Dodano: 01.12.12 - 5:18 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Młodzi Narodowcy we Lwowie

Związek Młodych Narodowców we Lwowie

ZałoĹźony w Poznaniu w 1930 roku i działający do 1939 roku Związek Młodych NarodowcĂłw miał we Lwowie swĂłj liczny (kilkuset członkĂłw) i aktywny oddział, ktĂłrego czołowymi działaczami byli Zdzisław Stahl i Klaudiusz Hrabyk. W latach 1934-37 oddział lwowski Związku wydawał pismo „Akcja Narodowa”. Podczas pierwszej sowieckiej okupacji Lwowa 1939-41 wielu ĹťydĂłw i UkraińcĂłw na nich polowało, aby wydać ich w ręce siepaczy NKWD. Wielu z nich zostało zamordowanych, wielu uwięzionych i wielu zesłanych na Sybir. Taką cenę płacili za sĂłj polski patriotyzm. Ale o tym polskojęzyczne, a zarazem antypolskie pisma jak np. „Gazeta Wyborcza” czy „Polityka” nic nie napiszą, a Andrzej Wajda i Władysław Pasikowski nie nakręcą Ĺźadnego filmu. ChociaĹź Wajda i Pasikowski są z urodzenia Polakami, dziś za 30 srebrnikĂłw potrafią kręcić antypolskie filmy. Dziś w cenie wśrĂłd elit III RP są kolaboranci, ktĂłrych podczas okupacji Polski podczas II wojny światowej srodze karano.

Pierwsze dni panowania sowieckiego we Lwowie we wrześniu 1939 roku

Podczas wojny polsko-niemieckiej i polsko-sowieckiej we wrześniu 1939 roku od 12 września trwała obrona polskiego Lwowa przed wojskami niemieckimi (od zachodu), a od 19 września takĹźe przed wojskami sowieckim (od wschodu). Zgodnie z decyzją DowĂłdztwa Obrony Lwowa, ktĂłrą dowodził gen. Władysław Langner wobec bezcelowości dalszej obrony miasta, gen. Langner postanowił rano 22 września oddać miasto wojskom sowieckim, uprzednio podpisując ze stroną sowiecką „Protokół ogłoszenia o przekazaniu miasta Lwowa Armii Czerwonej", w ktĂłrym strona sowiecka – I sekretarz KC Komunistycznej Partii Ukrainy Nikita S. Chruszczow - zagwarantowała Polakom pozostawienie dotychczasowych władz miejskich, bezpieczeństwo Ĺźycia wszystkim przebywającym na terenie miasta, zachowanie własności prywatnej i moĹźliwość wyjazdu dla chcących do państw neutralnych i w ktĂłrym oficerowie polscy mieli zagwarantowaną wolność osobistą i nietykalność własności oraz rĂłwnieĹź moĹźliwość wyjazdu za granicę.

W godzinach popołudniowych 22 września Armia Czerwona wkroczyła do Lwowa, a wraz z nią bandyci z NKWD (sowieckiej tajnej policji).

Od pierwszych chwil ich władzy na ulicach Lwowa dochodzi do dantejskich scen. Tak czerwonoramiejcy jak i NKWD-yści jak prawdziwa dzicz i bandyci od pierwszych minut swoich rządĂłw – raczej nierządĂłw! - dokonywali licznych kradzieĹźy, aktĂłw gwałtu i zbrodni. Sowieccy Ĺźołnierze grabią miasto, ktĂłrego bogactwem są oszołomieni, a NKWD natychmiast przystąpiło do swojej krwawej roboty. W egzekucjach giną polscy policjanci: m.in. rozstrzelani zostali polscy policjanci przy rogatce przy ul. Zielonej oraz grupa Ĺźołnierzy i policjantĂłw w Brygidkach. Ginęli cywile, bestialsko mordowani, jak np. dyrektor miejskiej elektrowni (!) Stanisław Kozłowski. NKWD zarządziło rejestrację uchodĹşcĂłw wojennych z centralnej Polski (będącej teraz pod okupacją niemiecką) i pozostałych w mieście wojskowych.

Niektórzy polscy żołnierze widząc co się dzieje, wbrew rozkazowi gen. Langnera, podejmują desperacką próbę obrony przed łupieżcami. W kilku punktach miasta dochodzi do starć. Polacy strzelają z okien i dachów. Złapanych żołnierzy morduje się w bestialski sposób na miejscu.

Gwałty i rabunki SowietĂłw spowodowały oficjalny protest prezydenta miasta Stanisława Ostrowskiego u dowĂłdztwa sowieckiego, ale bez Ĺźadnego skutku. 24 września został on aresztowany i wywieziony do więzienia w Moskwie; dwa lata spędza na Łubiance pod surowym śledztwem, by wiosną 1941 roku dostać wyrok ośmiu lat łagru za „działalność antysowiecką” i trafia do Krasnojarska nad Jenisejem, do wyrębu lasu; Ĺźycie ratuje mu pakt Sikorski – Majski. Podobny los spotkał 27 paĹşdziernika gen. M. Januszajtisa, ktĂłry zaczął juĹź tworzyć pierwsze zawiązki polskiej konspiracji we Lwowie.

Cała władza w mieście przeszła w ręce Sowietów, a Polacy stali się pariasami w swoim mieście. Zlikwidowano wszystkie polskie organizacje, towarzystwa, kluby, instytucje naukowe, muzea, biblioteki, prasę polską, ograniczono działalność Kościoła katolickiego do minimum itd.

Ciemna noc zapadła nad polskim Lwowem. Od pierwszych chwil swego panowania we Lwowie władze sowieckie postawiły sobie za cel zniszczenie polskiego charakteru miasta i fizyczną zagładę społeczności polskiej we Lwowie. I dokonali tego ostatecznie w 1945 z pomocą StanĂłw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii oraz... Boga i Jego Matki. Bo chociaĹź Matka Boska jest KrĂłlową Polski i była ogłoszona KrĂłlową Polski we Lwowie (!) w 1656 roku – nie uratowała dla Polski Lwowa!!! – Zwyciężyło zło: bezprawie i bandyci sowieccy i ukraińscy.
I taka jest, niestety, prawda.

Polskie parafie katolickie we Lwowie w 1939 roku

LwĂłw ruski zniszczyli Tatarzy i ostatecznie Litwini w 1350 roku. KrĂłl polski Kazimierz Wielki, ktĂłry w 1340 roku został legalnym dziedzicem Rusi Halicko-Wołyńskiej, przystąpił do budowy nowego – polskiego Lwowa kilka kilometrĂłw od spalonego ruskiego Lwowa, nadając mu w 1356 roku prawo magdeburskie. Tym samym LwĂłw ruski przestał istnieć – przeszedł do historii. Na arenie dziejowej pojawił się LwĂłw polski, ktĂłry istnieje po dziś dzień.

Od samego początku Lwów kazimierzowski był miastem niemieckim (król sprowadził do miasta kolonistów niemieckich) i polskim, a z upływem czasu, przez asymilację elementu niemieckiego, coraz bardziej polskim. I to szybciej niż np. w stołeczny Kraków. Podczas gdy w podwawelskim grodzie język polski wyparł z kazalnic kościelnych język niemiecki ostatecznie dopiero w 1536 roku, to we Lwowie nastąpiło to już w 1514 roku. Do tego roku w katedrze lwowskiej wygłaszano jednocześnie z dwu ambon kazanie po polsku i po niemiecku. Kanclerz Jan Łaski zarządził, aby kazanie niemieckie było rano, polskie podczas sumy. Ostatecznie okazało się, że nie było słuchaczy kazań niemieckich.

