Dodano: 20.04.12 - 23:51 | Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Słynne gimnazjum w Chyrowie

Słynny polski zakład wychowawczy jezuitów w Chyrowie

W 1820 roku Rosja usunęła jezuitĂłw (głównie PolakĂłw) z Rosji. Przenieśli się oni do Tarnopola w Galicji (Małopolska Wschodnia, ob. Ukraina), gdzie w latach 1820-87 prowadzili gimnazjum. Mieli jednak bardziej ambitne plany dla siebie – dla swej misji pedagogicznej. Z inicjatywy Mariana Ignacego Morawskiego (1845-1901) i Henryka Jackowskiego (1834-1905) i przy ogromnych nakładach sił i środkĂłw, ktĂłre pozyskiwano odwołując się do ofiarności społeczeństwa, na terenie zakupionego w 1883 roku majątku polskiego ziemianina Franciszka Topolnickiego w Bąkowicach pod Chyrowem koło Dobromila (obie miejscowości w woj. lwowskim, ob. Ukraina) i w niedalekiej odległości od Przemyśla, wybudowano w latach 1883-1891 od podstaw obszerny, nowoczesny gmach zakładu naukowo-wychowawczego - słynne później kolegium-gimnazjum i zakład wychowawczy.

ChyrĂłw, ktĂłry do 1939 roku leĹźał w powiecie samborskim w wojewĂłdztwie lwowskim, to miasteczko w historycznej Ziemi Przemyskiej, ktĂłrą krĂłl Kazimierz Wielki w 1340 roku włączył do państwa polskiego. Miasteczko załoĹźyli Polacy, gdyĹź w 1528 roku prawa miejskie otrzymał ChyrĂłw od krĂłla Zygmunta I. Panami tutejszych włości w przedrozbiorowej Polsce byli polscy magnaci: Herburtowie (po ktĂłrych pozostały ruiny zamku), potem Ossolińscy, a po nich Mniszchowie. W 1531 roku chorąży lwowski Andrzej Tarło, ktĂłry osiadł w okolicy, ufundował w Chyrowie kościół katolicki pw. św. Wawrzyńca (obecny z 1710 r.). Parafia chyrowska, ktĂłra wchodziła w skład dekanatu samborskiego diecezji przemyskiej, w 1937 roku miała 3050 wiernych. Linię kolejową do Chyrowa i jego dworzec kolejowy zbudowali Polacy w 1872 roku. W 1913 roku ChyrĂłw miał 3400 mieszkańcĂłw, w tym ponad 1000 PolakĂłw, ok. 2000 polskich ĹťydĂłw i tylko 400 UkraińcĂłw. W 1921 roku, a więc zaraz po I wojnie światowej i wojnie polsko-ukraińskiej miasto liczyło 2654 mieszkańcĂłw, z czego 919 stanowili Ĺťydzi, a resztę głównie Polacy. Od września 1939 do czerwca 1941 roku ChyrĂłw był pod okupacją sowiecką, a następnie do 1944 roku niemiecką; 1 sierpnia 1941 roku Niemcy, chociaĹź popierali antypolsko nastawionych nacjonalistĂłw ukraińskich, włączyli miasto nie do nowo utworzonego ponoć „ukraińskiego” dytryktu Galicja, ale do polskiego dystryktu krakowskiego w składzie Generalnego Gubernatorstwa.

W Chyrowie urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in.: Marcin Dragan (1882 – 1966 Gdańsk), historyk mediewista, archiwista, do IX 1939 prezes Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Gdańsku, organizator i dyrektor 1945-61 Archiwum Państwowego w Gdańsku; Leon Florek ps. "Bebek" (1903 - po 1970 ZagĂłrze k. Sanoka), podoficer Wojska Polskiego, Ĺźołnierz Armii Krajowej i 1945-46 partyzantki antykomunistycznej (Samodzielny Batalion Operacyjny NSZ krypt. "Zuch"), działającej na terenie powiatu sanockiego, więziony przez komunistĂłw; JĂłzef Leon Kraus (1911 – 1971), pedagog, do 1939 nauczyciel znanego gimnazjum jezuickiego w Chyrowie, po wojnie polskiego Gimnazjum Kupieckiego w Glasgow (Szkocja), następnie angielskiego Rhodesway Grammar School w Bradford (Anglia); Edward Kurowski (ur. 1927), prozaik; Lejb Landau (1879 – 1944), adwokat, wybitny znawca zagadnień kasacyjnych w międzywojennej Polsce.

W Chyrowie 6 stycznia 1890 roku zmarł JĂłzef Nikorowicz (ur. 1827 w Zboiskach k. Lwowa), kompozytor polski, znany przede wszystkim jako autor melodii (skomponowanej w 1846) słynnego Chorału – „Z dymem poĹźarĂłw”, do ktĂłrej słowa napisał rok później znany poeta Kornel Ujejski (1823 Beremiany k. Jazłowca – 1897 Pawłów k. Radziechowa); pieśń ta stała się w XIX w. jednym z polskich hymnĂłw narodowych.

ChyrĂłw przeszedł do historii polskiej wojskowości tzw. bitwą o ChyrĂłw. 1 listopada 1918 roku nacjonaliści ukraińscy z pomocą AustriakĂłw (władz i wojska) zajęli LwĂłw (skąd przepędziła ich polska ludność miasta do 22 listopada) i prawie całą Małopolskę Wschodnią (Galicja Wschodnia), co doprowadziło do wybuchu wojny polsko-ukraińskiej, zakończonej 15 lipca 1919 roku zwycięstwem wojsk polskich. Od 4 listopada 1918 na odcinku linii kolejowej ZagĂłrz–Ustrzyki Dolne-Krościenko-ChyrĂłw walczył polski pociąg pancerny „Kozak”, ktĂłrego obsadę stanowiły zmilitaryzowane oddziały kolejarzy z ZagĂłrza k. Sanoka. Właściwa bitwa o ChyrĂłw – o waĹźnie strategicznie miasteczko (odepchnięcie wroga od Przemyśla i kontrola nad linią kolejową Kolei Węgiersko-Galicyjskiej) toczyła się w jego okolicach w dniach od 5 (zajęcie przez UkraińcĂłw Chyrowa) do 16 grudnia 1918 roku, zakończona polskim zwycięstwem. Pod samym Chyrowem walczył od 13 grudnia znany i okryty chwałą w późniejszych walkach z wrogami Polski Pułk StrzelcĂłw Podhalańskich, dowodzony przez por. Karola Matzenauera. 16 grudnia ChyrĂłw był ponownie w polskich rękach, a Ukraińcy zostali odepchnięci od Przemyśla.

Okresem bitwy o ChyrĂłw zajęło się historykĂłw jezuickich związanych z zakładem wychowawczym w Chyrowie: wybity historyk zakonu jezuitĂłw, szczegĂłlnie polskich jezuitĂłw w Wilnie, Jan Poplatek (absolwent gimnazjum chyrowskiego) i JĂłzef Sas (wykładowca historii w gimnazjum chyrowskim). Ks. Poplatek napisał na jej temat bardzo obszerną pracę (212 stron) pt. „Dzieje kampanii polsko-ruskiej pod Chyrowem 1918-1919” (ChyrĂłw 1939), a ks. Sas wspomnienia „Z czasu walk ruskich na chyrowskim odcinku”, ktĂłre ukazały się w „Sprawozdaniu Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. JezuitĂłw w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1919/20” (ChyrĂłw 1920).

