŁA ta wĂłwczas prowincja austriacka.

Podczas I rozbioru Polski w 1772 roku Austria zajęła całą południową Polskę – ze Lwowem , ale bez Krakowa, do ktĂłrego rogatek sięgała Austria; samo miasto zajęli Austriacy w 1846 roku, po likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej (Wolne Miasto KrakĂłw). Odebrane Polsce tereny nazwano Galicją i z Lwowa uczynioną jej stolicą. Galicja miała obszar 83 tys. km kw. i ponad 8 milionĂłw ludności w 1910 roku, z minimalną przewagą PolakĂłw i ĹťydĂłw nad Rusinami/Ukraińcami. Austriacy przez prawie sto lat prowadzili politykę germanizacyjną i sami sprawowali władzę w Galicji. Jej zachodnia część wraz z Krakowem była terenem etnicznie polskim, natomiast jej wschodnia część ze Lwowem stanowiła teren mieszany etnicznie rusko/ukraińsko-polski (element polski przewaĹźał w miastach, ale i na wsi mieszkało ponad milion PolakĂłw). Polacy bez przerwy prowadzili akcję na rzecz otrzymania większych praw narodowych; Rusini od Wiosny LudĂłw 1848 roku wspierani przez Wiedeń byli więcej zainteresowani walką z Polakami niĹź czymkolwiek innym, a juĹź najmniej niepodległością i suwerennością; jednym odpowiadało im być pod panowaniem austriackim, a drudzy dążyli do połączenia się z Rosją, uwaĹźając się za Rosjan (moskalofile). 21 grudnia 1867 roku ogłoszone zostały „Ustawy zasadnicze”, czyli tzw. konstytucja grudniowa w Austrii, ktĂłra przyznała Galicji autonomię w ramach monarchii austro-węgierskiej, z Sejmem Krajowym we Lwowie. Rusini po stu latach panowania austriackiego i walki Wiednia z Polakami nadal byli społeczeństwem w ponad 90% wiejskim, a więc w zasadzie bez stanu miejskiego, bez arystokracji rodowej, bez znaczącej kadry inteligencji (jeszcze w XX w. mĂłwiło się: Ukrainiec – chłop i pop). A poza tym byli podzieleni na dwie zwalczające się grupy: RusinĂłw-moskalofili i UkraińcĂłw. Stąd władza w Galicji przeszła w ręce PolakĂłw i była w ich rękach do końca istnienia Galicji. Postanowienie cesarskie z 4 czerwca 1869 roku wprowadziło w wewnętrznym urzędowaniu władz administracyjnych i sądĂłw galicyjskich oraz w szkołach w miejsce języka niemieckiego język polski; w sądownictwie i częściowo w szkolnictwie w Galicji Wschodniej moĹźna było uĹźywać języka ruskiego/ukraińskiego. Obok Sejmu Krajowego we Lwowie (w ktĂłrym większość posłów takĹźe stanowili Polacy i Ĺťydzi) Galicja uzyskała dodatkowe waĹźne instytucje autonomiczne: Wydział Krajowy i Radę Szkolną z siedzibą rĂłwnieĹź we Lwowie. W rządzie austriackim było stałe stanowisko ministra dla Galicji, reprezentantem rządu austriackiego w Galicji był namiestnik Galicji, a na czele 8-osobowego Wydziału Krajowego, ktĂłry był organem przygotowawczym i wykonawczym wybieranym przez Sejm Krajowy na okres 6 lat (okres kadencji Sejmu Krajowego) stał marszałek krajowy, ktĂłry był jednocześnie marszałkiem Sejmu Krajowego; wicemarszałkami Wydziału Krajowego i Sejmu Krajowego byli Rusini/Ukraińcy. LwĂłw uzyskał samorząd miejski wybierany w wolnych wyborach, co oddało władzę w ręce PolakĂłw, stanowiących większość jego mieszkańcĂłw. Nastąpiła pełna polonizacja wszystkich wyĹźszych uczelniach w Galicji, w tym Uniwersytetu Lwowskiego i Politechniki Lwowskiej. Do 1915 roku ministrami dla Galicji, namiestnikami Galicji, marszałkami krajowymi, prezydentami Lwowa (z wolnych wyborĂłw!; wiceprezydentami byli Ĺťydzi, ktĂłrych było więcej niĹź UkraińcĂłw) i rektorami np. Uniwersytetu Lwowskiego i Politechniki Lwowskiej byli w zasadniczo wyłącznie Polacy. Rządy w Galicji były więc w polskich rękach! Galicja, choć formalnie była częścią Austrii, była de facto polskim krajem. LwĂłw, i tak zawsze polski w całych swoich dziejach od 1340 roku, w okresie autonomii stawał się z kaĹźdym rokiem jeszcze bardziej polski i to pod kaĹźdym względem. Element ukraiński w dziejach miasta w tym okresie nie odgrywał Ĺźadnej waĹźnej roli; Ukraińcy przy Polakach we Lwowie byli mniej niĹź Kopciuszkami! Nawet w Galicji Wschodniej (Małopolska Wschodnia) Rusini/Ukraińcy Ĺźyli w cieniu PolakĂłw, chociaĹź stanowili tam ponad połowę ludności. Np. nie mieli swojej kadry naukowcĂłw więc musieli studiować na polskim Uniwersytecie Lwowskim i Politechnice Lwowskiej czy Uniwersytecie Jagiellońskim, katedry grekokatolickie w Stanisławowie i Przemyślu były przedtem kościołami polskimi, ktĂłre Polakom odebrał zaborca austriacki i sprezentował Rusinom/Ukraińcom, a grekokatolicki arcybiskup Lwowa Andrzej Szeptycki (1900-44) był z urodzenia Polakiem; prawie wszystkie organizacje ukraińskie kopiowały organizacje polskie; prawie wszystkie linie kolejowe w Galicji Wschodniej, z ktĂłrych korzystali na co dzień Rusini/Ukraińcy zbudowali Polacy i trzymali je w swoich rękach; Rusini/Ukraińcy leczyli się u polskich czy Ĺźydowskich lekarzy, gdyĹź ukraińskich było bardzo mało. Itd, itd.