LwĂłw kazimierzowski będąc miastem polsko-niemieckim (wĂłwczas tylko z małą domieszką Ormian, ĹťydĂłw i RusinĂłw/UkraińcĂłw; ci ostatni aĹź do 1945 roku stanowili nieznaczny odsetek mieszkańcĂłw Lwowa, np. na początku XV w. statystyka miejska doliczyła się tylko 14 RusinĂłw!) był miastem katolickim. A będąc wĂłwczas jedynym takim miastem na polskiej Rusi, juĹź wĂłwczas, czyli w XIV wieku, stał się znaczącym ośrodkiem polskiego Kościoła katolickiego (B. Modzelewska, W. Osadczy). Kazimierz Wielki od początku zabiegał około utworzenia biskupstwa we Lwowie, ktĂłre obiecał wyposaĹźyć z własnego majątku, kładąc fundamenty pod katedrę lwowską. Szczątkowe przekazy mĂłwią, Ĺźe w kazimierzowskim Lwowie rezydował biskup katolicki juĹź przed 1351 rokiem. Natomiast wiemy na pewno, Ĺźe dzięki ponownym staraniom Kazimierza Wielkiego papieĹź Innocenty VI bullą Quam sit onusta periculis z 11 stycznia 1358 roku mianował biskupem lwowskim Tomasza OP; jednak diecezja wĂłwczas z niewiadomych powodĂłw nie została w pełni zorganizowana. Wiemy, Ĺźe biskupem lwowskim w 2. poł. XIV wieku był takĹźe dominikanin Konrad i Ĺźe diecezja lwowska była podporządkowana powstałej w 1375 roku katolickiej metropolii halickiej. Wobec rozwoju Lwowa, ktĂłry stał się najwaĹźniejszym miastem polskiej Rusi i starań strony polskiej, antypapieĹź Jan XXIII bullą In eminentispecula ogłoszoną 28 sierpnia 1412 roku przeniĂłsł stolicę metropolii halickiej z Halicza do Lwowa i nadał jej nazwę „lwowska”. Była to druga, po gnieĹşnieńskiej, metropolia Kościoła polskiego.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że kiedy Lwów już w połowie XIV wieku był siedzibą biskupstwa katolickiego, a od 1412 roku arcybiskupstwa metropolii, to ruskie prawosławne biskupstwo lwowskie zostało założone dopiero w 1539 roku; w 1700 roku stało się ono unickie, a w 1807 roku arcybiskupstwem metropolią.
Od 1340 roku i aż do 1939 roku trwał nieustanny rozwój lwowskiego Kościoła katolickiego, czyli polskiego, w tym również sieci parafialnej. W średniowieczu Lwów był siedzibą parafii mającej 11 kościołów. W 1765 roku było w mieście 5 parafii, w 1784 roku 8 parafii, a w 1939 roku we Lwowie było już 17 kościołów parafialnych (na 38 katolickich świątyń w mieście), które tworzyły dekanat lwowski miejski:

Parafia Katedralna Wniebowzięcia NMP, z 1370 r., 4790 wiernych; św. Andrzeja Apostoła, z 1460 r., 11 000 wier.; św. Anny, z 1507 r., 12 000 wier.; św. Antoniego z Pawdy, z 1669 r., 12 300 wier.; Bożego Ciała, z 1234 r., 2000 wier.; św. Elżbiety, z 1911 r., 18 000 wier. (największa, obok św. Marii Magdaleny, parafia w mieście); św. Franciszka z Assyżu (Lwów-Zamarstynów), z 1904 r., 3500 wier.; św. Łazarza, z. 1640 r., 220 wier.; MB Królowej Polski (Lwów-Zniesienie), z 1925 r., 5500 wier.; MB Nieustającej Pomocy (Lwów-Lewandówka), z 1921 r., 7500 wier.; MB Różańcowej (Lwów-Kleparów), z 1904 r., 4150 wier.; MB Śnieżnej, z 1340 r., 5000 wier.; św. Marcina Bpa, z 1637 r., 12 000 wier.; św. Marii Magdaleny, z 1612 r., 18 000 wier. (największa, obok św. Elżbiety, parafia w mieście); św. Mikołaja, z 1745 r., 1000 wier.; św. Piotra i Pawła (Lwów-Sygniówka), z 1925 r., 5077 wier.; Wincentego a Paulo (przy kościele św. Zofii z 1574 r.), 7000 wiernych.

Mają zbiory muzealne dzięki Polakom

W 1385 roku nastąpiła unia Polski z Litwą. W chwili zawierania unii Litwa była krajem pogańskim, na znacznie niĹźszym od polskiego szczeblu kulturalnym. ToteĹź Ĺźyjąc we wspĂłlnym państwie przez kilkaset lat, przez wyĹźszość kultury i języka polskiego oraz przez mieszane małżeństwa litewsko-polskie wśrĂłd szlachty, cała arystokracja i szlachta na Litwie juĹź od XVIII wieku była polska nie tylko z języka czy kultury, ale takĹźe pod względem narodowościowym. Prawie do końca XIX wieku etniczni Litwini stanowili prawie w stu procentach masą włościańską. Stąd prawie wszystkie przedmioty rzemiosła artystycznego i obrazy oraz róşnego rodzaju pamiątki rodzinne i patriotyczne były w polskich rękach i bardzo często wytworem polskim. Znajdowały się w polskich dworach i pałacach oraz kościołach i klasztorach. Zbiory te pozostawały do 1940 roku w większości w rękach PolakĂłw. Płk. Leon Mitkiewicz, pierwszy attache wojskowy RP w Kownie (1938-39) pisał, Ĺźe kiedy z okazji 100 rocznicy Powstania Listopadowego 1830-31 Litwini postanowili urządzić wystawę w muzeum w Kownie, zwrĂłcili się do polskiego ziemiaństwa na Litwie o eksponaty. Sowieci po zajęciu Litwy w 1940, a następnie w 1944 roku bezprawnie pozabierali (ukradli!) Polakom posiadane przez nich obrazy i cenne przedmioty rzemiosła artystycznego i przekazali muzeom – głównie na Litwie. Dzisiaj w Litewskim Muzeum Sztuki w Wilnie i w wileńskiej Galerii ObrazĂłw jest m.in. bogata kolekcja malarstwa polskiego, dzieła m.in.: Franciszka Smuglewicza, Kanuta Rusieckiego, Walentego Wańkowicza, JĂłzefa Oleszkiewicza, Wincentego Dmochowskiego, Wincentego Smokowskiego, Polikarpa Jotejki, Karola Rypińskiego, Michała Andriollego, Wincentego Kasprzyckiego, JĂłzefa Marszewskiego, Tadeusza GĂłreckiego, Wincentego Ślendzińskiego, Ferdynanda Ruszczyca.

Polskie dzieje DawidgrĂłdka na Polesiu

Na wschodnich rubieżach tak przedwojennej Polski jak i województwa polskiego leżało miasto Dawidgródek nad Horyniem (dziś Białoruś).

Ten stary grĂłd ruski został na pocz. XIV w. przyłączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po unii krewskiej w 1385 roku znalazł się w granicach państwa polsko-litewskiego, w ktĂłrym znajdował się do 1795 roku. Był w rękach ruskich kniaziĂłw do 1521 roku. Po bezdzietnej śmierci kniazia Fiodora Iwanowicza w tymĹźe roku, DawidgrĂłdek zgodnie z wolą zmarłego przeszedł na własność krĂłla Zygmunta I, ktĂłry w 1523 roku nadał część środkowego Polesia, m.in. Kleck i DawidgrĂłdek swojej Ĺźonie – krĂłlowej Bonie. Jej prawie 25-letnie rządy przyczyniły się do rozwoju gospodarczego tych dĂłbr. KrĂłlowa Bona przed wyjazdem do Włoch w 1556 roku przekazała je swojemu synowi Zygmuntowi Augustowi. KrĂłl w 1565 roku ofiarował DawidgrĂłdek swojemu szwagrowi (bratu jego Ĺźony Barbary) – wojewodzie trockiemu Mikołajowi Radziwiłłowi Czarnemu. Od tego czasu do 1939 roku DawidgrĂłdek, a następnie tylko tutejsze dobra (ok. 3000 ha) naleĹźały do Radziwiłłów; najpierw wchodził w skład ordynacji kleckiej Radziwiłłów, a od 1875 roku ich ordynacji nieświeskiej. Był tu główny folwark ordynacji, w ktĂłrym mieszkali Radziwiłłowie. Ĺťona I ordynata dawidgrĂłdeckiego Antoniego Fryderyka Radziwiłła Maria w 1885 roku w lesie na skarpie doliny rzeki Horyń załoĹźyła 50–hektarowy park krajobrazowy, ktĂłry przetrwał do dziś i stanowi atrakcję turystyczną.