W takim polskim pejzażu historycznym, który zaprzecza twierdzeniu Ukraińców, że Małopolska Wschodnia była ziemią etnicznie ukraińską, a Polacy nic nie znaczącymi w jej dziejach okupantami, powstał i działał konwikt i zakład wychowawczy polskich jezuitów.

Zakład chyrowski rozpoczął działalność w 1886 roku, kiedy to otwarto konwikt dla 130 uczniów podejmujących naukę w I i II klasie przygotowawczej. W roku szkolnym 1887/1888 przeniesiono do Chyrowa wszystkich uczniów z tarnopolskiego gimnazjum. W 1890 roku szkoła otrzymała tymczasowe prawa państwowe, a wobec wysokiej oceny jaką jej wystawiła Rada Szkolna Krajowa we Lwowie, pełne prawa państwowe w 1899 roku.

Zakład był jedną z najlepszych szkół tego typu w Polsce i w Europie.

Olbrzymia czworoboczna budowla była projektu architekta krakowskiego Antoniego Łuszczakiewicza i on do swojej śmierci w 1886 roku kierował jej budową, a po nim arch. Jan Zakrzewski. Zakład został rozbudowany w latach 1902-14 według planu znanego architekta polskiego ze Lwowa Edgara Kovatsa (był pochodzenia węgierskiego). Budowla, mogąca pomieścić 600 osób, miała ostatecznie w obwodzie 772 m, 327 sal, pokojów, gabinetów, składów oraz aulę, kaplicę i dobrze zaplanowaną jadalnię na 550 miejsc. Łączna długość korytarzy wynosiła 1980 m. W zakładzie były znakomite warunki socjalne i higieniczne. Budynek miał sieć wodociągową i kanalizacyjną oraz elektryczne oświetlenie. W gmachu funkcjonował szpitalik i gabinet dentystyczny, a w osobnym budynku mieścił się szpitalik zakaźny.
Sale szkolne były przestronne i dobrze oświetlone. KaĹźda klasa miała swoje pomieszczenie do nauki, jej uczniowie wydzielone sypialnie i salę rekreacyjną. Zakład był obliczony na 400 uczniĂłw, a konwikt jezuicki na 30 osĂłb (prowadzono tu wykłady z zakresu filozofii i teologii). W zakładzie pracowało 60 – 80 osobowe grono profesorskie oraz przeszło 100 osĂłb obsługi i słuĹźby. Na czele Zakładu stał rektor. Zakład miał takĹźe administratorĂłw, często znane osoby. Np. jednym z nich był w latach 1930-33 hr. Paweł Dzieduszycki, ordynat Ordynacji Dzieduszyckich. Do zakładu naleĹźał folwark w Bąkowicach (obecnie część Chyrowa) i Polanie oraz stawy rybne. Na terenie gospodarczym zakładu funkcjonowała elektrownia (od 1923 r.), młyn, piekarnia, pralnia parowa, kuĹşnia, ślusarnia, cegielnia, stolarnia, róşne warsztaty, drukarnia, zakład fotograficzny; było własne ujęcie wody, a takĹźe własna straĹź poĹźarna.
Była to tak okazała i świetnie urządzona budowla oraz wspaniały i znany na ziemiach całej Polski zakład wychowawczy, że tutaj w lipcu 1914 roku odbył się synod diecezjalny katolickiej diecezji przemyskiej pod przewodnictwem jej ordynariusza, św. Józefa Pelczara (1900-1924). Święty ten, obok błogosławionego Jana Beyzyma (1850-1912), który pracował w Chyrowie przez 10 lat, uświęcają dzieje zakładu chyrowskiego oo. jezuitów.

Zakład Naukowo-Wychowawczy OO. Jezuitów oo. Jezuitów pw. św. Józefa w Chyrowie (oficjalna nazwa) obejmował szkołę średnią, 7-klasową szkołę podstawową i konwikt.

Ciało pedagogiczne zakładu, jak juĹź wspomniałem, stanowiło od 60 do 80 nauczycieli. Kadra nauczycielska była wysokiej klasy. Najwybitniejszymi profesorami byli jezuici: Aleksander Gromadzki, Jan Poplatek, Teofil Bzowski, Romuald Koppens (1896-1939 nauczyciel języka polskiego), Herman Libiński (1896-1922 nauczyciel historii, geografii i języka niemieckiego), Władysław Rejowicz (1905-27 nauczyciel języka polskiego), JĂłzef Sas (1899-1931 nauczyciel historii i geografii). Nauczycielem muzyki był m.in. znany skrzypek i kompozytor Nikodem Biernacki (1826 Tarnopol – 1892 Sanok), ktĂłry w latach 1862-64 był nadwornym skrzypkiem cesarza Maksymiliana I w Meksyku, a w latach 1865-72 pierwszym skrzypkiem orkiestry nadwornej krĂłla Karola XV w Sztokholmie (Szwecja).

Z zakładem oo. Jezuitów w Chyrowie było związane życie znanego jezuity i misjonarza polskiego (Madagaskar), błogosławionego Kościoła katolickiego Jana Beyzyma (1850 na Wołyniu -1912 na Madagaskarze), który od 1886 roku przez dziesięć lat był wychowawcą młodzieży i opiekunem lecznicy zakładowej.

Organem prasowym wspĂłlnoty chyrowskiej było wydawane od 1893 roku czasopismo „Z Chyrowa”, ktĂłre w 1912 roku zmieniło tytuł na „Kwartalnik Chyrowski”, a w 1922 roku na „Przegląd Chyrowski”. Pismo redagował w latach 1902-1939 Teofil Bzowski, ktĂłry w latach 1921-23 redagował rĂłwnieĹź jezuickie pismo zakonne „Nasze Wiadomości”. „Z Chyrowa-Kwartalnik Chyrowski- Przegląd Chyrowski” był na bardzo wysokim poziomie – drukowano w nim m.in. powaĹźne rozprawy i prace, głównie piĂłra profesorĂłw gimnazjum i konwiktu chyrowskiego i często na temat zakładu, m.in. Teofila Bzowskiego (m.in. „Konwikt Chyrowski i Chyrowiacy” 1911, „Od Połocka do Chyrowa” 1911, „X. Grzegorz Piramowicz” 1913, „Z dziejĂłw kolegium chyrowskiego” 1915, „Jezuici we współczesnej Polsce” 1939), Romualda Koppensa (m.in. „Na setną rocznicę urodzin Wincentego Pola” 1907, „Bogurodzica w literaturze polskiej” 1909. „Henryka Sienkiewicza „Pieśń o miłości, wierze i nadziei”” 1917, „W stopięćdziesiątą rocznicę śmierci Konarskiego i powstania Komisji Edukacji Narodowej” 1923) i JĂłzefa Sasa.