Ministrami dla Galicji byli: Kazimierz Grocholski 1871, Florian Ziemiałkowski 1873-88, Filip Zaleski 1888-93, Apolinary Jakub Jaworski 1893-95, Edward Rittner 1896-97, Herman Loebl 1897-98, Adam Jędrzejowicz 1898-99, Kazimierz Chłędowski 1899-1900, Leonard Piętak 1900-06, Wojciech Dzieduszycki 1906-07, Dawid Abrahamowicz 1907-09, Władysław Dulęba 1909-10, Władysław Długosz 1911-13, Zdzisław Morawski 1914-16, Michał Bobrzyński 1917-18, Julian Twardowski 1918 i Kazimierz Gałecki 1918-19 (do likwidacji Wydziału Krajowego).

Namiestnikami Galicji byli: Agenor Gołuchowski 1866-67 (wcześniej 1849-59), Ludwik Posinger-Choborski p.o. 1868-71, Agenor Gołuchowski 1871-75, Alfred Potocki 1875-83, Filip Zaleski 1883-88, Kazimierz Badeni 1888-95, Eustachy Sanguszko 1895-98, Leon Piniński 1898-1902, Andrzej Potocki 1903-08, Michał Bobrzyński 1908-13, Witold Korytowski 1913-15.

Marszałkami krajowymi byli: Leon Sapieha 1861-75, Włodzimierz Dzieduszycki 1876, Ludwik Wodzicki 1877-80, Mikołaj Zyblikiewicz 1881-86, Jan Tarnowski 1886-90, Eustachy Sanguszko 1890-95, Stanisław Badeni 1895-1901, Andrzej Potocki 1901-03, Stanisław Badeni 1903-12, Adam Gołuchowski 1912-14, Stanisław Niezabitowski 1914-19 (do likwidacji Wydziału Krajowego).

Prezydentami Lwowa – stolicy Galicji byli: Florian Ziemiałkowski 1871–73, Aleksander Jasiński 1873–80, Michał Gnoiński 1880–83, Wacław Dąbrowski 1883–87, Edmund Mochnacki 1887–96, Godzimir Małachowski 1896–1905, Michał Michalski 1905–07, Stanisław Ciuchciński 1907–11, JĂłzef Neaumann 1911–14, Tadeusz Rutowski 1914–15 (to dzięki tym Polakom LwĂłw stał się duĹźym i nowoczesnym miastem!).

Pierwsze badania jaskiń Podola galicyjskiego dokonali Polacy

Dawne polskie Podole (wschodnia część woj. tarnopolskiego, ob. Ukraina) jest zbudowane z wapieni rafowych. Na płaskiej wysoczyźnie lessowej wstępują jaskinie gipsowe, które jako pierwsi badali Polacy.

W pobliżu wsi Blicze Złote na terenie przedwojennego powiatu borszczowskiego (woj. tarnopolskie), na gruntach należących do księcia Adama Sapiehy w 1822 roku odkryto jaskinię gipsową nazywaną Werteba. Później odkryto w niej słynne stanowisko archeologiczne. Pierwszym archeologiem, który z polecenia Komisji Archeologicznej krakowskiej Akademii Umiejętności przeprowadził tu badania w latach 1876-78 był Adam Honory Kirkor. Jeszcze później, bo w 1884 roku odkryto tu pierwsze ślady osady znajdującej się na terenie parku dworskiego Sapiehów. Pierwsze badania tej osady, na prośbę księcia Leona Sapiehy, przeprowadził w 1889 roku kustosz polskiego Muzeum im. Lubomirskich we Lwowie, Pawłowicz. Po nim w listopadzie 1890 roku badania archeologiczne prowadził tu Gotfryd Ossowski, kustosz Muzeum Archeologicznego w Krakowie. Odkrył on ponad dwadzieścia grobów ciałopalnych. Ossowski zainteresował się również jaskinią Werteba i zlecił wykonanie dokładnego jej planu. Dalsze badania w jaskini w latach 1898, 1904 i 1907 prowadził wybitny archeolog polski pochodzący ze Złoczowa (woj. tarnopolskie, ob. Ukraina) Włodzimierz Demetrykiewicz, ówcześnie rządowy konserwator zabytków Galicji, a później profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przedmioty z Bilcza Złotego stanowią dzisiaj trzon kolekcji Muzeum Archeologicznego w Krakowie.

Znajdujące się także na terenie powiatu borszczowskiego jaskinie gipsowe: Kryształowa w Niżnych Krzywczach i Jeziorna w Strzałkowcach mają odpowiednio 19 (możliwe że teraz więcej) i 116 kilometrów korytarzy. Ich wstępne partie badane były przez speleologów polskich już na początku XX wieku. Spośród wielu ich badaczy wymienić tu można K. Gutkowskiego (1908 r.), profesora Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie Leona Kozłowskiego (1928 r.) oraz inż. W. Nechaya, który w Jaskimi Kryształowej odkrył 3,5 km korytarzy i w 1933 roku opublikował jej pierwszy plan.

Obchody 250-lecia Uniwersytetu Lwowskiego

W 1911 roku Uniwersytet Lwowski obchodził uroczyście 250-lecie swego istnienia. Był to wówczas po Uniwersytecie Wiedeńskim drugi co do liczby studentów największy uniwersytet w Austrii (miał 5000 studentów, podczas gdy Uniwersytet Jagielloński miał ich 3000; były to wówczas jedyne uniwersytety polskie). Z tej okazji ówczesny rektor lwowskiej wszechnicy, profesor teologii, ks. Błażej Jaszowski odprawił 20 stycznia 1911 roku w kościele akademickim p.w. św. Mikołaja uroczystą mszę św. z okazji wydania dyplomu erekcyjnego Uniwersytetu Lwowskiego. Dyplom ten wydany został przez króla Jana Kazimierza w Krakowie dnia 20 stycznia 1661 roku.