Powoli wzrasta tu liczba katolików i Polaków w Dawidgródku i okolicy dla których książę Jan Radziwiłł ufundował w 1624 roku kościół p.w. Bożego Ciała. Parafia dawidgródecka liczyła w 1870 roku 1446, a w 1900 roku ok. 2000 wiernych i miała filię w Turowie (po 1921 r. na terenie sowieckiej Białorusi przy granicy z Polską), gdzie po 1008 roku i do 1015 roku rezydował i prowadził działalność misyjną pierwszy polski biskup kołobrzeski Reinbern, który po wypędzeniu z Kołobrzegu udał się na Ruś jako kapelan córki Bolesława Chrobrego, wydanej za Świętopełka, wielkiego księcia kijowskiego. Kościół w Dawidgródku strawił pożar w 1889 roku i władze carskie, zwalczające i Kościół katolicki i polskość na tych ziemiach, uniemożliwiały jego odbudowę, chociaż samej parafii nie zlikwidowały. Przed wojną parafia w Dawidgródku należała do dekanatu łuninieckiego w diecezji pińskiej, a proboszczem był tu zasłużony kapłan Józef Czajka.

Okoliczne knieje pełne dzikiego zwierza były rajem dla polskich i nie tylko polskich myśliwych. Zamiłowani myśliwi polscy z arystokratycznych rodĂłw byli gośćmi Radziwiłłów. Polował tu nawet cesarz niemiecki Wilhelm II, a łowy te upamiętnił na płótnie na wielu obrazach o tematyce myśliwskiej znany malarz polski Julian Fałat (1853-1929). Przekazał nam piękny leśny pejzaĹź poleski, o ktĂłrego wyglądzie decydują wodne płaszczyzny jezior i mokradeł oraz rzadki drzewostan z brzĂłz i niskich anemicznych sosen. Wiele z tych poleskich obrazĂłw Fałata moĹźemy dziś podziwiać w głównych muzeach polskich, m.in. Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Okręgowym w Toruniu, Muzeum Okręgowym w Bielsku-Białej, Muzeum GĂłrnośląskim w Bytomiu. Natomiast w literaturze polskiej knieje wschodniego Polesia opisał Ferdynand Ossendowski w książce „Polesie” (Poznań 1934). Pisał o tym zakątku Polski takĹźe JĂłzef Mackiewicz w książce „Bunt rojstĂłw” (Wilno 1938).

Ostatni przedwojenny ordynat dawidgrĂłdzki, książę Karol Mikołaj Radziwiłł (1886-1968) był właścicielem ok. 155 tys. hektarĂłw ziemi, głównie lasĂłw. SwĂłj pałac wśrĂłd tej wielkiej kniei miał w Mankiewiczach koło Stolina. Będąc troskliwym gospodarzem i zamiłowanym myśliwym w okresie międzywojennym doprowadził do wysokiego poziomu stan zwierzyny na swoich terenach leśnych, organizując jednocześnie na nich wzorowe tereny łowieckie, pełne wodnego ptactwa rozmaitych gatunkĂłw, głuszcĂłw i cietrzewi oraz płowej zwierzyny: saren, dzikĂłw, czasem wilkĂłw, a nawet rysi. Ordynacja dawidgrĂłdecka miała największą w Polsce ostoję łosi – w 1938 roku ok. 700 sztuk.

Knieje dawidgrĂłdeckie przeszły do historii polskiego łowiectwa. Na 4-5 dniowe polowania do lasĂłw ordanacji przyjeĹźdĹźali myśliwi z całej Polski. Najwybitniejszym z nich był prezydent Polski, prof. Ignacy Mościcki. Polował w kniejach dawidgrĂłdeckich w 1931 roku. W polowaniu w 1937 roku brał udział Roman Rogowski, ktĂłry opisał je w swoich wspomnieniach „Do widzenia stary domu!” (Warszawa 1980). Opisał rĂłwnieĹź pałac w stylu neobarokowym z wieżą, wybudowany w 1905 roku, ktĂłry dzisiaj nie istnieje (spalony podczas II wojny światowej):

„JuĹź w ogromnym hallu pałacu odczuwało się nastrĂłj łowiecki. Rosochy łosi o potężnych łopatach zdobiły ściany, poniĹźej opasywała je wąska deska dębowa, na ktĂłrej pozawieszane były oprawne w srebro szable (kły odyńcĂłw). Z boku przy drzwiach wejściowych w specjalnym stojaku sterczało parę sztuk oszczepĂłw i dzid, z jakimi w dawnych czasach polowano na dziki. W gabinecie gospodarza przed kominkiem leĹźał dywan zszyty z czternastu wilczych skĂłr”.

W Zarządzie Ordynacji w Mankiewiczach znalazło zatrudnienie wielu jego dawnych kolegów z 12 Pułku Ułanów Podolskich z okresu walk o wschodnie granice Polski 1918-20. Radziwiłł urządzał w Mankiewiczach głośne święta pułkowe Ułanów Podolskich.

W latach 1795-1915 Dawidgródek był pod okupacją (zaborem) rosyjską. Kiedy do 1830 roku Polacy cieszyli się względną wolnością istniała tu polska szkoła podstawowa, należąca do polskiego wileńskiego okręgu szkolnego. Później szalał tu antypolski i antykatolicki terror. Przerwał go dopiero upadek caratu w 1917 roku i zajęcie tych terenów przez Niemców w 1918 roku podczas toczącej się od 1914 roku I wojny światowej. Po jej zakończeniu w listopadzie 1918 roku tereny te pozostawały ciągle pod kontrolą niemiecką do czasu zakończenia wycofywania wojsk z Ukrainy. Próbowali tu objąć władzę bolszewicy jednak w lipcu 1919 roku do Dawidgródka wkroczyły wojska polskie. Wróciła tu Polska. W kwietniu 1920 roku doszło do nowej wojny polsko-bolszewickiej i Dawidgródek przejściowo znalazł się w rękach bolszewickich. Jednak już we wrześniu został odbity przez wojska polskie i znalazł się ostatecznie w odrodzonym państwie polskim.
Dawidgródek leżał na terenie powiatu stolińskiego w województwie poleskim.

Czasy polskie przyniosły miastu znaczny rozwĂłj pod kaĹźdym względem; m.in. miasto otrzymało elektryczność, rozwinęła się oświata (powstały 3 duĹźe szkoły podstawowe; za caratu była tu tylko jedna szkółka), powstał urząd pocztowo-telegraficzny i pierwsza apteka (w mieście było paru lekarzy i felczerĂłw). Działały i rozwijały swą produkcję załoĹźone przez Radziwiłłów rękodzielnicze zakłady meblarskie. Został unowocześniony połów i handel rybami. Komunikacja wodna z Pińskiem została rĂłwnieĹź unowocześniona. Powstały pierwsze kluby sportowe: „Horyń” i Klub K.O.P.-a. Było boisko do gry w piłkę noĹźną, a nawet kort tenisowy oraz przystań kajakowa na Horyniu. Najlepszą restauracją w mieście była „Warszawianka” przy ul. Kościuszki.

DawidgrĂłdczanie byli znani w szeregu duĹźych miastach przedwojennej Polski. Otóş tak jak część ludności Janowa Poleskiego – miasta św. Andrzeja Boboli miała swą specjalność w kwestarstwie na cele religijne, ktĂłre było ich ubocznym zajęciem ekonomicznym, tak znaczna liczba dawidgrĂłdczan w porze letniej udawała się m.in. do Łodzi, Kielc, Radomia, Rzeszowa, zajmując się uliczną sprzedażą lodĂłw.

