Dodano: 27.06.09 - 12:46 | Dział: Kultura i Nauka

Polonika w muzeach na Litwie

Polonika moĹźna spotkać chyba w większości muzeĂłw na Litwie. Po prostu dlatego, Ĺźe prawie do końca XIX w. Litwini stanowili na Litwie jedną klasę – chłopĂłw. Prawie wszyscy czołowi politycy Litwy Kowieńskiej (1918-40) byli pochodzenia chłopskiego, z prezydentem Antonim Śmietaną – Antanasem Smetoną (1927-40) na czele. Mieszczaństwa i inteligencji (poza księżmi katolickimi i garścią ludzi z wyĹźszym wykształceniem), a tym bardziej ziemiaństwa litewskiego prawie Ĺźe nie było. A przecieĹź to arystokracja i ziemiaństwo było głównie mecenasami sztuki. Arystokrację i ziemiaństwo oraz klasę średnią (np. adwokaci, lekarze, sporo księży) i mieszczaństwo stanowili Polacy (przed I wojną światową 30% ludności największego na etnicznych ziemiach litewskich miasta - Kowna stanowili Polacy, a większość ludności stanowili Ĺťydzi).

W pałacach i dworach polskich na Litwie były gromadzone zbiory sztuki. Potwierdza to monumentalne dzieło Romana Aftanazego „Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczpospolite” – tom 3 „WojewĂłdztwo trockie, Księstwo Ĺťmudzkie...” (Wrocław 1992) i tom 4 – „WojewĂłdztwo wileńskie” (Wrocław 1993). NiektĂłre eksponaty z tych zbiorĂłw przejął lub nabył rząd litewski w okresie międzywojennym (1918-40). Jednak większość z nich została zabrana bezprawnie właścicielom po zajęciu Litwy przez Związek Sowiecki w 1940 roku i ponownie w 1944 roku. Wcześniej, bo podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku Litwini ukradli i wywieĹşli na Litwę skarbiec katedry katolickiej w Sejnach (woj. podlaskie), a rządy polskie – dawne i obecne – nigdy nie wystąpiły o zwrot tego skarbu!
W 1939 roku, po sprezentowaniu polskiego Wilna Litwie przez Stalina, Litwini przejęli wszystkie polskie muzea w Wilnie. Po 1991 roku Kościół litewski przejął przebogaty skarbiec katedry wileńskiej, tworzony głównie przez polskich duchownych w Wilnie i z darów głównie Polaków oraz wielu przedmiotów wykonanych przez Polaków lub związanach tematycznie z Polakami (np. św. Stanisław, św. Kazimierz).

Zbiorów tych Litwini nigdy nie zwrócili Polakom ani Polsce, nawet po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 roku.
I tylko głównie dzięki temu w zbiorach muzealnych na Litwie są wartościowe obrazy oraz wyroby artystyczne polskie i zachodnioeuropejskie. Jedynie chyba tylko w Kowieńskiej Galerii Obrazów i Galerii Sztuk Pięknych są dzieła malarzy zachodnioeuropejskich z daru Mykolasa Zilinskisa, emigranta i kolekcjonera litewskiego z Berlina Zachodniego.

Bez wileńskich polskich zbiorów np. Wileńska Galeria Obrazów czy Litewskie Muzeum Narodowe w Wilnie były by placówkami mało ważnymi w europejskim świecie kultury. W pierwszej placówce jest bardzo duża kolekcja malarstwa polskiego, w drugiej m.in. polskie obrazy, uzbrojenie, sztandary, rzemiosło artystyczne, pasy słuckie, przywileje wystawiane przez królów polskich czy stolik, na którym król Stanisław August Poniatowski podpisał w Grodnie (dziś Białoruś) abdykację w 1795 roku.

Muzeum wnętrz pałacowych w byłym pałacu biskupĂłw wileńskich w podwileńskich Werkach jest chyba jednym wielkim zbiorem polonikĂłw; w Muzeum Historycznym w odbudowanym sztucznym zamku w Trokach są takĹźe polonika – zauwaĹźyłem sporo z okresu międzywojennego; w Kowieńskim Muzeum Historycznym są polonika, a w Galerii WitraĹźu i RzeĹşby w Kownie rzeĹşby polskich rzeĹşbiarzy; w byłym polskim klasztorze jezuitĂłw w Kownie, w ktĂłrym w latach 1819-23 mieszkał Adam Mickiewicz i pisał „Dziady” i „GraĹźynę”, jest dzisiaj w jednej z sal izba pamięci poety z 700 eksponatami; w Galerii ObrazĂłw w Kłajpedzie są obrazy polskich malarzy związanych z Wilnem i ktĂłre do 1939/40 naleĹźały do PolakĂłw: J. Damela, A. Romera, K. Rusieckiego, W. Slendzińskiego, W. Smokowskiego i F. Smuglewicza przywiezione tu z Wilna; obrazy malarzy polskich (m.in. W. Slendzińskiego, W. Smokowskiego, E. Romera, F. Smuglewicza) są rĂłwnieĹź w Muzeum Historyczno-Etnograficznym w Szawlach; w Muzeum Krajoznawczym w PoniewieĹźu są polskie pamiątki związane z Powstaniem Listopadowym 1830-31 i Powstaniem Styczniowym 1863; w Muzeum Krajoznawczym w BirĹźach są archiwalia związane z właścicielami tutejszego zamku – Radziwiłłami i Tyszkiewiczami; w dawnym pałacu TyszkiewiczĂłw w Czerwonym Dworze jest wiele polonikĂłw, m.in. obrazy, pasy słuckie, grafika, cenna biblioteka; w Muzeum Krajoznawczym w Kiejdanach jest rĂłwnieĹź wiele polonikĂłw: meble, porcelana, strĂłj księcia Janusza Radziwiłła z XVII w., pamiątki po Powstaniu Styczniowym 1863, m.in. stolik i krzesło wielkiego patrioty polskiego księdza Antoniego Mackiewicza, jednego z przywĂłdcĂłw powstania na Ĺťmudzi; w Muzeum Krajoznawczym w Kretyndze są m.in. obrazy K. Mordasewicza oraz przedmioty z pałacĂłw TyszkiewiczĂłw w Kretyndze i Połądze; w Muzeum Krajoznawczym w Olicie jest przechowywana m.in. broń z czasĂłw Powstania Styczniowego 1863; w Muzeum Krajoznawczym w Telszach, załoĹźonym w 1932 roku na bazie pamiątek polskich – z polskich dworĂłw, i ktĂłre było obok Muzeum w Kownie najbogatszym na przedwojennej Litwie!, jest oczywiście bardzo duĹźo polonikĂłw, m.in. ładny obraz F. Smuglewicza Agrypina z prochami Germanika; nie brak polonikĂłw w Muzeum Krajoznawczym w Rakiszkach oraz Muzeum Krajoznawczym w Rosieniach.

Marian Kałuski