Główne obchody związane z 250-leciem Uniwersytetu Lwowskiego odbyły się jednak dopiero w roku następnym, dokładnie 29 maja 1912 roku. Tego dnia odbyło się w katedrze katolickiej we Lwowie uroczyste nabożeństwo, celebrowane przez arcybiskupa lwowskiego (dziś świętego Kościoła katolickiego) Józefa Bilczewskiego (który zanim został arcybiskupem lwowskim był profesorem teologii i 1900 r. rektorem Uniwersytetu Lwowskiego), który wygłosił także okolicznościowe kazanie. W katedrze zebrali się uczestnicy obchodu, rektor Ludwik Finkel i senat uczelni w towarzystwie pedelów z berłami uniwersyteckimi oraz licznie zebrani dostojnicy świeccy i duchowni z ks. arcybiskupem lwowskim polskiego Kościoła ormiańskiego Józefem Teodorowiczem i katolickim biskupem sufraganem lwowskim Władysławem Bandurskim na czele. Przy głównym ołtarzu zajęli miejsca także reprezentanci Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, polskiej Politechniki Lwowskiej i polskiej Akademii Weterynaryjnej we Lwowie, jak również szereg posłów do Sejmu Galicyjskiego (Krajowego) we Lwowie w polskich strojach narodowych i prezydent miasta Lwowa Józef Neumann. Podczas mszy śpiewał Chór Akademicki, a pieśni solowe wykonała wybitna śpiewaczka operowa o światowej renomie Janina Korolewicz-Wajdowa.

Z okazji jubileuszu Uniwersytet Lwowski nadał doktoraty honorowe wielu wybitnym uczonym polskim i zagranicznym oraz znanym i zasłuĹźonym osobistościom. Godność tę otrzymali m.in. arcybiskupi lwowscy: JĂłzef Bilczewski i JĂłzef Teodorowicz oraz biskup Władysław Bandurski i biskup gnieĹşnieński Edward Likowski, a takĹźe np. wielki pianista polski Ignacy Paderewski. Odbyły się róşne inne imprezy, odczyty, wydano kilka rocznicowych publikacji, m.in. „Uniwersytet Lwowski. Wspomnienie jubileuszowe” (LwĂłw 1912) piĂłra Franciszka Jaworskiego.

Papież Jan Paweł II i Lwów

Ojciec Święty Jan Paweł II (1978-2005), uprzednio arcybiskup metropolita krakowski, kardynał Karol Wojtyła, był konsekrowany na biskupa 28 września 1958 r. przez polskiego arcybiskupa metropolitę lwowskiego Eugeniusza Baziaka.

Pastorał arcybiskupa halickiego w Krakowie

Jednym z najcenniejszych dzieł rzemiosła artystycznego z okresu romanizmu w Polsce jest pastorał arcybiskupa halickiego z lat 1392 - 1409, błogosławionego Jakuba Strepy, który po oderwaniu Lwowa od Polski w 1945 roku znajduje się w kościele franciszkanów w Krakowie. Jest tam także kapa błogosławionego z pięknymi wizerunkami świętych franciszkańskich (abp Strepa był franciszkaninem i zanim został arcybiskupem halickim był gwardianem klasztoru we Lwowie i przełożonym misji franciszkańskich na Rusi) i ornat oraz 17 oryginalnych dokumentów wystawionych przez abpa Jakuba.

Muzem Archidiecezjalne we Lwowie, następnie w Lubaczowie

15 czerwca 1928 roku katolicki arcybiskup lwowski Bolesław Twardowski dokonał otwarcia we Lwowie Muzeum Archidiecezjalnego im. Józefa Bilczewskiego. Na zbiory muzeum skadała się głównie sztuka sakralna polska i obca związana zazwyczaj z terenem archidiecezji lwowskiej. Kustoszem lwowskiego Muzeum Archidiecezjalnego był w latach 1928-39 ks. dr Stanisław Szurek.

Niektóre eksponaty z tego muzeum, jak również z katedry i pałacu arcybiskupiego we Lwowie zostały wobec zbliżania się Armii Czerwonej do miasta latem 1944 roku i zaraz potem i w tajemnicy przed sowiecko-ukraińskimi złodziejami dóbr polskiej kultury przewiezione do Zachodniej Małopolski i do Lubaczowa przez arcybiskupa Eugeniusza Baziaka. Stały się one zaczątkiem powstania Muzeum Kurii Arcybiskupiej w Lubaczowie. Do cenniejszych eksponatów Muzeum Kurii Arcybiskupiej w Lubaczowie (oficjalna nazwa narzucona przez reżym komunistyczny) należał cały komplet szat, ornamentów i infuł arcybiskupów lwowskich od pierwszej połowy XIV w. do arcybiskupa Eugeniusza Baziaka. Był tu także cenny zbiór portretów wszystkich arcybiskuów lwowskich, jak również szereg portretów sławnych lwowian, gobelin (6 m x 5 m) z herbami dawnej Rzeczypospolitej z Orłem, Pogonią i św. Michałem otoczone herbami województw (m.in. Smoleńska, Witebska, Bełza) oraz płaskorzeźba-tryptyk przedstawiająca w środku scenę ślubów Jana kazimierza w katedrze lwowskiej w 1656 roku, po prawej stronie klęczącego Józefa Piłsudskiego przyjmującego sztandar z rąk arcybiskupa Bilczewskiego (obecnie jest on świętym), a z lewej fragment bitwy z bolszewikami pod Zadwórzem (woj. tarnopolksie, ob. Ukraina) w 1920 roku.

Pierwszy pobyt Józefa Piłsudskiego na Wołyniu

Jeśli mówimy o powiązaniach Józefa Piłsudskiego z Wołyniem, to od razu osoby nawet znające lepiej historię Polski i Legionów Polskich z czasu I wojny światowej wspominają walki legionistów na Wołyniu latem 1916 roku, szczególnie bohaterskie walki pod Kostiuchnówką (przed wojną powiat łucki, ob. Ukraina) 4-6 lipca 1916 roku. Potem Piłsudski był na Wołyniu podczas wojny polsko-bolszewickiej 1919-20 i kilka razy kiedy Wołyń należał do odrodzonego państwa polskiego (1920-39). Tymczasem Józef Piłsudski po raz pierwszy był na Wołyniu wiosną 1901 roku: po ucieczce 14 maja tego roku z więziennego szpitala w Petersburgu, Piłsudski ukrywał się przez cztery tygodnie w majątku patriotów polskich, państwa Lewandowskich w Czystołuży koło Rokitna (pow. Sarny, woj. wołyńskie, ob. Ukraina).