DawidgrĂłdek był starym ruskim grodem, w XI w. głównym ośrodkiem Drewlan. Stąd budził zainteresowanie polskich archeologĂłw. Pracami archeologicznymi na terenie tutejszego grodziska kierował w latach 1937-39 znany archeolog polski, załoĹźyciel i dyrektor Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie Roman Jakimowicz (1889-1951). Zbiory archeologiczne z DawidgrĂłdka są dzisiaj w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie. Jakimowicz tak zamiłował się w przeszłości miasteczka, Ĺźe napisał i wydał w 1939 roku jego monografię pt. „DawidgrĂłdek”.

W Polsce niepodległej DawidgrĂłdek stanowił garnizon macierzysty Batalionu KOP „DawidgrĂłdek”. Latem 1939 roku wobec agresywnej polityki Niemiec wobec Polski zmobilizowany batalion został włączony w struktury rezerwowej 38 Dywizji Piechoty jako 1 batalion 97 pułku piechoty, dzieląc we wrześniu 1939, czyli po wybuchu wojny polsko-niemieckiej, losy armii „Karpaty”. Po odejściu Batalionu KOP „DawidgrĂłdek” do 38 Dywizji Piechoty garnizon jednostki w DawidgrĂłdku skadrował, wyposaĹźył i doprowadził do stanu etatowego z rekrutĂłw i rezerwistĂłw jednostkę na nowo od podstaw. Batalion wszedł w skład Brygady KOP „Polesie” i po agresji Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 roku brał udział w obronie Ăłwczesnej wschodniej granicy państwa przed Armią Czerwoną.

Leżący nad Horyniem (dopływem Prypeci) Dawidgródek był także terenem operacyjnym Flotylii Pińskiej Polskiej Marynarki Wojennej, która powstała w 1919 roku stacjonowała w Pińsku nad Piną, dopływem Prypeci.

DawidgrĂłdek naleĹźał do Polski do dnia 17 września 1939 roku, kiedy to Związek Sowiecki dokonał zbrojnej agresji na Polskę. Dla tamtejszych PolakĂłw nastała czarna godzina. DuĹźo PolakĂłw zamordowało i aresztowało sowieckie NKWD, a setki innych PolakĂłw zostało zesłanych w głąb Związku Sowieckiego. W „Echach Polesia” (nr 1/2008) urodzony w Mankiewiczach w 1929 roku Jerzy Podbielski ze Szczecina pisze: „W 1940 r. ojciec mĂłj (ktĂłry pracował w zarządzie Ordynacji DawidgrĂłdzkiej Radziwiłłów) został aresztowany i skazany na 17 lat zsyłki do Archangielska”.

Podczas II wojny światowej (1939-45), po napadzie Niemiec hitlerowskich na Związek Sowiecki w czerwcu 1941 roku DawidgrĂłdek i okolice były terenem działalności sabotaĹźowej wydzielonej organizacji dywersyjnej Armii Krajowej na trasie linii kolejowej Brześć nad Bugem – Pińsk – DawidgrĂłdek – Mozyrz – Homel, ktĂłra stanowiła III Odcinek „Wachlarza”; w DawidgrĂłdku była baza „Wachlarza”. 20 listopada 1942 roku Niemcy aresztowali w rejonie DawidgrĂłdka 3 oficerĂłw „Wachlarza”: kpt. „Wanię”, por. „Bociana” i „Azora”, ktĂłrych osadzono we więzieniu w Pińsku. Postanowiono ich uwolnić. 18 stycznia 1943 roku grupa zbrojna Armii Krajowej dokonała rozbicia więzienia pińskiego i uwolniła 3 oficerĂłw i innych więźniĂłw. Z punktu widzenia operacyjnego akcja ta naleĹźała na przełomie 1942/43 roku do najpowaĹźniejszych osiągnięć polskiego podziemia.

W 1945 roku DawidgrĂłdek, wraz z całymi Kresami, został oderwany od Polski i włączony do Związku Sowieckiego. Władze sowieckie postanowiły wysiedlić moĹźliwie wszystkich PolakĂłw z KresĂłw do utworzonej przez Stalina Polski Ludowej. Z DawidgrĂłdka i rejonu wysiedlono setki PolakĂłw. Wspomniany wyĹźej Jerzy Podbielski pisze: „Ja z moją mamą w lipcu 1945 roku jako repatrianci przyjechaliśmy do Polski na Ziemie Zachodnie”.
Dzisiaj tylko pojedynczy Polacy mieszkają w Dawidgródku.

Polskie czasopisma katolickie wydane w Wilnie do 1939 roku

Wilno od chwili jego założenia przez wielkiego księcia Giedymina na pocz. XIV w. nigdy nie było etnicznie litewskim miastem. Zawsze było i jest po dziś dzień wieloetniczne. Z początku dominował w mieście element ruski (białoruski). W 1385 została zawarta unia polsko-litewska i do Wilna zaczęli napływać Polacy, którzy zawsze w większości byli katolikami. Od XVII w. element polski wziął górę nad innymi grupami etnicznymi i tak było do 1945 roku (w 1939 roku Polacy stanowili ok. 70% ludności miasta, resztę głównie Żydzi. Ostatnia msza z kazaniem litewskim w Wilnie została odprawiona w 1737 roku. Podobny proces zachodził na terenie biskupstwa wileńskiego, w którym element polski uzyskał przewagę nad litewskimi i białoruskimi katolikami w XIX w. W chwili powstania metropolii wileńskiej w 1925 roku na jej obszarze mieszkało 1 202 622 katolików, z których ok. 90% przyznawało się do narodowości polskiej.

W Wilnie już od 1762 roku zaczęły być wydawane polskie czasopisma katolickie, a od XX w. także litewskie i białoruskie (w latach 1864-1905 był zakaz wydawania prasy polskiej w Wilnie). Oczywiście pierwsze czasopismo katolickie na tym terenie, a później zdecydowana ich większość była wydawana w języku polskim.