Poza organem prasowym wspĂłlnoty chyrowskiej co roku wydawano drukiem „Sprawozdania Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. JezuitĂłw w Bąkowicach pod Chyrowem”, ktĂłre są dziś nieocenionym ĹşrĂłdłem informacji o zakładzie. Ich poziom był jeszcze wyĹźszy od poziomu oficjalnego pisma zakładu chyrowskiego. Ukazały się tu prace m.in. JĂłzefa Sasa („Zaburzenia w Siedmiogrodzie i w krajach wołoskich za Michała Multańskiego i jego wojna z Polską” 1901, „Nieznany list Kościuszki z 1773 r.” 1910, „Konwikt chyrowski w latach 1886-1911” 1911, „O Skardze “największym wichrzycielu Rzeczypospolitej”” 1913, „Z czasu walk ruskich na chyrowskim odcinku” 1920); Romualda Koppensa („Ze studiĂłw nad znaczeniem czasopisma “Monitor” w drugiej połowie XVIII wwieku” 1894, 1895, „Anectoda Sarbieviana. Zawartość rękopisu nr 1446 Biblioteki Czartoryskich w Krakowie” 1900, „Okres rzymski w twĂłrczości Mickiewicza” 1906, „Wpływ “tranfiguracji” Słowackiego w r. 1842/3 na nową koncepcję bohaterstwa w “Księdzu Marku” i “Śnie srebrnym Salomei”” 1910), czy Feliksa Hortyńskiego „Jonizacja gazu i rozkład atomu” 1902.

Ponadto głównie we własnej drukarni wydawano książki, kwartalniki, księgi pamiątkowe, jednodniĂłwki (np. “JednodniĂłwka z okazji dwusetnej rocznicy kanonizacji św. Stanisława Kostki” 1926), rozprawy naukowe, religijne i dydaktyczne. DuĹźo książek ukazało się jako wydawnictwa chyrowskiego Koła Towarzystwa im. P. Skargi (np. Jan Rostworowski „Klerykalizm” 1914, Romuald Koppens „W stopięćdziesiątą rocznicę śmierci Konarskiego i powstania Komisji Edukacji Narodowej” 1923, „Skargowskie pokłosie. Na 400-letnią rocznicę urodzin ks. Piotra Skargi Towarzystwa Jezusowego” 1936, książki Teofila Bzowskiego: „Po róşnych drogach” 1925, „Bł. Andrzej Bobola” 1927, „Na gwiazdkę” 1928, “Przyjaciele” 1931, „Konwikt chyrowski” 1935; Romualda Koppensa „W stopięćdziesiątą rocznicę śmierci Konarskiego i powstania Komisji Edukacji Narodowej” 1923 i „Henryk Sienkiewicz 1846-1916” 1924. W latach 1920-27 chyrowskie Koło Tow. Im. P. Skargi wydawało „Kalendarzyk dla uczącej się młodzieĹźy na rok…”.

Pod względem wyposaĹźenia naukowego i ogĂłlnego zakład nie miał rĂłwnego sobie w całej Polsce – uchodził za najlepiej wyposaĹźone gimnazjum w przedwojennej Polsce. Co więcej, wyposaĹźenie to często przewyĹźszało standardy światowe. Były tu zaopatrzone znakomicie w pomoce naukowe i własną specjalistyczną bibliotekę pracownie przedmiotowe, specjalnie urządzona sala rysunkowa, obserwatorium astronomiczne (zał. 1937), ogrĂłd botaniczny, muzeum z bogatymi zbiorami numizmatycznymi (9000 okazĂłw), etnograficznymi (3000 eksponatĂłw z całego świata), przyrodniczymi (np. jedna z największych w Europie kolekcji motyli – 6000 okazĂłw), geograficznymi, historycznymi (w tym archeologicznymi) i filatelistycznymi (zbiĂłr 19 692 znaczkĂłw). Główna biblioteka zakładu miała 26 807 tomĂłw i naleĹźała do największych poza Lwowem bibliotek polskich w wojewĂłdztwie lwowskim. Działał teatr szkolny i młodzieĹźowa orkiestra. Poza tym były tu sale gimnastyczne z natryskami (w tym jedna wielka) i inne obiekty sportowe, jak np. 8 boisk, 4 korty tenisowe, 7 kręgielni, 3 krążniki, basen pływacki, sale rekreacyjne i bilardowe. A wszystko to wyposaĹźone w sprzęt do róşnych dyscyplin sportowych i zabaw (np. rowery, sanki, narty, łyĹźwy, sprzęt do lekkiej atletyki), a takĹźe park, w ktĂłrym młodzieĹź mogła odpoczywać w cieniu drzew i wśrĂłd pięknego kwiecia. W skrzydle pół-zach. budynku znajdowała się sala teatralno-kinowa na 1000 miejsc z garderobami. Uczniowie poza nauką mogli rozwijać swoje zainteresowania duchowe i pasje. Funkcjonował teatr, orkiestra, kapela, druĹźyna harcerska i liczne koła zainteresowań: krajoznawcze, krĂłtkofalowcĂłw, meteorologiczne, fotograficzne, wiedzy religijnej, LOOP i inne. Pogłębianiem Ĺźycia religijnego słuĹźyła Sodalicja Mariańska, Kongregacja Aniołów Stróşów czy Koło Skargowskie (Bogdan Augustyn).

Zbiory chyrowskie były tak duĹźe i cenne, Ĺźe niektĂłre z nich zostały opisane. JĂłzef Sas opublikował prace: “Medale i krzyĹźe orderowe Konwiktu OO. JezuitĂłw w Tarnopolu i Chyrowie” (“Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, T. 1: 1909) i “Bony konwiktu OO. JezuitĂłw w Chyrowie” (“Zapiski Numizmatyczne”, LwĂłw, T. 1: 1925); a Jan Poplatek napisał pracę “ZbiĂłr numizmatyczny przy zakładzie naukowo-wychowawczym oo. JezuitĂłw w Bąkowicach pod Chyrowem 1833-1933” (“Sprawozdanie Dyrekcji Zakładu… za rok szkolny 1934-1935” ChyrĂłw 1935).

Cenniejsze zbiory konwiktu chyrowskiego i jego praca były prezentowane na Wystawie Przyrodniczo-Lekarskiej we Lwowie w 1907 roku i zostały wyróżnione specjalnym odznaczeniem.

Wysoki poziom nauczania w zakładzie był możliwy nie tylko dzięki wykładającym tu wybitnym pedagogom, ale także dzięki doskonałym metodom nauczania i wychowania stosowanym przez oo. jezuitów na najwyższym poziomie. Profesorowie i prefekci świadomie i metodycznie dbali o integralny rozwój swoich wychowanków. Siła autorytetu grona pedagogicznego polegała na spoistości duchowej i konsekwencji zarówno we własnych postawach nauczycieli, jak i w przekazywaniu uniwersalnych wartości ludzkich - nie tylko z pozycji zawodowego obowiązku, ale i przede wszystkim z powołania apostolskiego. Absolwenci chyrowskiego zakładu przygotowani zostali do pełnienia odpowiedzialnych ról społecznych (Bogdan Augustyn).

Stanisław Wasylewski w swoich wspomnieniach zatytułowanych „Pod kopułą lwowskiego Ossolineum” (Wrocław 1958) pisze, Ĺźe zakład wychowawczy oo. jezuitĂłw w Chyrowie: „...kształtował nawet u potulniejszych jednostek typ charakteru”.