Symbol Rzeczypospolitej na Nowym Zamku w Grodnie

Nowy Zamek w Grodnie został wzniesiony w latach 1734-51, jako rezydencja krĂłlĂłw polskich i wielkich książąt litewskich oraz jako miejsce sejmĂłw Rzeczypospolitej. W czasach rozbiorĂłw, w połowie XIX w. Rosjanie zamienili pałac na szpital i koszary. Usunęli wĂłwczas z frontonu budowli kartusz herbowy Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw z czasĂłw Augusta III. Kartusz ten cudownie zachował się dzięki Stanisławowi Sołtanowi, w ktĂłrego majątku w Małej Brzostowicy był przechowywany od 1858 roku. W 1923 roku załoĹźyciel Grodzieńskiego Muzeum Archeologiczno-Historycznego JĂłzef Jodkowski przewiĂłzł go do ponownie polskiego Grodna. Od tamtego czasu kartusz znajdował się w tym muzeum. W 1945 roku muzeum znalazło się w sowieckich łapach i kartusz powędrował do kąta w magazynie muzeum. Odnalazł ten zabytek i zarazem cenny polonik kilka lat temu w tymĹźe magazynie współpracownik polskiego Ministerstwa Kultury i jednocześnie pracownik Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Grodnie Marek Maluchnik. Rozpoczął on starania o przywrĂłcenie kartusza na fronton Nowego Zamku, co nastąpiło w 2013 roku po uprzednim dokonaniu prac restauracyjnych przez specjalistę z Polski i na koszt Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego Polski. Po stronie białoruskiej prace i płyty granitowe zafundował grodzieński przedsiębiorca polskiego pochodzenia Feliks Gawin. – Kartusz ten będzie przypominał, Ĺźe Grodno przez wieki było polskim miastem.

Grupa Literacka „Wołyń”

W połowie lat 30. XX w., a więc w okresie międzywojennym kiedy Wołyń naleĹźał do Polski (ob. Ukraina), powstała Grupa Literacka „Wołyń”, ktĂłra miała skupiać polskich literatĂłw związanych z tą starą polsko-ruską krainą. Na czoło tej grupy wybijali się poeci młodego pokolenia, jak np. Czesław Janczarski (1911 Krzemieniec -1971), Zuzanna Ginczanka (1917-1944, zanim przeniosła się do Warszawy mieszkała w RĂłwnem na Wołyniu) i Wacław Iwaniuk (1912-2001), ktĂłrzy na trwałe przeszli do historii literatury polskiej. Grupa Literacka "Wołyń" wydała m.in. w 1936 roku poemat Wacława Iwaniuka Pełnia czerwca. Członkowie grupy literackiej „Wołyń” współpracowali ściśle z JĂłzefem Czechowiczem z Lublina (był m.in. nauczycielem w szkole polskiej we Włodzimierzu Wołyńskim), popierając jego prĂłby zorganizowania środowisk młodego pokolenia poetĂłw w jednolity ruch. Ginczanka naleĹźała takĹźe do najmłodszych współpracownikĂłw warszawskiego „Skamandra”.

Polskie szkolnictwo rolnicze na przedwojennej Wileńszczyźnie

Od wieków większość ludności Wileńszczyzny (Polacy stanowili tu ponad 50% ogółu ludności) utrzymywała się z rolnictwa, które w okresie zaboru rosyjskiego (1793-1915) było celowo zaniedbywane przez władze rosyjskie. Toteż zaraz po odrodzeniu się państwa polskiego w listopadzie 1918 roku, w skład którego weszła także Wileńszczyzna na wiosnę 1919 roku, Ministerstwo Oświaty we współpracy z Ministerstwem Rolnictwa i Reform Rolnych przystąpiło do zakładania naukowych placówek i szkół rolniczych. Oprócz Wydziału Rolniczego wraz z jego stacjami badawczymi na odrodzonym Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (m.in. fundacja Żemłosław k. Lidy o powierzchni 2200 ha), założono m.in. Rolniczą Stację Doświadczalną w Bieniakoniach pod Wilnem, Rolniczą Stację badawczą w Hanusowszczyźnie k. Nieświeża, Zootechniczą Stację Doświadczalną w Swisłoczy i dużą i na wysokim poziomie szkołę rolniczą w Żyrowicach k. Słonimia (wszystkie te miejscowości są dzisiaj na Białorusi).

Litwini ukradli skarby katedry sejneńskiej

Podczas wojny polsko-bolszewickiej, 19 lipca 1920 roku wojska litewskie zajęły Sejny przy współdziałaniu z bolszewikami, a więc miasto i zamieszkaną przez PolakĂłw południową Suwalszczyznę, ktĂłra została przyznana Polsce po I wojnie światowej przez zwycięskie mocarstwa 26 lipca 1919 roku (tzw. linia Focha). W miasteczku od 1818 roku była katedra diecezji sejneńskiej (zlikwidowana w 1925 r.). Wojska polskie odebrały Litwinom Sejny 9 września 1920 roku wraz z całą południową Suwalszczyzną do linii Focha. Litwini podczas okupacji Sejn zdążyli wywieźć na Litwę cenne przedmioty liturgiczne ze skarbca katedry sejneńskiej i pomimo późniejszych starań przedstawicieli przedwojennego Kościoła polskiego i państwa polskiego przedmiotĂłw tych nie odzyskano („Nowe Ĺťycie” Maj 2001). A przecieĹź o zwrot tych skarbĂłw moĹźna domagać się takĹźe i dzisiaj. Jednak w III RP nikogo to nie interesuje.