Oto ich alfabetyczny wykaz:
„Anioł Pański. Miesięcznik ilustrowany w hołdzie świętym...” 1937 - 1939
„Anioł Pański – Opiekun dziatek” 1906 - 1907 i 1909
„Biblioteka Kaznodziejska” 1846
„Dwutygodnik Diecezjalny Wileński” 1909 – 1915
„Dwutygodnik Katolicki” 1926
„Dzwonek Chrześcijański” 1924
„Echo Licealne. Pismo... uczennic Liceum PP. Benedyktynek w Wilnie” 1928 – 1930
„Gaśmy płomienie materii, a wzniecajmy płomienie ducha” 1934 (jednodniĂłwka)
„Gazeta 2 Grosze” 1910 – 1911 (dziennik katolicki)
„Gazeta Katolicka” 1910
„Gazetka Parafialna. Miesięcznik duszpasterski parafii bernardyńskiej” 1933 – 1934
„Gimnazjum i Szkoła Powszechna OO JezuitĂłw w Wilnie. Rok Szkolny...” 1936 – 1937
„Informator Chrześcijański Firm, Handlu, Rzemiosła i wolnych zawodĂłw miasta Wilna i woj. wileńskiego” 1939
„JednodniĂłwka Szkoły Zawodowej Dokształcającej im. św. Teresy w Wilnie” 1936
„JednodniĂłwka z okazji wileńskich uroczystości ku czci św. Andrzeja Boboli” 1938
„Komunikat Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet i Katolickiego Stowarzyszenia MłodzieĹźy” 1935
„Książnica Marianum” 1937
„Ku Szczytom. Miesięcznik poświęcony zagadnieniom pełnego wychowania katolickiego” 1937 – 1939
„Kurenda Kurji Diecezjalnej Wileńskiej” 1921 – 1926
„Kwartalnik Teologiczny Wileński” 1923 – 1926
„Logos. Organ Ligi Odrodzenia Moralnego” 1935 – 1939
„Mały Przyjaciel” 1936 – 1938
„Marianum” 1934 – 1936
„Miesięcznik Katolickiego Stowarzyszenia MłodzieĹźy Ĺťeńskiej w Wilnie” 1936
„Nasz Przyjaciel. Tygodnik Katolicki” 1937 – 1939
„Nasz Sztandar” 1920 – 1922 (pismo Centrali Chrześcijańskich ZwiązkĂłw Zawodowych i Chrześcijańsko Narodowego Stronnictwa Pracy)
„Nasza Ziemia. Pismo tygodniowe dla ludu katolickiego” 1921, 1923
„Nasze Sprawy. Biuletyn miesięczny Chrześcijańskiego Banku Spółdzielczego na Antokolu” 1937 – 1939
„Nowa Biblioteka Kaznodziejska. Miesięcznik poświęcony kaznodziejstwu polskiemu” do 1939, po wojnie do 1957 r. wydawana w Lublinie
„Nowe Ĺťycie. Pismo miesięczne oświatowo-religijne” 1928 – 1933
„OkĂłlnik Archidiecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Wilnie” 1936
„OkĂłlnik Katolickiego Stowarzyszenia MłodzieĹźy Męskiej w Wilnie” 1936
„OkĂłlnik Stowarzyszenia Chrześcijańsko Narodowego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Wileński Oddział Okręgowy” 1929
„OkĂłlnik. Do zarządĂłw parafialnych Akcji Katolickiej Archidiecezji Wileńskiej” 1936
„Panno Święta co w Ostrej Świecisz Bramie” 1927
„PAX. Miesięcznik Porozumienia Akademickich Katolickich Stowarzyszeń” 1933 – 1938
„Pomoc Misyjna. Pismo poświęcone popieraniu rozkrzewiania wiary” 1937 – 1939
„Posłaniec Kościoła Parafialnego Najświętszego serca Jezusowego w Wilnie” 1928 – 1939
„Posłaniec Niedzielny. Pismo tygodniowe Ligi Robotniczej św. Kazimierza w Wilnie” 1923
„Przydatek do gazet wileńskich. KrĂłtkie doniesienie o myssyi w mieście bierzacych... przez Xięży MissyonarzĂłw...” 1762
„Rekolekcje Miesięczne dla kapłanĂłw” 1927
„Słowo BoĹźe” 1935 (tygodnik)
„Słowo BoĹźe” 1906 – 1908
„Sprawozdanie. Gimnazjum OO JezuitĂłw w Wilnie” 1927/1928 – 1929/1930
„Sprawozdanie. Stowarzyszenie KupcĂłw i PrzemysłowcĂłw Chrześcijańskich w Wilnie” 1938
„Strumień” 1937 – 1938 (Gimnazjum OO JezuitĂłw w Wilnie)
„Studnia Teologiczne” 1932-39 (następnie do 1947 r. wydawane w Watykanie)
„Świat Umarłych. Pismo poświęcone Ĺźyciu pozagrobowemu Instytutu Caritas w Wilnie” 1937 – 1939
„Tęcza. Ilustrowane pismo tygodniowe” przed 1939
„Towarzysz Pracy. Organ Demokratyczno-Chrześcijański” 1906
„Tygodnik Katolicki. Czasopismo religijne, społeczne i oświatowe” 1935 – 1936
„Wiadomości Akcji Katolickiej Archidiecezji Wileńskiej” 1926 – 1934
„Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie” 1910 – 1915
„Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie. Dwutygodnik Kapłański” 1927 – 1939
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii antokolskiej w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marji Panny w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii Ostrobramskiej w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii pobernardyńskiej w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii św. Apostołów Filipa i Jakuba w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii św. Ducha w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii św. Rafała w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Kościelne. Pismo miesięczne parafii Wszystkich Świętych w Wilnie” 1929 – 1932
„Wiadomości Metropolitalne Wileńskie” 1926 – 1939.
„Ĺťycie Parafialne Archiprezbiterjalnego Kościoła św. Jana w Wilnie” 1926 – 1932
„Ĺťycie Parafialne Ostrobramskie” 1930 – 1935.

Polscy biskupi katoliccy urodzeni na Kresach

Kościół katolicki na terytorium dzisiejszej Białorusi i Ukrainy miał przez wieki i do niedawna charakter polski (na pocz. XX w. niewielka liczba katolików na Białorusi przyznawała się do narodowości białoruskiej; Ukraińców katolików praktycznie nie było); na Litwie do końca XIX w. polsko-litewski i na Łotwie polsko-łotewski. Stąd większość duchownych na Kresach uważała się za Polaków, a biskupi kresowi od XVII do pocz. XX wieku byli wyłącznie Polakami (przedtem wielu) lub Polakami-krajanami, jak np. w przypadku biskupów żmudzkich Józefa Giedroycia (1802-38), Macieja Kazimierza Wołonczewskiego (1849-75) i Mieczysława Pallulona (1883-1908). Pod koniec XIX i na pocz. XX wieku zaistnieli dwaj biskupi: sejneński Antoni Baranowski (1835-1902) i wileński Jerzy Matulewicz (1871-1927), których śmiało można nazwać polsko-litewskimi.

Do końca XVIII w. nie było państwowej rejestracji urodzin i zgonów, jedynie Kościół katolicki prowadził księgi metrykalne. Wiele z nich nie przetrwało do dnia dzisiejszego. Stąd, jeśli nie było innych zapisów biograficznych odnośnie danej osoby, często nie wiemy, nawet w odniesieniu do znanych osób, kiedy i gdzie dana osoba się urodziła i kiedy i gdzie zmarła, jak np. w odniesieniu do biskupa sufragana żmudzkiego Adama Kości: wiemy tylko tyle, że żył w XVIII wieku i że w 1780 roku został biskupem.

Stąd poniższy spis polskich biskupów katolickich nie jest pełny, obejmuje tylko tych biskupów co do których znamy dokładnie miejsce urodzenia lub krainy historycznej, z której dany biskup pochodził. Nie uwzględnieni zostali biskupi wileńscy i żmudzcy, których nie znamy miejsca urodzenia, chociaż wiadomo, że prawie wszyscy pochodzili z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego, szczególnie ci od XVI wieku. Wiadomo również, że szereg biskupów na etnicznych ziemiach Polski oraz arcybiskupstwa lwowskiego i ziem ukrainnych przed 1795 rokiem pochodziło z Kresów, chociaż nie znamy dokładnego ich miejsca urodzenia. Nie uwzględnieni zostali także biskupi, którzy chociaż w młodości czuli się Polakami i do 1926 roku byli związani z historycznym polskim Kościołem, później zostali Litwinami i biskupami na Litwie Kowieńskiej, jak np. Antoni Karaś (1856-1947), Franciszek Karewicz (1861-1945) czy Józef Skwirecki (1873-1959).

LWÓW: Franciszek ze Lwowa (ur. ? – 1536, 1534-1536 biskup kijowski; Marian Jaworski (ur. 1926), 1984-1991 biskup – administrator polskiej części archidiecezji lwowskiej w Lubaczowie, 1991-2008 arcybiskup metropolita lwowski, od 1998 kardynał; Michał ze Lwowa (? – 1494), 1487-1494 biskup kijowski; Stefan ze Lwowa (? LwĂłw – 1416), biskup chełmski 1380-84 i jednocześnie biskup sufragan poznański, sufragan kujawsko-pomorski 1384-1616; Tomasz ze Lwowa (XIV w.), pierwszy znany biskup lwowski od 1358; Bolesław Twardowski (1864 – 1944), sufragan lwowski 1918-23, arcybiskup metropolita lwowski 1923-44; Jan Stefan WydĹźga (1610 – 1685), biskup łucki 1655-59, warmiński 1659-79, arcybiskup metropolita gnieĹşnieński – prymas Polski 1679-85; Grzegorz Zachariasiewicz (1740 – 1814), biskup sufragan gnieĹşnieński 1809-14.