O metodach wychowawczych w zakładzie chyrowskim pisze jego wychowanek Andrzej Rostworowski w swoich wspomnieniach zatytułowanych „Ziemia, ktĂłrej juĹź nie zobaczysz” (Czytelnik, Warszawa 2001): Na dwu piętrach były tam w sumie dwa kilometry korytarzy. KaĹźda z klas miała oddzielną sypialnię, salę do nauki, salę do rekreacji. Przemarsze przez korytarze odbywały się w milczeniu w dwĂłch szeregach. „W milczeniu wchodziło się do jadalni na 550 osĂłb i dopiero na dzwonek prefekta generalnego, ktĂłry jadał obiad razem z nimi, wolno było rozmawiać. Na koniec obiadu, na sygnał dzwonka trzeba było zamilknąć, co nie zawsze się udawało zrobić rĂłwnocześnie”. Pobudka była o szĂłstej rano, cisza nocna o pół do dziesiątej. Lekcje trwały od 9 rano do pierwszej, z trzema kwadransami duĹźej pauzy i od czwartej do pół do szĂłstej. Przygotowanie lekcji zajmowało 4 godziny w trzech porcjach, z ktĂłrych pierwsza trwała od 8 do 9 rano. Na rekreację poświęcano dwie i pół godziny w dwu ratach. We wtorki i czwartki zamiast poobiednich rekreacji i lekcji odbywały się wycieczki-spacery. Zimą: łyĹźwy, narty, sanki. Latem kąpiele w rzece.

Do tej elitarnej szkoły męskiej przed I wojną światową uczęszczali zazwyczaj synowie ziemiaństwa oraz urzędników państwowych i samorządowych nie tylko z Galicji, ale z wszystkich ziem dawnej Rzeczypospolitej, nawet z Wielkopolski i Śląska. Zakładał, działający do 1939 roku, wykształcił i wychował w ciągu 53 lat swojego istnienia 6170 uczniów (nazywanych Chyrowiakami, stanowiących trzy pokolenia polskiej inteligencji i ziemiaństwa) i wydał 1260 dyplomów maturalnych.

Wychowankowie zakładu chyrowskiego naleĹźeli do elity społeczeństwa polskiego. Działali oni w róşnych dziedzinach (urzędnicy państwowi, politycy, dyplomaci, parlamentarzyści, wojskowi, pracownicy nauki, prawnicy, artyści, literaci, duchowni). SpośrĂłd nich rekrutowali się twĂłrcy niepodległego państwa polskiego i jego granic 1918-20, uczestnicy kampanii wrześniowej 1939, ruchu oporu podczas II wojny światowej, Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, a takĹźe osoby, ktĂłre od 1945 roku tworzyły polską historię Ziem Zachodnich i Północnych. I tak, dla przykładu, wśrĂłd absolwentĂłw zakładu chyrowskiego byli: wicepremier, minister skarbu i przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski (1888-1974); posłowie na Sejm II RP: Kazimierz Rafał Chłapowski (1872-1923), Marian Jaroszyński (1876-1944), Adam Kroebl (1880-1950); wojskowi - generałowie: Roman Abraham (1891 LwĂłw – 1976 Warszawa), Adam Epler (1891 LwĂłw – 1965 Londyn), Jerzy Maria Kirchmayer (1895 – 1959) i twĂłrca polskiej artylerii nadbrzeĹźnej w okresie międzywojennym, komandor podporucznik Heliodor Jan Laskowski (1898-1936); pisarze: Jan Brzechwa (1898 Ĺťmerynka na Podolu – 1966 Warszawa), Franciszek Ksawery Pruszyński (1907 na Wołyniu -1950), Kazimierz Wierzyński (1894 Drohobycz – 1969 Londyn), JĂłzef Garliński (1913 KijĂłw – 2005 Londyn), Andrzej Rostworowski (1899-1980), Kamil GiĹźycki (1893-1968), artyści: wybitny malarz Adam Styka (1890-1959), twĂłrca Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie Antoni Wiwulski (1877 - 1919), Witold Bełza (1886-1955); działacze społeczni: ks. Mieczysław Kuznowicz (1874-1945), Mieczysław Chłapowski (1874 - po 1939), Tadeusz Łubieński (1872-1942), Roman Wajda (1901 Zasław na Wołyniu – 1974 Londyn); uczeni – profesorowie uniwersytetĂłw: Ludwik Bernacki (1882 JaworĂłw k. Lwowa – 1939 LwĂłw), Aleksander Birkenmajer (1890-1967), Mieczysław Jerzy Gamski (1913-1989), ); Marian Garlicki (1908 Drohobycz – 2002 Warszawa), Władysław Lohn TJ (1889-1961), Marian Morawski (1881-1940), Paweł Siwek (1893-1986), Stanisław Styś (1896 ChorostkĂłw, woj. tarnopolskie -1959 Lublin), Eugeniusz Ĺťukowski (1877 NiĹźankowice k. Chyrowa -1951 Przemyśl); historycy: Stanisław Bednarski (1896-1942), Polonii amerykańskiej Wacław Kruszka (1868-1937), Kościoła i Polonii amerykańskiej JĂłzef Krzyszkowski (1889-1962), wybitny historyk zakonu jezuitĂłw, szczegĂłlnie jezuitĂłw w Wilnie Jan Poplatek (1903-1955), profesor historii Papieskiego Instytutu Orientalnego w Rzymie Mariusz Skibniewski (1881-1939); duchowni katoliccy: kardynał Adam Kozłowiecki (1911-2007), biskup gdański Edward O’Rourke (1876 Basin k. NowogrĂłdka – 1943 Rzym), biskup łódzki Kazimierz Tomczak (1883-1967), prefekt apostolski prefektury Broken Hill w Rodezji-Zambii Bruno Wolnik (1882-1960), zakonnik ze Zgromadzenia KapłanĂłw od Najświętszego Sakramentu, przyjaciel Karola Wojtyły, późniejszego papieĹźa Jana Pawła II - ks. Stanisław Starowieyski; krajoznawca i popularyzator turystyki, autor ponad stu przewodnikĂłw turystycznych Mieczysław Orłowicz (1881 Komarno k. Lwowa – 1959 Warszawa); aktorzy teatralni: Kazimierz Junosza Stępowski (1880-1943), Włodzimierz Ziembiński.

W 2000 roku ukazał się nakładem wydawnictwa WAM w Krakowie liczący 648 stron „Słownik biograficzny wychowankĂłw – Chyrowiacy”. Stanowi on listę ponad 6 tysięcy osĂłb, ktĂłre uczyły się w zakładzie oo. jezuitĂłw w Chyrowie, w tym 1260 maturzystĂłw, ktĂłrzy odcisnęli trwały ślad w polskiej historii – w najrozmaitszych dziedzinach Ĺźycia narodu polskiego. – Jest to dziś swoisty testament i dokument o wielkości i znaczeniu zakładu wychowawczego oo. jezuitĂłw w Chyrowie w Ĺźyciu narodu polskiego.