Ziemie wojewĂłdztwa poleskiego w dzisiejszej Polsce

W wyniku zagarnięcia przez Związek Sowiecki w 1945 roku prawie połowy przedwojennego terytorium państwa polskiego, odpadło od Polski m.in. województwo poleskie ze stolicą w Brześciu nad Bugiem, które obejmowało obszar 36 668 km kw. Tak wygląda na pierwszy rzut oka z mapy. Jednak jak się dobrze przyjrzeć zachodniej granicy przedwojennego województwa poleskiego (odcinek zachodniej granicy powiatu Brześć nad Bugiem) i obecnej granicy polsko-białoruskiej, to okazuje się, że trzy skrawki województwa poleskiego o obszarze ok. 150 km kw. pozostały przy Polsce. Dwa skrawki przedwojennego województwa poleskiego to ziemie leżące nad polskim odcinkiem rzeczki Pulwy z wsią Klukowicze oraz tereny na wschód od wioski Czeremcha i na południe od wsi Orzeszkowo. Największy obszarowo teren wokół Klukowicz (wsie Tokary, Wilanowo, Stołbce, Litwinowicze, Wyczółki, Tymianka, Wólka Nurzecka, Zubacze i Bobrówka) należał przed wojną do gminy Wysokie Litewskie, a maleńki obszar terenu na północ od wsi Połowce do gminy Wierzchowice, która była najdalej na północ wysuniętą gminą powiatu brzeskiego; z kolei wieś Koterka, leżąca na południe od ziem wokół Klukowicz, należała do gminy Wołczyn (w tej miejscowości przygranicznej, należącej dziś do Białorusi, urodził się ostatni król polski Stanisław August Poniatowski). Tereny wokół Klukowicz wchodzą obecnie w skład gminy Klukowicze w powiecie siemiatyckim, a wsie Połowce, Zubacze i Bobrówka do gminy Czeremcha w powiecie Hajnówka, w województwie podlaskim; natomiast mała eksklawa po lewej stronie Bugu przedwojennej gminy Miedna, która w całości leżała po drugiej stronie rzeki, znajduje się obecnie na terenie gminy Kodeń w powiecie Biała Podlaska w województwie lubelskim.

Warto tu dodać, że przeprowadzone na początku XXI w. badania archeologiczne na terenie grodzisk w Klukowiczach, Zbuczu i Zajączkach wykazały, że można je wiązać z "mazowiecką" falą zasiedlenia tych terenów w średniowieczu. Grodziska te zostały zniszczone przed 1041 rokiem przez ekspansję terytorialną książąt kijowskich na polskie ziemie etniczne. Tak więc top jeszcze jeden dowód więcej na to, że Ruś Kijowska parła na ziemie polskie, że ona była agresorem i zaborcą w pierwszym okresie stusunków polsko-ruskich.

Dzienniki polskie wydawane na Ziemiach Wschodnich w latach 1918-1939

Dziennik to ogĂłlnoinformacyjna gazeta codzienna ukazująca się częściej niĹź raz w tygodniu. W okresie międzywojennym dzienniki wydawane były, szczegĂłlnie na Ziemiach Wschodnich, czyli ziemiach polskich, ktĂłre zostały oderwane od Polski w 1945 roku i włączone do Związku Sowieckiego, zazwyczaj 6 dni w tygodniu – od poniedziałku do soboty. SpośrĂłd 164 dziennikĂłw wydawanych na Ziemiach Wschodnich w latach 1918-39, 157 dziennikĂłw ukazywało się 6 dni w tygodniu, a tylko 8 dziennikĂłw ukazywało się 2-4 razy w tygodniu (były to: „Gazeta Niedzielna i Poniedziałkowa” LwĂłw, „Goniec Wołyński” Łuck, „Gromadzki Głos” Wilno, „Hallo! Hallo! Film-Teatr-Sport-Radio” LwĂłw, „Kolce” Wilno, „Kurier Stanisławowski” StanisławĂłw, „Nowe Ĺťycie” Grodno, „Ĺťycie Wołynia” Łuck).

Na Ziemiach Wschodnich mieszkało w 1939 roku ok. 5 milionĂłw PolakĂłw, poza tym kilka milionĂłw innych osĂłb dobrze władało językiem polskim i wielu z nich czytało dzienniki polskie, szczegĂłlnie Ĺťydzi, krĂłrzy we Lwowie wydawali nawet swĂłj własny dziennik w języku polskim – „Chwila”.