MAŁOPOLSKA WSCHODNIA: Władysław Bandurski (1865 Sokal – 1932 Wilno), 1906-19 biskup sufragan lwowski; Łukasz Baraniecki (1798 Kabarowce k. Złoczowa – 1858 LwĂłw), arcybiskup metropolita lwowski 1849-58; Eugeniusz Baziak (1890 Tarnopol – 1962 Warszawa), 1933-1944 biskup sufragan lwowski, 1944-1962 arcybiskup metropolita lwowski, 1951-1962 koadiutor i administrator apostolski archidiecezji krakowskiej, 1962 arcybiskup metropolita krakowski - nominat; Jakub Buczacki (pochodził z woj. ruskiego – 1541), 1507-1518 biskup kamieniecki, 1518-1538 biskup chełmski, 1538-1541 biskup płocki; Andrzej Chołoniewski (1744 TartakĂłw k. Sokala – zm. ?), od 1804 biskup sufragan łucki i Ĺźytomierski; Stanisław Czuryło (ur. ? w woj. ruskim – ok. 1661), 1659-1661 biskup sufragan łucki; Jan Drohojowski (ok. 1505 w woj. ruskim – 1557), 1545-1546 biskup kamieniecki, 1546-1551 biskup chełmski, 1551-1557 biskup kujawsko-pomorski (Włocławek); Albin Dunajewski (1817 StanisławĂłw – 1894 KrakĂłw), 1879-1894 biskup krakowski, od 1890 kardynał; Maciej Hirschler (1807 Winniki k. Lwowa – 1881), 1870-1881 biskup przemyski; Adam Jasiński (1812 Dydiatyń k. Rohatyna – 1862), 1860-1862 biskup przemyski; Władysław Kiernicki (1912 Kułaczkowce k. Kołomyi – 1995 LwĂłw), biskup sufragan lwowski 1991-95; Ignacy Łobos (1827 Drohobycz – 1900), 1882-1885 biskup sufragan przemyski, 1885-1900 biskup tarnowski; Mikołaj Manugiewicz (1754 Rychcice k. Drohobycza – 1834 Warszawa), 1822-1825 biskup sufragan warszawski, 1825-1834 biskup sejneński; Antoni Monastyrski (1803 StanisławĂłw – 1869), 1863-1869 biskup przemyski; Seweryn Morawski (1819 Siółko k. Podhajec – 1900 LwĂłw), 1881-1885 biskup sufragan lwowski, 1885-1900 arcybiskup metropolita lwowski; Jan Nowicki (1894 Kołomyja – 1973), 1968-1973 biskup – administrator apostolski polskiej części archidiecezji lwowskiej w Lubaczowie; Jan Olszański (1919 Hucisko Brodzkie k. BrodĂłw – 2003 Kamieniec Podolski), 1991-2002 biskup kamieniecko-podolski; Jan Samuel OĹźga (ok. 1680 w woj. ruskim – 1756), 1723-1756 biskup kijowski; Stanisław Padewski (1932 Nowa Huta k. Tarnopola), 1995-1998 biskup pomocniczy diecezji kamieniecko-podolskiej, 1998-2002 archidiecezji lwowskiej i 2002-2009 pierwszy biskup diecezji charkowsko-zaporoskiej; Paweł Piasecki (1579 Piaski w woj. ruskim – 1649), biskup kamieniecki 1627-41, chełmski 1641-44 i przemyski 1644-49; Jan Antoni Potoczki (1759 w woj. ruskim – 1832), biskup przemyski 1825-32; Jan Puzyna (1842 GwoĹşdziec k. Kołomyi – 1911 KrakĂłw), sufragan lwowski 1886-1895, biskup krakowski 1895-1911, od 1901 kardynał; Marcjan Trofimiak (ur. 1947 Kozowa k. BrzeĹźan), 1991-1998 biskup pomocniczy archidiecezji lwowskie i od 1998 biskup łucki; Marian Rechowicz (1910 Husiatyn k. Kopyczyniec – 1983), administrator polskiej części archidiecezji lwowskiej w Lubaczowie 1973-83; Władysław Rubin (1917 Toki k. ZbaraĹźa – 1990), sufragan gnieĹşnieński 1964-79 i delegat Prymasa Polski do spraw duszpasterstwa polonijnego z siedzibą w Rzymie, 1967-80 sekretarz generalny Synodu BiskupĂłw w Watykanie, prefekt Kongregacji Kościołów Wschodnich 1980-85, od 1979 kardynał; Jan Sienieński (? ZłoczĂłw albo Pomorzany – 1582), arcybiskup metropolita lwowski 1576-82; Jan Skarbek (1661 w woj. ruskim – 1733), biskup sufragan lwowski 1696-1713, arcybiskup metropolita lwowski 1713-33; Łukasz Solecki (1827 Jawcze k. Rohatyna – 1900), biskup przemyski 1882-1900; Maciej Aleksander Sołtyk (1679 Buszcze k. BrzeĹźan – 1749), biskup sufragan chełmiński 1729-49; Jan Piotr Stepa (1892 SasĂłw k. Złoczowa – 1959 Przemyśl), biskup tarnowski 1946-59; Hieronim Szeptycki (1700 Ziemia Lwowska – 1773), biskup sufragan łucki 1739-59, biskup płocki 1759-73; Wacław Świerzawski (ur. 1927 ZłoczĂłw), biskup sandomierski 1992-2002; Ignacy Tokarczuk (ur. 1918 Łubianki WyĹźsze k. ZbaraĹźa), biskup przemyski 1965-92, następnie pierwszy arcybiskup metropolita przemyski 1992-93; JĂłzef Wereszczyński (ok. 1530 ZbaraĹź – 1598), biskup kijowski 1592-98; Jan Stanisław Witwicki (ok. 1630 Dolina – 1698), biskup kijowski 1679-82, łucki 1682-87 i poznański 1687-98; Franciszek Zachariasiewicz (1770 StanisławĂłw – 1845), biskup tarnowski 1836-40, przemyski 1840-45.

BUKOWINA: JĂłzef Weber (1856 Fuerstenhal – 1918), biskup sufragan lwowski 1895-1906, następnie arcybiskup tytularny i członek polskiego zgromadzenia zmartwychwstańcĂłw.

WOŁYŃ: Jan Bagiński (ur. 1932 Kamionka k. Kostopola), 1985-2009 biskup sufragan opolski; Włodzimierz Czacki (1835 Poryck k. Włodzimierza Wołyńskiego – 1888 Rzym), od 1879 arycybiskup tytularny z siedzibą w Rzymie, od 1882 kardynał; Kazimierz Florian Czartoryski (ok. 1614 Klewań k. RĂłwnego – 1674), 1650-1655 biskup poznański, 1655-1673 biskup kujawsko-pomorski (Włocławek), 1673-1674 arcybiskup metropolita gnieĹşnieński, prymas Polski; Szczęsny Zygmunt Feliński (1822 Wojutyn k. Łucka – 1895 KrakĂłw), 1862-1883 arcybiskup metropolita warszawski; Antoni Gorczyński (1698 na Wołyniu – 1770), 1769-1770 biskup sufragan kijowski; Adam Stanisław Krasiński (1810 Wełnicze k. Dubna – 1891), 1858-1883 biskup wileński; Cyryl Lubowidzki (1823 DruchĂłw k. BereĹşnego – 1898), 1884-1898 biskup sufragan łucki i Ĺźytomierski i 1897-1898 administrator apostolski diecezji kamienieckiej; Karol Antoni Niedziałkowski (1846 Minkowce k. Dubna – 1911), 1897-1901 biskup sufragan mohylewski, 1901-1911 biskup łucki i Ĺźytomierski oraz administrator diecezji kamienieckiej; Michał Piwnicki (1771 NiesuchojeĹźe k. Kowla – 1845), koadiutor 1826-31 i biskup łucki i Ĺźytomierski 1831-44; Jan Kanty Podhorodeński (1741 Włodzimierz Wołyński – 1832), sufragan łucki i Ĺźytomierski 1804-32; Aleksander Kazimierz Sapieha (1624 MaciejĂłw k. Kowla – 1671), biskup sufragan wileński 1655-60, biskup Ĺźmudzki 1660-67, wileński 1667-71; Hieronim Strojnowski (1752 ChodaczkĂłw k. Krzemieńca – 1815), koadiutor łucki i Ĺźytomierski 1804-14 i jednocześnie administrator diecezji wileńskiej 1808-14, biskup wileński 1814-15; Jan Paweł Woronicz (1757 BrodĂłw k. Zdołbunowa – 1829), biskup krakowski 1815-1828, arcybiskup metropolita warszawski 1828-29; Longin Ĺťarnowiecki (1842 Folwarki DuĹźe k. Krzemieńca – 1915), sufragan łucki i Ĺźytomierski 1910-15.