Tak zakład naukowo-wychowawczy oo. jezuitĂłw w Chyrowie jak i tutejszy konwikt odegrały znaczącą rolę w dziejach polskich jezuitĂłw. Przez konwikt i zakład przewinęło się bardzo wielu znanych później jezuitĂłw – głównie teologĂłw i propagatorĂłw teologii, redaktorĂłw pism jezuickich oraz osĂłb sprawujących wyĹźsze stanowiska w zakonie. NiektĂłrzy jezuici byli tutaj nauczycielami, niektĂłrzy przebywali w tutejszym konwikcie, inni zdali tu maturę, a jeszcze inni otrzymali tu święcenia kapłańskie. Oto niektĂłrzy z nich: JĂłzef Andrasz (1891-1963), JĂłzef Antoniewicz (1880-1950), Stanisław Bartynowski (1870-1947), Stanisław Bednarski (1896-1942), Kazimierz Bisztyga (1869-1938), JĂłzef Bok (1886-1952), Teofil Bzowski (1873-1959), Ludwik Cichoń (1863-1941), Feliks Hortyński (1869-1927), Michał Jagusz (1893-1967), Władysław Jankiewicz (1883-1930), Stanisław Kobyłecki (1864-1939), Romuald Koppens (1865-1943), Edward Kosibowicz (1895-1944), Wacław Kruszka (1868-1937), JĂłzef Krzyszkowski (1889-1962), Stanisław Kuraś (1887-1974), Mieczysław Kuznowicz (1874-1945), Franciszek Kwiatkowski (1888-1949), Herman Libiński (1867-1944), Leonard Lipke (1867-1927), Władysław Lohn (1889-1961), Marian Morawski (1881-1940), Romuald Moskała (1890-1956), JĂłzef Leon Pachucki (1892-1954), Włodzimierz Piątkiewicz (1865-1933), Stanisław Podoleński (1887-1945), Jan Poplatek (1903-1955), Walenty Prokulski (188-1968) Władysław Rejowicz (1872-1947), Jan Rostworowski (1876-1963, rektor zakładu 1913-14, skąd, podczas I wojny światowej, został deportowany przez wojska rosyjskie w głąb Rosji), Ludwik Rudnicki (1877-1933), JĂłzef Sas (1868-1931), Mariusz Skibniewski (1881-1939), Stanisław Styś (1896-1959, rektor zakładu 1920-25), Piotr Turbak (1890-1966), Alojzy Warol (1859-1936), Bruno Wolniak (1882-1960), Alfred WrĂłblewski (1861-1943), Eugeniusz Ĺťukowski (1877-1951).

Po napadzie Związku Sowieckiego na Polskę 17 września 1939 roku i przyłączeniu Ziem Wschodnich RP do sowieckiego „raju”, zakład znalazł się w rękach współczesnych barbarzyńcĂłw, najpierw sowieckich, a następnie ukraińskich! Uległ on likwidacji, a jezuici zostali siłą usunięci z niego. Szereg z nich zostało wywiezionych na Sybir, gdzie zginęli. WyposaĹźenie, bezcenne zbiory, urządzenia – wszystko to zostało rozgrabione bądĹş bezmyślnie zniszczone przez okupantĂłw; część zbiorĂłw została wywieziona do Lwowa i zapewne włączona do zbiorĂłw ukraińskich. Całkowitemu zniszczeniu uległ bogaty i cenny księgozbiĂłr. W budynku zakładu do czerwca 1941 roku były koszary Armii Czerwonej. Po napdzie Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 roku i okupacji tych terenĂłw przez NiemcĂłw, umieszczono w budynku zakładu obĂłz jeniecki, zaś od drugiej połowy 1943 roku do sierpnia 1944 roku szpital wojskowy. Niemcy opuszczyjąc ChyrĂłw podpalili gmach zakładu; ogień całkowicie zniszczył skrzydło wschodnie. W sierpniu 1945 roku przebywał w Chyrowie w celu zapoznania się ze stanem zakładu prowincjał małopolski jezuitĂłw, ks. Władysław Lohn, ktĂłry tymi słowy skwitował to co zobaczył: „…nie ma tam juĹź nikogo z naszych!! Z Zakładu i jego glorii tylko wspomnienie!...”.

Po wojnie Chyrów znalazł się ponownie pod okupacją sowiecką, chociaż nawet komunistyczny reżym warszawski czynił starania, aby cały powiat dobromilski pozostał przy Polsce, gdyż oderwanie przygranicznego Chyrowa od niej przecinało ważną linię kolejową łączącą Przemyśl z Sanokiem. Kreml i władca sowieckiej Ukrainy Nikita Chruszczow na to się nie zgodzili. W obiektach zakładu mieściły się ponownie do 1996 roku koszary wojsk sowieckich, a do 2004 roku ukraińskich. Budynki zakładu uległy bardzo dużej dewastacji. Jezuici, którzy są prawowitymi właścicielami budynków zakładu, podjęli próbę ich odzyskania, która, jak wszystkie inne podobne próby ze strony polskiej, zakończyła się niepowodzeniem. Ukraińskie władze Chyrowa zgodziły się początkowo na utworzenie tam ukraińsko-polskiego instytutu badawczego. Radni Chyrowa przyjęli uchwałę popierającą koncepcję utworzenia instytutu, jednak później, pod wpływem nacjonalistów ukraińskich zmienili zdanie i wydzierżawili budynki prywatnemu przedsiębiorcy, który chce tam otworzyć ośrodek wypoczynkowy lub park rozrywki. 4 lutego 1996 roku kaplicę zakładu oddano greckokatolickom na cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja (Wikipedia.pl).

Zdewastowane budynki byłego zakładu oo. Jezuitów w Chyrowie są jednym z wielu symboli upadku i niszczenia polskiej kultury kresowej przez okupantów (dzisiaj moralnych) Ziem Wschodnich - nacjonalistów ukraińskich, białoruskich i litewskich.

Lata wojny 1939-45 zniszczyły polski zakład jezuitĂłw w Chyrowie, ktĂłry znalazł się takĹźe poza obecną wschodnią granicą Polski. Wielu wychowankĂłw zakładu straciło Ĺźycie podczas wojny. Były redaktor „Przeglądu Chyrowskiego”, ks. Teofil Bzowski wydał 57-stronnicową broszurę pt. „Ku pamięci zmarłych i poległych ChyrowiakĂłw w latach 1939-1946” (Stara Wieś 1946). Ci wychowankowie zakładu, ktĂłrzy przeĹźyli wojnę i Sybir rozproszyli się po całym świecie. Pomimo tego, będąc ciągle wierni zasadzie: „Deo-Patriae-Amicitiae, zrzeszyli się w Związku Byłych ChyrowiakĂłw, albo w Koła ChyrowiakĂłw, z ktĂłrych bardzo aktywne było koło w Londynie. Nauczyciel gimnazjum chyrowskiego do 1939 roku JĂłzef Leon Kraus (1911 – 1971), po wojnie był nauczycielem polskiego Gimnazjum Kupieckiego w Glasgow (Szkocja), następnie angielskiego Rhodesway Grammar School w Bradford (Anglia).

Związek Byłych ChyrowiakĂłw załoĹźył z okazji 25-lecia istnienia zakładu chyrowskiego, czyli w 1911 roku, redaktor pisma „Z Chyrowa” ks. Teofil Bzowski TJ i kierował nim do końca Ĺźycia. Celem tak Związku jak i kół było kultywowanie pamięci o zakładzie chyrowskim, utrzymywanie towarzyskich kontaktĂłw i propagowanie zakładu. Np. Mariusz Skibniewski, ktĂłry w 1900 roku ukończył gimnazjum chyrowskie, do I wojny światowej współpracował z pismem „Z Chyrowa”, a znany historyk Stanisław Bednarski, ktĂłry maturę zdał w Chyrowie w 1916 roku, po ktĂłrej wyjechał w świat na dalsze studia, kiedy pracował naukowo w Wilnie w 1927 roku i dowiedział się, Ĺźe do miasta przyjechała wycieczka gimnazjalistĂłw chyrowskich, zaraz się z nimi skontaktował i wycieczkę tę opisał w „Naszych Wiadomościach” (T. 8). Ks. Jan Poplatek (matura 1923), chociaĹź Ĺźycie gnało go po całej Polsce, cały czas utrzymywał kontakt z zakładem chyrowskim.