Zapotrzebowanie na dzienniki polskie więc było. Ogółem od chwili odrodzenia się Państwa Polskiego 11 listopada 1918 roku do upadku września 1939 roku na Ziemiach Wschodnich ukazywały się łącznie 164 dzienniki polskie w 14 miejscowościach: Baranowicze (woj. nowogrĂłdzkie), Brześć nad Bugiem (woj. poleskie), Głębokie (woj. wileńskie), Grodno (woj. białostockie), Lida (woj. nowogrĂłdzkie), LwĂłw (woj. lwowskie), Łuck (woj. wołyńskie), NowogrĂłdek (woj. nowogrĂłdzkie), Pińsk (woj. poleskie), RĂłwne (woj. wołyńskie), Słonim (woj. nowogrĂłdzkie), StanisławĂłw (woj. stanisławowskie), Tarnopol (woj. tarnopolskie) i Wilno (woj. wileńskie). Najwięcej dziennikĂłw ukazywało się w dwĂłch największych miastach Ziem Wschodnich: we Lwowie 44 dzienniki (spośrĂłd tych dziennikĂłw 7 ukazywało się juĹź przed 1918 rokiem) i Wilnie 57 dziennikĂłw, ktĂłre były wielkimi ośrodkami kultury i nauki polskiej, oraz – co jest naprawdę zaskakujące – w Grodnie 29 dziennikĂłw; we wszystkich pozostałych 11 miastach ukazywało się od 1 do 6 (Brześć nad Bugiem) dziennikĂłw polskich – łącznie 34 dzienniki. Dzienniki wydawane w mniejszych miastach Ziem Wschodnich były często mutacjami dziennikĂłw lwowskich lub wileńskich albo innych duĹźych miast polskich: Warszawa, ŁódĹş, KrakĂłw, NiepokalanĂłw; najwięcej mutacji dziennikĂłw warszawskich miało Grodno. Poza tym jeden dziennik dla Wołynia – „Kurier Poranny Lubelsko-Wołyński” był wydawany w Lublinie w 1928 roku. W 1920 roku ukazywały się edycje dla Lwowa i Wilna warszawskiej „Rzeczpospolitej”. Przed samym wybuchem wojny we wrześniu 1939 roku na Ziemiach Wschodnich wydawanych był łącznie 35 dziennikĂłw polskich w 10 miastach: 11 w Wilnie, 9 we Lwowie, 8 w Grodnie i po jednym w: Baranowiczach, Brześciu nad Bugiem, Głębokiem, NowogrĂłdku, Pińsku, Słonimie i Tarnopolu.
Dzienniki wydawane na Ziemiach Wschodnich miały zazwyczaj od kilku (np. lwowskie dzienniki: „Dziennik Ludowy”, „Gazeta Lwowska”, „Kurier Lwowski”, „Słowo Polskie” do 5000 egzemplarzy nakładu, „Słowo Narodowe” do 10 tys. egz. nakładu, a „Dziennik Wileński” 5-7 tys. egz. nakładu) do kilkunastu tysięcy egzemplarzy nakładu (np. lwowska „Gazeta Poranna” ok. 15 tys., „Kurier Wileński” 15-20 tys. egzemplarzy nakładu). Największy nakład miał wydawany we Lwowie „Nowy Wiek” – 50 000 egzemplarzy, trochę mniejszy takĹźe lwowski „Ilustrowany Goniec Poranny” wraz z popołudniĂłwką „Ilustrowany Goniec Wieczorny”, a łączny nakład lwowskich dziennikĂłw wydawanych przez Spółkę Akcyjną „Prasa Nowa”: „Lwowski Ilustrowany Express Poranny”, „Lwowski Ilustrowany Express Wieczorny” i „Niedziela Rano” wynosił 120 tys. egzemplarzy. Natomiast wydawane w Wilnie „Słowo” miało nakład 25 000 egzemplarzy, jednak naleĹźało do czołówki polskich dziennikĂłw opiniotwĂłrczych.
Oto alfabetyczne zestawienie miast na Ziemiach Wschodnich, w ktĂłrych w latach 1918-39 wydawane były dzienniki polskie, ich tytuły i rok lub lata wydawania, opracowane na podstawie informacji, ktĂłre uzyskałem z Biblioteki Narodowej w Warszawie, „Prasy polskiej 1661-1945” (4 t. 1976-80) i „Rocznika Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego” XIV 4):
Baranowicze: „Goniec Baranowicki” 1932, „Kurier Baranowicki” 1932-35, „Kurier Nowogrodzki” 1931-39;
Brześć nad Bugiem: „ABC dla Polesia” 1926-28, „Dziennik Brzeski” 1938-39, „Dziennik Poleski” 1936, „Express Poleski” 1931-36, „Echo Poleskie” 1925, „Kurier Poleski” 1925;
Głębokie: „Echo Głębockie” 1936-39;
Grodno: „Codzienny Kurier Grodzieński 5 groszy” 1934-35, „Dziennik Grodzieński” 1922, „Dziennik Kresowy” 1923-27, „Dziennik Popularny” 1939, „Dziennik Kresowy” 1932-39, „Echo” 1918-20, „Echo Grodzieńskie” 1920-24, „Grodzieński Express Poranny” 1934-36, „Gazeta Grodzieńska” 1931-32, „Gazeta Polska Ziemi Grodzieńskiej” 1929-31, „Głos Druskiennik” 1938-39, „Głos Grodzieński” 1938-39, „Głos Nadniemeński” 1938-39, „Głos Prawdy Ziemi Grodzieńskiej” 1926-29, „Grodzieński Kurier Codzienny” 1935, „Kurier Grodzieński” 1922, „Kurier Grodzieński” 1926, „Kurier Grodzieński” 1935-39, „Kurier Nadniemeński” 1934-36, „Mały Dziennik Grodzieński” 1935-36, „Nadniemeński Kurier Ilustrowany” 1924-26, „Nadniemeński Kurier Polski” 1924, „Nowe Ĺťycie” 1924-35, „Nowy Dziennik Kresowy” 1923-32, „Nowy Grodzieński Kurier Codzienny 5 groszy” 1935-39, „Ostatnie Wiadomości Grodzieńskie” 1931-39, „Przegląd Kresowy” 1930, „Trybuna” 1926, „Wieczorny Kurier Grodzieński” 1932-35, „Ziemia Grodzieńska” 1927-28;
Lida: „Dziennik Lidzki” 1936, „Echo Lidzkie” 1934-35, „Goniec Lidzki” 1934-35, „Kurier Lidzki” 1928-34;
LwĂłw: „Chwila” 1919-39, „Chwila Południowa” 1922, „Depesza Polska” 1919, „Dobry WieczĂłr” 1930, „Dziennik Ludowy” 1918-39, „Dziennik Lwowski” 1926-30, „Dziennik Nowy” 1934, „Dziennik Polski” 1935-39, „Dziennik Poranny” 1934-35, „Dzień” 1919-21, „Express Poranny” 1932-34, „Express Sportowy” 1936, „Gazeta Codzienna” 1918-30, „Gazeta Lwowska” 1918-39, „Gazeta Niedzielna i Poniedziałkowa” 1923-30, „Gazeta Poranna” 1918-35, „Gazeta Wieczorna” 1918-22 i 1931-32, „Gazeta Ĺťołnierska” 1920, „Głos Pracy” 1927, „Hallo! Hallo! Film-Teatr-Sport-Radio” 1930-31, „Ilustrowany Express Poranny” 1930-39, „Ilustrowany Express Wieczorny” 1930-36, „Ilustrowany Goniec Poranny” 1934-39, „Ilustrowany Goniec Wieczorny” 1934-39, „Kurier Ludowy” 1922, „Kurier Lwowski” 1918-25, „Kurier Lwowski” 1931-35, „Kurier Powszechny” 1921-22, „Lwowski Ilustrowany Express Wieczorny-Poranny” 1930-39, „Lwowski Kurier Poranny” 1928-31, „Nowiny Poranne” 1932, „Nowiny Wieczorne 5 groszy” 1930, „Ostatnie Wiadomości Lwowskie” 1933-34, „Słowo Narodowe” 1937-39, „Słowo Polskie” 1918-34, „Sztandar Polski” 1928, „Trybuna” 1920, „Trybuna Polska” 1919, „Trybuna Robotnicza” 1922-24, „Wiadomości” 1931-32, „Wiadomości Giełdowe” 1928-34, „Wiek Nowy” 1918-39, „WschĂłd. Prasowa Agencja Informacyjna” 1934, „Wywiad Codzienny” 1926-28;
Łuck: „Dziennik Wołyński” 1920-24, „Echo Wołyńskie” 1938, „Goniec Wołyński” 1919-20, „Kurier Wołyński” 1922, „Ĺťycie Wołynia” 1924-25;
NowogrĂłdek: „Kurier Wileńsko-Nowogrodzki” 1932-39, „Ĺťycie NowogrĂłdzkie” 1927-31;
Pińsk „Dzień Dobry Piński” 1929-32, „Kurier Polesia” 1923-30, „Słowo Polesia” 1934-39;
RĂłwne: „Codzienny Głos Wołynia” 1927, „Echo Kresowe” 1938, „Gazeta Kresowa” 1922-34, „Ostatnie Telegramy” 1930, „Ostatnie Wiadomości Wołyńskie” 1931-32;
Słonim: „Kurier Słonimski” 1922-39;
StanisławĂłw: „Głos Stanisławowski” 1922, „Kurier Stanisławowski” 1931-34 (1886-31 i 1934-39 tygodnik), „Ostatnie Wiadomości Małopolski Wschodniej” 1935;
Tarnopol: „Dziennik Podolski” 1939;
Wilno: „ABC” 1926-28, „Biuletyn Codziennych Wiadomości” 1928-30, „Biuletyn Kowieński” 1925-36, „Codzienna Gazeta Wileńska 5 groszy” 1924, „Dziennik Poranny” 1933, „Dziennik Wileński” 1918-38, „Dzień Wilna” 1935, „Dziesięć Groszy” 1931, „Echo Kresowe” 1935, „Echo Litwy” 1919-20, „Echo Wileńskie” 1924, „Echo Wilna” 1932, „Express Wileński” 1923-39, „Gazeta Krajowa” 1920-22, „Gazeta Wileńska” 1920-22, „Gazeta Wileńska” 1934-39, „Gazeta Wileńska 5 groszy” 1930-32, „Gazeta WspĂłlna” 1920, „Głos Kresowy” 1933, „Głos Narodowy” 1938-39, „Głos Prawdy” 1922, „Głos Wileński” 1930-36, „Głos Wilna” 1923, „Głos Wilna” 1931-32, „Goniec” 1932-35, „Goniec Poranny” 1939, „Goniec Wieczorny” 1929, „Goniec Wileński” 1936, „Gromadzki Głos” 1924, „Ilustrowane 10 Groszy” 1931, „Kolce” 1925-26, „Kurier Codzienny 5 gr.” 1934, „Kurier Nowy” 1934, „Kurier Wieczorny” 1934, „Kurier Powszechny” 1936-39, „Kurier Wileński” 1924-39, „NarĂłd” 1938-39, „Nasz Kraj” 1919-20, „Nowiny Codzienne” 1933-36, „Nowiny Wieczorne” 1924, „Nowiny Wieczorne” 1932, „Nowy Kurier 5 Groszy” 1934, „Ojczyzna” 1919, „Ostatnie Wiadomości” 1924, „Ostatnie Wiadomości” 1936, „Ostatnie Wiadomości Wileńskie” 1930-36, „Robotnik Wileński” 1938-39, „Słowo” 1922-39, „Kurier Nowogrodzki” 1931-39, „Słowo Wileńskie” 1921-22, „Wiadomości Bieżące woj. wileńskiego” 1933, „Wiadomości Codzienne” 1936, „Wiadomości Wileńskie” 1920, „Wieczorna Gazeta Wileńska” 1933-39, „WieczĂłr Wileński” 1929-33, „WieczĂłr Wilna” 1932-35, „Wileńska Gazeta Powszechna” 1923, „Wileński Kurier Nowości” 1932.