UKRAINA: Bronisław Bernacki (1944 Murafa k. Winnicy), od 2002 pierwszy ordynariusz diecezji odesko-symferopolskiej; Leon Dubrawski (1949 Dubowiec k. Ĺťytomierza), 1998-2002 biskup sufragan kamieniecki i od 2002 biskup kamieniecki; Mikołaj GĂłrski (1784 GrĂłdek na Podolu – 1855), 1853-1855 biskup kamieniecki; Ignacy Hołowiński (1807 Owrucz – 1855), 1848-1851 koadiutor i 1851-1855 arcybiskup metropolita mohylewski; Bolesław Kłopotowski (1848 k. Szarogrodu na Podolu – 1903), 1897-99 biskup sufragan łucki i Ĺźytomierski, 1899-1901 biskup łucki i Ĺźytomierski oraz administrator apostolski diecezji kamienieckiej, 1901-1903 arcybiskup metropolita mohylewski; Leon Mały (ur. 1958 Bar), od 2002 biskup sufragan archidiecezji lwowskiej; Piotr Mańkowski (1866 Sahinka k. Jampola – 1933), 1918-1926 biskup kamieniecki, od 1926 arcybiskup tytularny w Polsce; Ignacy Ludwik Pawłowski (1776 Ukraina – 1842), biskup sufragan kamieniecki 1828-41 i arcybiskup metropolita mohylewski 1841-42; Prokop Rusin (? na Rusi Kijowskiej – 1295), biskup krakowski 1293-95; Franciszek Albin Symon (1841 Dubowiec k. Ĺťytomierza – 1918), sufragan mohylewski 1891-97, biskup płocki 1897-1901, od 1901 arcybiskup tytularny w Krakowie; Jerzy JĂłzef Szembek (1851 Bierszady k. Czeczelnika – 1905), biskup płocki 1901-03, arcybiskup metropolita mohylewski 1903-05; Apolinary Wnukowski (1848 GrĂłdek na Podolu – 1909), biskup płocki 1904-08, arcybiskup metropolita mohylewski i administrator diecezji mińskiej 1908-09; Aleksander Wyhowski (1649 na KijowszczyĹşnie – 1714), biskup łucki 1703-14;

POLESIE: Michał Franciszek Karpowicz (1744 Wysokie Litewskie k. Brześcia – 1803), 1799-1803 pierwszy biskup wigierski; Adam Naruszewicz (1733 Nowoszyce k. Pińska – 1796 JanĂłw Podlaski), 1775-1788 koadiutor i 1788-1790 biskup smoleński, 1790-1796 biskup łucki; Kazimierz Wielikosielec (ur. 1945 Sata Wola k. PruĹźan), od 1999 biskup sufragan diecezji pińskiej.

NOWOGRÓDCZYZNA: Antoni Dziemianko (ur. 1960 Zabrodzie k. Derewna), 1998-2004 biskup sufragan diecezji grodzieńskiej, od 2004 biskup sufragan archidiecezji mińsko-mohylewskiej, 2006-2007 administrator apostolski archidiecezji mińsko-mohylewskiej; Zygmunt Łoziński (1870 Boracin k. NowogrĂłdka – 1932 Pińsk), 1917-1925 biskup miński, 1925-1932 pierwszy biskup piński; Edward O’Rourke (1876 Basiny k. NowogrĂłdka – 1943 Rzym), 1918-20 biskup ryski (Łotwa), 1926-38 biskup gdański.

GRODZIEŃSZCZYZNA: Kazimierz Bukraba (1885 Grodno – 1946 ŁódĹş), 1932-46 biskup piński; Amand Wiktoryn Cieszejko (ok. 1660 k. Grodna – 1698 Brody), 1694-1698 biskup bakowski; Aleksander Horain (1651 ŁyskĂłw k. Wołkowyska – 1735), 1704-1711 biskup sufragan wileński, 1711-1716 biskup smoleński, 1716-1735 biskup Ĺźmudzki; Aleksander Horain (1685 Grodzieńszczyzna – 1774), 1731-1774 biskup sufragan Ĺźmudzki; Edmund Ilcewicz (1924 Grodno – 1981 Lublin), 1969-1981 biskup sufragan lubelski; Aleksander Kotowicz (ok. 1622 Grodzieńszczyzna – 1686), 1673-1685 biskup smoleński, 1685-1686 biskup wileński; Eustachy Stanisław Kotowicz (1637 Odelsk k. Grodna – 1704), 1688-1704 biskup smoleński; BłaĹźej Kruszyłowicz (ur. 1936 Gliniszcze k. Wołkowyska), od 1989 biskup sufragan szczecińsko-kamieński; Antonin Malinowski (1742 k. Grodna – 1816), 1782-1816 biskup sufragan Ĺźmudzki; Ignacy Jakub Massaliski (1726 Olekszyce k. Grodna – 1794 Warszawa), 1762-1794 biskup wileński; Tadeusz Kondrusiewicz (ur. 1946 Odelsk k. Grodna), 1989-2002 administrator apostolski dla katolikĂłw w europejskiej części, 2002-2007 arcybiskup moskiewski, od 2007 arcybiskup metropolita mińsko-mohylewski; Cyprian Odyniec (1749 Grodno – 1818), 1798-1818 sufragan mohylewski; Stanisław Siestrzeńcewicz (1731 Zańki k. Wołkowyska – 1826), biskup sufragan wileński 1773-82, pierwszy arcybiskup metropolita mohylewski 1872-1826;

WILEŃSZCZYZNA BIAŁORUSKA: Kasper Borowski (1802 Polinowszczyzna – 1885 Płock), 1848-1883 biskup łucki i Ĺźytomierski, administrator apostolski diecezji kamienieckiej (1867-83), 1883-1885 biskup płocki; Jan Kajetan Cywiński (1772 KuĹşmicze k. Oszmiany – 1846), 1840-1846 biskup sufragan wileński; Kazimierz Dmochowski (1780 Zabłocie k. Dzisny – 1851), 1840-1848 biskup sufragan wieleński, 1848-1851 arcybiskup metropolita mohylewski; Stanisław Dowłaszewicz Billman (1957 Podworańce k. Oszmiany), biskup Santa Cruz de la Sierra w Boliwii; Paweł Holszański (? Holszany k. Oszmiany – 1555), 1507-1536 biskup łucki, 1536-1555 biskup wileński; Walery Henryk Kamionko (1767 Puładowicze – 1840), 1815-1840 biskup sufragan mohylewski; Edward Kisiel (1918 Jundziłłowo k. Brasławia – 1993 Białystok), 1976-1991 biskup – administrator archidiecezji wileńskiej z siedzibą w Białymstoku, 1991-1992 pierwszy biskup białostocki, 1992-1993 pierwszy arcybiskup metropolita białostocki; Wincenty Kluczyński (1847 Szarkowszczyzna k. Dzisny – 1917), 1910-1917 arcybiskup metropolita mohylewski i administrator diecezji mińskiej; Adam Sawicki (1887 Gierwiaty k. Wilna), biskup i administrator polskiej części archidiecezji wileńskiej w Białymstoku 1962-68; Antoni Stankiewicz (ur. 1935 Oleszenice), biskup tytularny w Watykanie (Rota Rzymska); Felicjan Konstanty Szaniawski (1668 k. Oszmiany – 1732), biskup kujawsko-pomorski 1706-20, biskup krakowski 1720-32;