Większość chyrowiakĂłw znalazła się jednak w powojennej Polsce, takĹźe zniszczonej niemiłosiernie przez wojnę i lata okupacji. Kraj potrzebował ludzi wykształconych, aby mĂłc się odbudować i następnie rozwijać. Wielu chyrowiakĂłw znalazło się m.in. w gronie nauczycieli akademickich. Nazwiska ich odnaleźć moĹźna m.in. wśrĂłd wykładowcĂłw np. Akademii Rolniczej w Szczecinie (Jan Mazaraki Newlin), Politechniki Śląskiej (m.in. J. Kłosiński, Antoni Nowotarski, Zygmunt Zdzisław Kuczewski, Władysław Rubczyński), Politechniki Krakowskiej (W. Brzozowski), Uniwersytetu Łódzkiego (Jerzy Wincenty Jaroń), WyĹźszej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu (Michał Bohosiewicz), Uniwersytetu Wrocławskiego (Junosza Jerzy Gałecki), Śląskiej Akademii Medycznej i Wojskowej Akademii Medycznej (Marian Garlicki). Podejmując rolę nauczycieli i pedagogĂłw stawali się wychowawcami polskiej inteligencji, a swoimi osobowościami mieli okazję przekazywać wychowankom wartości zaczerpnięte w chyrowskiej szkole jezuickiej, gdzie hasłem programu wychowawczego było „Deo, Patriae, Amicitiae” - Bogu, OjczyĹşnie, PrzyjaĹşni (Andrzej Paweł Bieś SJ).

To był i jest udział Chyrowa – polskiego Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. JezuitĂłw pw. św. JĂłzefa w Chyrowie w Ĺźyciu Polski i narodu polskiego.

Literatura poświęcona zakładowi chrowskiemu oo. jezuiĂłw jest całkiem pokaĹşna. Do najwaĹźniejszych publikacji należą: „Pamiętnik Chyrowski” (KrakĂłw 1903), JĂłzef Sas „Początki chyrowskiego kolegium” (1909), Teofil Bzowski „Pamiątka dwudziestopięciolecia Chyrowskiego Konwiktu, 1886-1911” (ChyrĂłw 1911), „Pamiętnik jubileuszowy Konwiktu Chyrowskiego, 1886-1912” (Przemyśl 1912), Herman Libiński „Zakład Chyrowski w pierwszym roku wojny światowej” (“Sprawozdanie Zakładu… za rok szkolny 1914-1915-1915-1916” ChyrĂłw 1916); „Pamiątka pięćdziesięciolecia Mariańskiej Sodalicji Tarnopolsko-Chyrowskiej, 1871-1921” (ChyrĂłw 1921), „Program Zakładu Naukowo-Wychowawczego oo. JezuitĂłw pod wezwaniem św. JĂłzefa w Bąkowicach pod Chyrowem” (ChyrĂłw 1934), Teofil Bzowski „Konwikt chyrowski” (ChyrĂłw 1935), „Księga pamiątkowa pięćdziesięciolecia Konwiktu i Gimnazjum OO. JezuitĂłw w Chyrowie, 1886-1936” (KrakĂłw 1936), Teofil Bzowski „Ku pamięci zmarłych i poległych ChyrowiakĂłw w latach 1939-1946” (Stara Wieś 1946), T. Włodarczyk „Szkoły prowadzone przez zakony męskie w Polsce ze szczegĂłlnym uwzględnieniem szkoły chyrowskiej. 1918-1939” („Studia z dziejĂłw Kościoła Katolickiego, R. 5: 1967, nr 8), „Słownik biograficzny wychowankĂłw – Chyrowiacy” (KrakĂłw 2000).

Powstanie Styczniowe 1863 na Polesiu

Powstanie Styczniowe to polskie powstanie narodowe przeciwko panowaniu rosyjskiemu na ziemiach Rzeczypospolitej zaboru rosyjskiego. Ogłoszone 22 stycznia 1863 roku przez Tymczasowy Rząd Narodowy w Warszawie, trwało do jesieni 1864 roku i mimo początkowych sukcesów zostało przez Rosjan utopione w morzu krwi. Poza Królestwem Polskim objęło ono także ziemie litewskie, białoruskie i ukrainne byłej Rzeczypospolitej. Miało charakter wojny partyzanckiej, podczas której stoczono około 1200 bitew i potyczek, z których bardzo dużo zostało stoczonych w kresowych guberniach: wileńskiej, grodzieńskiej i kowieńskiej (w tej ostatniej w szeregach powstańców było wyjątkowo dużo chłopów litewskich). Na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego walki powstańcze rozpoczęły się 1 lutego 1863 roku.

Na bagnistym Polesiu, gdzie mieszkało stosunkowo mało Polaków i gdzie wśród ludności bardzo słabo uświadomionej pod względem narodowym przeważało prawosławie podległe całkowicie rosyjskiej Cerkwi i rosyjskiej administracji, doszło jedynie w 1863 doku do 28 bitew i potyczek powstańców z wojskami rosyjskimi w następujących miejscowościach: Prużana 13 lutego, Rzeczyca 15 lutego, Borki 26 lutego, Piaski 9 maja, Smolarka 13 maja, Michalin 14 maja, Horki 17, 21 i 25 maja, Czersk 27 maja, Ludwinów 28 maja, Sielec 7 czerwca, Mereczowszczyzna 8 czerwca, Sieradów 10 czerwca, Korczyn 13 czerwca, Różana, Huta i Janin 16 czerwca, Woronie 23 czerwca, Dąbrowica 26 czerwca, Zadyń 29 czerwca, Domaczewo i Pińsk 1 lipca, Mokrany 8 lipca, Kołodno 12-13 lipca, Berezowe Błoto 20 lipca, Borki 10 października, Brześć Litewski 10 grudnia.