Podział administracyjny Ziem Wschodnich na dzień 31.8.1939

W listopadzie 1918 roku po 123 latach niewoli odrodziło się państwo polskie.
2 sierpnia 1919 Sejm Ustawodawczy RP podzielił terytorium byłego KrĂłlestwa Polskiego (były zabĂłr rosyjski) na 5 wojewĂłdztw: białostockie, kieleckie, lubelski, łódzkie i warszawskie, a dla Warszawy przewidział odrębną jednostkę administracyjną; 12 sierpnia 1919 roku na terytorium byłego zaboru pruskiego/niemieckiego utworzone zostały wojewĂłdztwa poznańskie i pomorskie, a 15 lipca 1920 wojewĂłdztwo śląskie; 23 grudnia 1920 roku na terenie byłej Galicji (były zabĂłr austriacki) zostały utworzone wojewĂłdztwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie; 19 lutego 1921 roku na Kresach (takĹźe były zabĂłr rosyjski) utworzone zostały wojewĂłdztwa: nowogrĂłdzkie, poleskie i wołyńskie, a jako ostatnie na tym terenie – 20 stycznia 1926 roku wojewĂłdztwo wileńskie. WojewĂłdztwa zostały podzielone na powiaty ziemskie i powiaty grodzkie (duĹźe miasta)
Oto podział administracyjny na województwa i powiaty Ziem Wschodnich na dzień 31.8.1939, a więc dotyczący jedynie obszarów, które zostały oderwane od Polski w 1945 roku; dane dotyczące ludności podane są według przeprowadzonego w 1931 roku powszechnego spisu ludności:

WOJEWÓDZTWO BIAŁOSTOCKIE: Obszar 32 441 km kw., ludność 1 643 900, powiaty: Grodno/grodzieński - 4459 km kw., 213 100 ludności; Wołkowysk/wołkowyski – 3938 km kw., 171 300 ludności.

WOJEWÓDZTWO LWOWSKIE: Obszar 28 408 km kw., ludność 3 127 400, powiaty: BĂłbrka/bĂłbrecki – 891 km kw., 97 100 ludności; Dobromil/dobromilski – 994 km kw., 94 000 ludności (ok. 60% powiatu pozostało przy Polsce po 1945 r.); Drohobycz/drohobycki – 1499 km kw., 194 400 ludności; JaworĂłw/jaworowski – 977 km kw., 86 800 ludności (mała część powiatu pozostała przy Polsce); LwĂłw/lwowski grodzki – 67 km kw., 312 200 ludności; LwĂłw/lwowski – 1276 km kw., 142 800 ludności; Mościska/mościski – 755 km kw., 89 500 ludności; Przemyśl/przemyski – 1002 km kw., 162 500 ludności (ok. 15% obszaru powiatu odpadło od Polski); Rawa Ruska/rawski – 1401 km kw., 122 100 ludności (ok. 30% powiatu pozostało przy Polsce); Rudki/rudecki – 670 km kw., 79 200 ludności; Sambor/samborski – 1133 km kw., 133 800 ludności; Sokal/sokalski – 1324 km kw., 109 100 ludności (skrawek powiatu pozostał przy Polsce); Turka/turczański – 1829 km kw., 114 400 ludności (ok. 200 km kw. pozostało przy Polsce); Żółkiew/żółkiewski – 1111 km kw., 95 500 ludności.