BIAŁORUŚ: Stefan Antoni Denisewicz (1836 Czereja – 1913), 1908-13 biskup sufragan mohylewski; Antoni Fijałkowski (1797 Lepel -1883), 1858-1860 biskup sufragan kamieniecki, 1860-1866 biskup kamieniecki, 1872-1883 arcybiskup metropolita mohylewski i administrator apostolski diecezji mińskiej; Stefan Hołowczyc (1741 k. Orszy – 1823), 1819 pierwszy biskup sandomierski, 1819-23 arcybiskup metropolita warszawski; Mateusz Lipski (1770 – 1839), 1823-1831 biskup sufragan mohylewski, 1831-1839 biskup miński; Jan Dominik Łopaciński (1708 Łopacin k. Czerykowa – 1778), 1762-1778 biskup Ĺźmudzki; JĂłzef Leon Łopaciński (przed 1751 na wsch. Białorusi – 1803), 1776-1786 biskup sufragan Ĺźmudzki; Marcjan Tryzna (? na Białorusi - 1643), sufragan wileński 1639-43;

WILNO: Ignacy Dubowski (1874 – 1953 Rzym), biskup łucki i Ĺźytomierski 1916-1925 i administrator apostolski diecezji kamienieckiej 1916-18; Henryk Gulbinowicz (ur. 1923), 1970-1976 administrator polskiej części archidiecezji wileńskiej w Białymstoku, 1976-2004 arcybiskup metropolita wrocławski, od 1985 kardynał; Jan Łosowicz (? Polak z Wilna – 1481), 1463-1468 biskup łucki, 1468-1481 biskup wileński; Edward Materski (ur. 1923), 1968-1981 biskup sufragan kielecki, 1981-1992 biskup sandomierski/sandomiersko-radomski, 1992-1999 pierwszy biskup radomski; Jerzy Radziwiłł (1556 – 1600 Rzym), koadiutor i biskup wileński 1579-91, biskup krakowski 1591-1600; Andrzej Szeliga (? W rodzinie polskiej w Wilnie – 1491), biskup wileński 1481-91;

WILEŃSZCZYZNA LITEWSKA: Tadeusz JĂłzef Bukaty (1740 Komaryszki k. Wilna – 1796), 1786 – 1796 biskup sufragan Ĺźmudzki; Aleksander Kaszkiewicz (ur. 1949 Ejszyszki), biskup grodzieński od 1991.

LITWA KOWIEŃSKA: Antoni Franciszek Audziewicz (1834 Sołoki k. Jezioros – 1895 Wilno), biskup wileński 1889-1895; Antoni Baranowski (1835 Onikszty – 1902 Sejny), biskup sufragan Ĺźmudzki 1884-1897 i biskup sejneński 1897-1902; Aleksander Bereśniewicz (1823 Szwelnie na Ĺťmudzi – 1902), 1858-1883 biskup sufragan Ĺźmudzki, 1883-1902 biskup kujawsko-kaliski (Włocławek); Kasper Felicjan Cyrtowt (1841 Ojsiany na Ĺťmudzi – 1913), 1897-1910 biskup sufragan Ĺźmudzki, 1910-1913 biskup Ĺźmudzki; Jakub Ignacy Dederko (1753 k. Wiłkomierza – 1829), 1798-1829 pierwszy biskup miński; Aleksander Dziewałtowski-Gintowt (1821 Wojszkany k. Wiłkomierza – 1889), 1872-1882 biskup sufragan płocki, 1882-1883 koadiutor i 1883-1889 arcybiskup metropolita mohylewski i administrator apostolski diecezji mińskiej; Ignacy Giedroyć (1771 Janiszki – 1829), koadiutor Ĺźmudzki 1824-29; JĂłzef Arnulf Giedroyć (1754 Kossakowszczyzna-Giedroycie – 1838), 1791-1802 koadiutor i 1802-1838 biskup Ĺźmudzki; Melchior Giedroyć (1764 Wilkiszki – 1844), 1804-1844 biskup sufragan Ĺźmudzki; Bogusław Gosiewski (ok. 1660 ŁoĹşdzieje – 1744), biskup sufragan wileński 1722-25, biskup smoleński 1725-44; JĂłzef Hollak (1812 Krawniczki k. Mariampola – 1890), 1883-1890 biskup sufragan sejneński; Ignacy Houwalt (1744 Balbierzyszki – 1807), biskup sufragan wileński 1804-07; Jerzy Iwaszkiewicz (1819 Adomajcie na Ĺťmudzi – 1876), 1872-1876 biskup sufragan mohylewski; Wojciech Izdebski (1616 Wierzbołów k. Wiłkowyszek – 1703), biskup sufragan wileński 1696-1703; JĂłzef Kazimierz Kossakowski (1738 Szyły – 1794 Warszawa), 1775-1781 sufragan wileński, 1781-1791 biskup inflancki i administrator apostolski diecezji kurlandzkiej, 1791-1794 koadiutor wileński; Szymon Marcin Kozłowski (1819 Olita – 1899), 1883-1891 biskup łucki i Ĺźytomierski i administrator apostolski diecezji kamienieckiej, 1891-1899 arcybiskup metropolita mohylewski; Jan Kryszpin-Kirszenstein (ok. 1654 na Ĺťmudzi – 1708), 1694-1695 biskup sufragan wileński, 1695-1708 biskup Ĺźmudzki; Jerzy Matulewicz (1871 Lugine k. Mariampola – 1927), 1918-25 biskup wileński; Kazimierz Mikołaj Michalkiewicz (1865 Hoppeniszki k. Wiłkomierza – 1940 Wilno), 1923-40 sufragan wileński; Mieczysław Pallulon (1834 Smilgnie k. PoniewieĹźa – 1908), biskup Ĺźmudzki 1883-1908; Nikodem Puzyna (1753 Pompiany k. PoniewieĹźa – 1819), sufragan wileński 1814-19 i administrator diecezji wileńskiej 1815-16; Kazimierz Ruszkiewicz (1836 Dzięciołówka k. Mariampola – 1925), biskup sufragan warszawski 1884-1925, od 1917 arcybiskup tytularny; Władysław Zaleski (1852 Wielona na Ĺťmudzi – 1925 Rzym), arcybiskup tytularny Teb, później patriarcha Antiochii i od 1892 i 1892-1916 delegat apostolski na Indie; Wacław Ĺťyliński (1803 Niedzingi k. Merecza – 1863), biskup wileński 1848-56, arcybiskup metropolita mohylewski 1856-63.

ŁOTWA: Jan Benisławski (1736 Inflanty – Łotwa – 1812), 1783-1811 biskup koadiutor mohylewski; Bartłomiej Butler (ur. XVII w Inflantach Polskich), od 1621 roku biskup sufragan inflancki; Jerzy Mikołaj Hylzen (1692 Dagda k. RzeĹźycy – 1775), 1746-1775 biskup smoleński; Jan Jaroszewicz (1903 Mitawa – 1980), 1957-1967 biskup sufragan kielecki, 1967-1981 biskup kielecki; Andrzej Benedykt Kłągiewicz 1767 Iłłukszta – 1841), 1830-1840 sufragan wileński i 1828-1840 administrator diecezji, 1840-41 biskup wileński; Augustyn Łosiński (1867 Krzywiniszki – 1937), biskup kielecki 1910-37; Jan Purwiński (ur. 1934 Dolna k. Iłłukszty), od 1991 biskup kijowsko-Ĺźytomierski; Edward Ropp (1851 Liksna k. Dyneburga – 1939 Poznań), biskup tyraspolski 1902-03, biskup wileński 1903-17, arcybiskup metropolita mohylewski 1917-39; Ignacy Świrski (1885 Elernie k. Dyneburga – 1968), biskup podlaski (Siedlce) 1946-68; Gothard Tyzenhaus (? – 1669), sufragan wileński 1661-68 i administrator diecezji wileńskiej 1665-67, biskup smoleński 1668-69.

Marian Kałuski