Z Powstaniem Styczniowym na Polesiu związane są dwa wielkie nazwiska polskie: Romualda Traugutta i Elizy Orzeszkowej.
Romualda Traugutta zna kaĹźdy wykształcony Polak (no i oczywiście gimnazjaliści) z tego, Ĺźe jest bohaterem narodowym, gdyĹź był dowĂłdcą-dyktatorem Powstania Styczniowego 1863. Był on synem Polesia. Urodził się 16 stycznia 1826 roku w Szostakowie koło Wysokiego Litewskiego w powiecie brzeskim. Był oficerem zawodowym armii carskiej. 14 czerwca 1862 roku na własną prośbę został zdymisjonowany w stopniu podpułkownika i zamieszkał w majątku OstrĂłw w powiecie kobryńskim na Polesiu. Wcześniej, bo 13 czerwca 1860 roku wziął ślub w Kłopocinie (ktĂłry z dawna naleĹźał do KościuszkĂłw) w kobryńskiem z Antoniną Kościuszko (1840-1906), blisko spokrewnioną z Tadeuszem Kościuszką. Po wybuchu powstania w kwietniu 1863 roku włączył się do walki zbrojnej, zostając dowĂłdcą oddziału powiatu kobryńskiego, złoĹźonego ze 192 ludzi (160 ziemian i 32 urzędnikĂłw z Kobrynia). OchotnikĂłw było więcej, ale brak broni i amunicji uniemoĹźliwił ich przyjęcie do oddziału. Do 1939 roku istniała w Ostrowie kaplica katolicka, w ktĂłrej oddział Traugutta odprawił modły i otrzymał błogosławieństwo przed rozpoczęciem akcji. Powstańcy obrali kierunek południowo-wschodni, czyli tereny południowo-wschodnie Polesia do walki z zaborcą i ciemiężcą rosyjskim. Tamtejsze lasy upamiętniły się bohaterskiemi bojami oddziału Traugutta. Do pierwszych walk doszło 17, 21 i 25 maja 1863 roku pod wsią Horki (przed wojną powiat drohicki). 17 maja oddział Traugutta przeprowadził udaną zasadzkę na Rosjan (1 rota piechoty i 40 kozakĂłw) na grobli pod Horkami; Rosjanie zostali okrążeni i wzięci w krzyĹźowy ogień powstańcĂłw, tracąc 70 zabitych. W ręce powstańcĂłw wpadły wozy z amunicją i bronią. 21 maja Rosjanie rzucili przeciwko Trauguttowi 2 roty 3 batalionu strzelcĂłw pułkownika Ehrnberga. W lesie powstańcy zaatakowali Rosjan, ktĂłrzy po stracie 12 ludzi (Polacy stracili 2 osoby) wycofali się z pola walki. Rosjanie nie zrezygnowali jednak z dalszej walki. Tym razem ściągnęli do Horek 4 roty piechoty i 200 kozakĂłw, ktĂłrymi dowodził gen. Egger i 25 maja ponownie zaatakowali PolakĂłw. Doszło do ostrej walki. WrĂłg trzy razy rzucił się do ataku i za kaĹźdym razem został odparty. Jednak po trzygodzinnej walce powstańcy nie mogli dłuĹźej wytrzymać natarcia przewaĹźającym liczebnie i znacznie lepiej uzbrojonym Rosjanom i rozproszyli się, tracąc 13 zabitych (Rosjanie stracili kilkadziesiąt ludzi – zabitych i rannych). Powstańcy stracili obĂłz z 20 wozami i 50 końmi. Kilku powstańcĂłw zostało złapanych przez chłopĂłw i wydanych Rosjanom. Punktem zbornym dla rozproszonych powstańcĂłw był las bieliński na północ od Horek, za kanałem KrĂłlewskim; przybyło ich tam 70. Po 10 dniach przybył tu oddział powstańczy powiatu brzeskiego w sile 100 ludzi pod dowĂłdztwem Jana Wańkowicza. Co do nadejścia innych oddziałów powstańczych nie miano pewności. Traugutt objął naczelne dowĂłdztwo i oddział wyruszył dalej na wschĂłd – na Pińszczyznę, w rejon Stolina. Po drodze Traugutt ogłaszał wszędzie wyzwolenie i uwłaszczenie chłopĂłw i powołując wszystkich do walki zbrojnej o wolność. Niestety, popi prawosławni siali nienawiść do powstańcĂłw. Do pierwszej bitwy z Moskalami (3 roty piechoty) w tym rejonie Polesia doszło 23 czerwca 1863 roku pod Woroniami (8 km na pd. od Stolina). Zwycięskiej bitwy dla powstańcĂłw. Zginął dowĂłdca rosyjski i bardzo duĹźo jego Ĺźołnierzy. Jednak sytuacja oddziału Traugutta stawa się z dnia na dzień coraz bardziej tragiczna. Brakowało i broni i Ĺźywności, otumaniona przez rosyjskich popĂłw (bo tylko oni byli duchownymi na Polesiu) ludność prawosławna była wrogo nastawiona do powstańcĂłw, a wojska rosyjskie obsadzały cały teren. Trzeba było zawracać na zachodnie Polesie. Po drodze na ZachĂłd doszło do potyczek z Rosjanami w Dąbrowicy 26 czerwca (przeprawa przez rzekę Horyń z duĹźymi stratami), w Zadyniu 29 czerwca i pod Pińskiem (część powstańcĂłw powracających do Brześcia i Kobrynia) 1 lipca. W dniach 12-13 lipca pod Kołodnem doszło do kolejnej bitwy powstańcĂłw (juĹź tylko 88) z liczniejszymi i lepiej uzbrojonymi Moskalami – z oddziałem dowodzonym przez majora Semiganowskiego. W bitwie stoczonej 12 lipca udało się Polakom wciągnąć Rosjan w zasadzkę i zmusić do ucieczki. Powstańcy zmęczeni trudami walk i głodni zatrzymali się pod Kołodnem na noc. Skorzystał z tego Semiganowski i nazajutrz z rana siłą trzech kompanii zaatakował powstańcĂłw. Powstańcom udało się uciec do lasu, ale stracili w tej bitwie 30 ludzi. Widząc beznadziejną dla powstańcĂłw sytuację, Traugutt rozwiązał oddział i kaĹźdy z nich, ze względu na bezpieczniejszą podróş, szukał własnej drogi do domu.
Traugutt w drodze do domu zatrzymał się w majątku Elizy Orzeszkowej (1841 – 1910) w Ludwinowie pod Kobryniem. Powieściopisarka ukrywała go przez dwa tygodnie. Traugutt postanowił udać się do Warszawy. Orzeszkowa, ryzykując bardzo wiele, zdecydowała się osobiście odwieść ukrytego w wozie Traugutta do granicy KrĂłlestwa Polskiego, uwaĹźając, Ĺźe kobiecie moĹźe się to udać prędzej niĹź mężczyĹşnie. Nikt o tym nie wiedział i przetransportowanie Traugutta udało się. Jednak ktoś ze słuĹźby (osoba wyznania prawosławnego) posądzał o to i zadenuncjował jej męża – Piotra Orzeszkę, ktĂłrego władze carskie aresztowały jesienią 1863 roku i w marcu 1865 roku skazały na zesłanie do guberni permskiej, jednocześnie konfiskując majątek OrzeszkĂłw. Eliza Orzeszkowa została zmuszona do przeniesienia się do Milkowszczyzny koło Grodna, gdzie się urodziła. Powstanie Styczniowe – jak sama napisała – wywarło na całe jej Ĺźycie wpływ decydujący. Apoteozę powstania, ktĂłrego była współuczestniczką na Polesiu, widzimy w czytanym po dziś dzień jej zbiorze nowel zatytułowanym „Gloria victis” (Chwała zwyciężanym), wydanym w Wilnie w 1910 roku.
Romuald Traugutt po przyjeździe do Warszawy dnia 14 sierpnia 1863 roku został mianowany przez władze powstańcze generałem, a 17 października został dyktatorem powstania. W nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku został aresztowany przez policję carską i 5 sierpnia tego roku stracony na stokach Cytadeli warszawskiej. Dzisiaj - ten syn Polesia - jest uważany za polskiego bohatera narodowego.