WOJEWÓDZTWO NOWOGRÓDZKIE: Obszar 22 966 km kw., ludność 1 057 200, powiaty: Baranowicze/baranowicki – 3298 km kw., 161 100 ludności; Lida/lidzki – 4258 km kw., 183 500 ludności; NieświeĹź/nieświeski – 1968 km kw., 114 500 ludności; NowogrĂłdek/nowogrĂłdzki – 1930 km kw., 149 500 ludności; Słonim/słonimski – 3069 km kw., 126 500 ludności; Stołpce/stołpecki – 2371 km kw., 99 400 ludności; Szczuczyn/szczuczyński – 2273 km kw., 107 200 ludności; WołoĹźyn/wołoĹźyński – 2799 km kw., 115 500 ludności.

WOJEWÓDZTWO POLESKIE: Obszar 36 668 km kw., 1 132 200 ludności, powiaty: Brześć nad Bugiem/brzeski – 4625 km kw., 216 200 ludności; Drohiczyn Poleski/drohicki -2351 km kw., 97 000 ludności; Kobryń/kobryński – 3545 km kw., 114 000 ludności; KosĂłw/kosowski – 3562 km kw., 83 700 ludności; Kamień Koszyrski/koszyrski – 3243 km kw., 95 000 ludności; Łuniniec/łuniniecki – 5678 km kw., 108 600 ludności; Pińsk/piński – 5631 km kw., 184 300 ludności; PruĹźana/pruĹźański – 2644 km kw., 108 600 ludności; Stolin/stoliński – 5389 km kw., 124 800 ludności.

WOJEWÓDZTWO STANISŁAWOWSKIE: 16 894 km kw., 1 480 300 ludności, powiaty: Dolina/doliński – 2397 km kw., 118 400 ludności; Horodenka/horodeński – 849 km kw., 92 900 ludności; Kałusz/kałuski – 1137 km kw., 102 300 ludności; Kołomyja/kołomyjski -1339 km kw., 176 000 ludności; KosĂłw Pokucki/kosowski – 1839 km kw., 93 900 ludności; NadwĂłrna/nadwĂłrniański – 2472 km kw., 140 700 ludności; Rohatyn/rohatyński – 1147 km kw., 127 300 ludności; StanisławĂłw/stanisławowski – 1249 km kw., 198 400 ludności; Stryj/stryjski – 2081 km kw., 152 600 ludności; Śniatyn/śniatyński – 567 km kw., 78 000 ludności; Tłumacz/tłumacki – 934 km kw., 116 000 ludności; ĹťydaczĂłw/Ĺźydaczowski – 883 km kw., 83 800 ludności.

WOJEWÓDZTWO TARNOPOLSKE: Obszar 16 533 km kw., ludność 1 600 400, powiaty: BorszczĂłw/borszczowski – 1067 km kw., 103 300 ludności; Brody/brodzki – 1125 km kw., 91 300 ludności; BrzeĹźany/brzeĹźański – 1135 km kw., 103 800 ludności; Buczacz/buczacki – 1208 km kw., 139 100 ludności; CzortkĂłw/czortkowski - 734 km kw., 84 000 ludności; Kamionka Strumiłowa/kamionecki - 1000 km kw., 82 100 ludności; Kopyczyńce/kopyczyniecki – 841 km kw., 88 600 ludności; Podhajce/podhajecki – 1018 km kw., 95 700 ludności; Przemyślany/przemyślański – 927 km kw., 89 900 ludności; RadziechĂłw/radziechowski – 1022 km kw., 69 300 ludności; Skałat/skałacki – 876 km kw., 89 200 ludności; Tarnopol/tarnopolski – 1231 km kw., 142 200 ludności; Trembowla/trembowelski – 789 km kw., 84 300 ludności; Zaleszczyki/zaleszczycki – 684 km kw., 72 000; ZbaraĹź/zbaraski – 740 km kw., 65 600 ludności; ZborĂłw/zborowski – 941 km kw., 81 400 ludności; ZłoczĂłw/złoczowski – 1195 km kw., 118 600 ludności.

WOJEWÓDZTWO WILEŃSKIE: Obszar 29 011 km kw., ludność 1 276 000, powiaty: Brasław/brasławski – 4217 km kw., 143 100 ludności; Dzisna/dziśnieński – 3968 km kw., 159 900 ludności; Mołodeczno/mołodecki – 1898 km kw., 91 300 ludności; Oszmiana/oszmiański – 2362 km kw., 104 600 ludności; Postawy/postawski – 3050 km kw., 99 900 ludności; Święciany/święciański – 4017 km kw., 136 500 ludności; Wilejka/wilejski – 3427 km kw., 131 100 ludności; Wilno/wileński grodzki – 105 km kw., 195 100 ludności; Wilno/wileńsko-trocki – 5967 km kw., 214 500 ludności.

WOJEWÓDZTWO WOŁYŃSKIE: Dubno/dubieński – 3275 km kw., 226 700 ludności; HorochĂłw/horochowski – 1757 km kw., 122 100 ludności; Kostopol/kostopolski – 3496 km kw., 159 600 ludności; Kowel/kowelski – 5682 km kw., 255 100 ludności; Krzemieniec/krzemieniecki – 2790 km kw., 243 000 ludności; Luboml/lubomelski – 2054 km kw., 85 500 ludności; Łuck/łucki – 4767 km kw., 290 800 ludności; RĂłwno/rĂłwieński – 2898 km kw., 252 800 ludności; Sarny/sarneński – 5478 km kw., 181 300 ludności; Włodzimierz Wołyński/włodzimierski – 2208 km kw., 150 400 ludności; ZdołbunĂłw/zdołbunowski – 1349 km kw., 118 300 ludności.

Marian Kałuski