Burbiszki na Żmudzi: Mickiewicz i Makuszyński

Majątek Burbiszki koło Radziwiliszek na Litwie Kowieńskiej w latach 1817-1941 należał do polskiej rodziny Bażeńskich, pochodzącej z Pomorza (część rodziny Bażeńskich przeniosła się na Litwę w XVII w. i oni nie byli żadnym wyjątkiem, co zaprzecza twierdzeniu nacjonalistów litewskich, że wszyscy Polacy na Litwie są litewskiego pochodzenia). Dwór wraz z basztą w stylu neogotyckim był często miejscem spotkań intelektualistów i artystów polskich. Stąd tutaj w 1911 roku został wzniesiony w pięknym parku przez ówczesnego właściciela Burbiszek, Michała Bażeńskiego, pierwszy i jak dotychczas jedyny na Litwie Kowieńskiej pomnik Adama Mickiewicza, dłuta Kazimierza Ulańskiego (1878-1914) z pobliskiego Poniewieża, ucznia Konstantego Laszczki z Krakowa. Pomnik, o którym nikt z Polaków nic nie wie, gdyż milczą o nim wszystkie polskie publikacje o Adamie Mickiewiczu. Niewiedza o tym pomniku jest tak wielka, że w Internecie znalazłem tekst, który ten pomnik umiejscowia w Burbiszkach koło Sejn! Po II wojnie światowej Bażeńscy, czując się Polakami, zamieszkali w pojałtańskiej Polsce. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 roku mieszkający w Gnieźnie Adam Bażeński odwiedził Burbiszki. W dworku mieszkali kołchoźnicy, a w parku urządzono hodowlę świń. Adam Bażeński przekazał ojcowiznę-dworek w Burbiszkach miastu Radwiliszki, pod warunkiem, że zespoł dworski będzie doprowadzony do dawnej świetności i udostępniony lokalnej społeczności, co nastąpiło. W dworku zostało urządzone małe muzeum rodziny Bażeńskich.

CĂłrka Michała Ignacego BaĹźeńskiego (zm. w 1902 r.), właściciela majątku Burbiszki, Emilia BaĹźeńska (1881-1926), w latach 1908-10 studiowała na polskim wĂłwczas Uniwersytecie Lwowskim. We Lwowie w 1910 roku poznała polskiego prozaika, poetę, felietonistę i publicystę rodem ze Stryja (Małopolska Wschodnia, ob. Ukraina) Kornela Makuszyńskiego (1884-1953), późniejszego autora „120 przygĂłd Koziołka Matołka” (1932), powieści obrazkowej należącej do kanonu polskiej literatury dziecięcej. Emilia zaprosiła go do brata Michała BaĹźeńskiego, Ăłwczesnego właściciela Burbiszek. Po roku narzeczeństwa Emilia BaĹźeńska i Kornel Makuszyński pobrali się w Warszawie. Makuszyńscy w latach 1913-14 mieszkali w Burbiszkach. Makuszyński rozkochany w architekturze zakopiańskiej, przywiĂłzł spod Tatr na ĹťmudĹş domek i postawił go w parku; przetrwał on do II wojny światowej. Znawca spraw polsko-litewskich Mieczysław Jackiewicz pisze („Tygodnik Powszechny” 17.8.2003), Ĺźe podobno w tym domku Makuszyński, w latach 1923-24, podczas wakacji napisał poemat "Pieśń o ojczyĹşnie" (1924), za ktĂłry w 1926 roku otrzymał nagrodę państwową. W Burbiszkach zastał Makuszyńskich wybuch I wojny światowej. Makuszyńskiego, jako obywatela wrogiego Rosji państwa austriackiego, aresztowano we wrześniu 1914 roku i internowano z Ĺźoną w głębi Rosji – w Kostromie. Dzięki staraniom szwagra Michała BaĹźeńskiego, a takĹźe pomocy aktorĂłw Stanisławy Wysockiej i Juliusza Osterwy, zwolniono ich z internowania i pozwolono w 1915 roku zamieszkać w Kijowie, gdzie pisarz został prezesem Związku LiteratĂłw i Dziennikarzy Polskich oraz kierownikiem literackim Teatru Polskiego. W 1918 roku Makuszyńscy wrĂłcili do Polski i zamieszkali w Warszawie. W latach 1922-25 Makuszyńscy bywali w Burbiszkach, poniewaĹź Emilia miała w sąsiedztwie folwark Pojule, ktĂłry dzierĹźawił, a później kupił, brat Michał. Emilia zmarła w 1926 roku na gruĹşlicę w Warszawie i została pochowana na Powązkach obok grobu Władysława Stanisława Reymonta, jej przyjaciela. Makuszński wspomnienia z Litwy pozostawił w następujących strofach:

W tamtej to stronie lud jest zasiedziały,
Jak dąb wieczysty, zasię w jego słojach,
Tysiąc wyczytasz lat żywota chwały,
Serce swe dumnie zahartował w bojach,
Krwią nie inkaustem pisząc swe annały...
Co w jakichś starych wyczytałem zwojach.
Zaś ja, włóczęga, ciągle śniąc o gwieździe,
Żonę w litewskim tem znalazłem gnieździe.
Stąd moje z Litwą krewieństwo i miłość (...)

Muzea polskie we Lwowie w 1939 roku

LwĂłw był do 1939 roku wielkim ośrodkiem polskiej kultury. W mieście istniały polskie z ducha wielkie i bogate w dzieła sztuki – głównie polskiej! - muzea: Muzeum Narodowe im. krĂłla Jana III Sobieskiego (osobny dział w nim tworzyły Zbiory Bolesława Orzechowicza) (zał. 1908 r.), Galeria Narodowa Miasta Lwowa (zał. 1907 r.), Muzeum Historyczne Miasta Lwowa (zał. 1893 r.) i Muzeum Przemysłu Artystycznego (zał. 1894 r.), Zakład Narodowy im. Ossolińskich (zał. 1817/1823 r.), Muzeum im. Dzieduszyckich (zał. 1845 r.), Biblioteka i Muzeum Baworowskich (zał. 1857 r.), Galeria Miączyńskich-Dzieduszyckich (zał. 1857 r.), Filia Państwowych ZbiorĂłw Sztuki (kolekcja Leona Pinińskiego) (zał. 1938 r.) oraz muzeum Panorama Racławicka (zał. 1894 r.).
Poza tym w przedwojennym Lwowie istniały również mniejsze muzea polskie jak: Botaniczne, Zoologiczne, Geologiczne, Rzymskokatolickie Muzeum Archidiecezjalne im. Jana Długosza (zał. 1916 r.), Ormiańskie Muzeum Archidiecezjalne (zał. 1932 r.), Muzeum Szkolne (zał. w 1903 r.), Muzeum Towarzystwa Ludoznawczego (zał. 1895 r.), Muzeum Etnograficzne (zał. w 1933 r.), Muzeum Higieny (zał. w 1937 r.) oraz Muzeum "Recordeum" (zał. w 1916 r. z inicjatywy inż. Z. Korosteńskiego), gdzie eksponowano przedmioty z historii polskiego handlu, przemysłu i ekonomii.

Muzea te załoĹźyli Polacy, a ich zbiory – zazwyczaj polskie! - zostały zgromadzone i były utrzymywane kosztem i wysiłkiem społeczeństwa polskiego, stąd stanowią niewątpliwie własność narodową polską. Tymczasem prawie wszystkie te zbiory, włącznie z regaliami krĂłlĂłw polskich czy dokumentami po Tadeuszu Kościuszce (!), przywłaszczył sobie najpierw Związek Sowiecki w 1945 roku, a po jego upadku w 1991 roku wolna Ukraina, legitymując tę kradzieĹź i uwaĹźając je za własność narodu ukraińskiego - za ukraińskie dziedzictwo narodowe!

Marian Kałuski