Sobota 20 Kwietnia 2024r. - 111 dz. roku,  Imieniny: Agnieszki, Amalii, Czecha

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 28.08.15 - 20:33     Czytano: [4451]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Litwa Kowieńska: tam była Polska (4)

Litwa Kowieńska: tam była Polska. Dykcjonarzyk geograficzno-historyczny (4)

KACZYN, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Kowna. Urodził się tu Mamert Herburt (1789-1873 Wilno), polski duchowny katolicki, kaznodzieja, kanonik kapituły łuckiej na Wołyniu, rektor Seminarium Głównego w Wilnie, prałat (scholastyk) kapituły katedralnej w Wilnie, a w 1863 roku jej dziekan.
KAJRYSZKI - KairiĹĄkiai, wieś w okręgu szawelskim, koło Popieli. Przez wieki własność Ogińskich, ktĂłrą skonfiskowały im władze carskie za ich poparcie polskiego Powstania Listopadowego 1830-31. Urodził się tu Marian Świechowski (1882-1934), działacz narodowy i polityczny, publicysta, w czasie I wojny światowej kierownik Biura Spraw Litewskich w Krakowie, a zaraz po niej kierownik Wileńskiego Biura Informacji i czołowy działacz Tymczasowego Komitetu Politycznego Ziemi Kowieńskiej, w 1919 roku złoĹźył na ręce Naczelnika Państwa JĂłzefa Piłsudskiego memoriał zatytułowany „O niezwłoczną interwencję wojsk na Litwie etnograficznej”, w ktĂłrym przekonywał, Ĺźe strona polska powinna wystąpić zbrojnie dopĂłki litewski lud nie jest całkowicie obałamucony przez skrajnie antypolskie rządy Taryby, 1922 poseł na Sejm Wileński i do polskiego Sejmu Ustawodawczego, redaktor „Głosu Wilna”, kierownik naukowy Instytutu Badań Spraw Narodowościowych w Warszawie.
KALNOBERĹťE – KalnoberĹźe, Tutejszy majątek wraz z elektrycznym pałacem z połowy XIX w. tutejszy naleĹźał do Edwarda Czapskiego; za jego udział w Powstaniu Styczniowym 1863 majątek został skonfiskowany przez władze carskie i oddany w ręce rosyjskie, a on zesłany na Sybir.
KALWARIA - Kalvarija, miasto na Litwie, w okręgu mariampolskim, na litewskiej SuwalszczyĹşnie. 1385-1795 w granicach Rzeczypospolitej, 1807-15 Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego, jako miasto powiatowe w guberni suwalskiej. Według rosyjskiego tendencyjnego spisu ludności w 1897 roku mieszkało w Kalwarii 1418 PolakĂłw, natomiast według jeszcze bardziej tendencyjnego spisu litewskiego w 1923 roku miało tu być juĹź tylko 395 PolakĂłw, a w rzeczywistości mieszkało tu ok. 1250 PolakĂłw. Biskup Ĺźmudzki Jerzy Tyszkiewicz w 1640 roku zbudował tu kalwarię na wzĂłr jerozolimskiej i sprowadził polskich dominikanĂłw, dla ktĂłrych ufundował klasztor. W 1713 roku przywilej lokacyjny nadał Kalwarii krĂłl August II Mocny, a zatwierdził go w 1791 roku i nadał miastu herb krĂłl Stanisław August Poniatowski. Tutejszy kościół parafialny ufundował w 1715 roku polski książę Mikołaj Korybut Wiśniowiecki. Od 1766 roku Kalwarię posiadali Michał i Aleksander Ogińscy; w XIX w. skonfiskowana przez władze carskie i nadana generałom rosyjskim. Po kampanii wrześniowej 1939 i do lipca 1940 roku w Kalwarii istniał obĂłz dla internowanych na Litwie Ĺźołnierzy polskich. Przebywało w nim około 720 Ĺźołnierzy, ktĂłrzy, po zajęciu Litwy przez Związek Sowiecki w czerwcu 1940 roku, w następnym miesiącu zostali wywiezieni w głąb ZSRR. Miastem partnerskim Kalwarii jest Dąbrowa Białostocka. W Kalwarii urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in.: Konstanty Alchimowicz (1893-po 1 IX 1939), znany chirurg i działacz lekarski w Poznaniu, członek poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk; Wacław Aleksander Maciejowski (1793-1883), historyk kultury, prawa i literatury, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Franciszek Nowodworski (1859-1924), prawnik, 1922-24 pierwszy prezes Sądu NajwyĹźszego i prezes Trybunału Stanu w Warszawie; Adolf Pepłowski (1841-1916), uczestnik Powstania Styczniowego 1863: naczelnik Częstochowy w 1863 roku i naczelnik Warszawy od paĹşdziernika do grudnia 1863 roku, zesłany w głąb Rosji, po powrocie prawnik warszawski, uwaĹźany za najwybitniejszego obrońcę swego czasu; Walery Roman (1877-1952), prawnik, podczas I wojny światowej przewodniczący polskiego Komitetu Obywatelskiego na SuwalszczyĹşnie, wojewoda poleski 1921-22, delegat rządu polskiego w Wilnie 1922-25, senator RP 1928-35; Stanisław Zygmunt Staniszewski (1864-1925), adwokat, polityk, publicysta, w 1906 roku załoĹźyciel „Tygodnika Suwalskiego”, prezes Sądu Apelacyjnego w Warszawie, w rządzie Jana Kucharzewskiego minister opieki społecznej i pracy 1917-18; Jan Zaleski (1868-1932), polski biochemik, profesor uniwersytetu w Piotrogrodzie i Uniwersytetu Warszawskiego 1922-32, opracował nową metodę otrzymywania heminy.
KALWARIA ĹťMUDZKA - Ĺ˝emaičių Kalvarija, miasteczko na Litwie (ĹťmudĹş), w rejonie płungiańskim. Jest tu kalwaria wzorowana na Kalwarii Zebrzydowskiej k. Krakowa, załoĹźona w 1642 roku przez byłego kanonika krakowskiego a obecnie biskupa Ĺźmudzkiego Jerzego Tyszkiewicza, ktĂłry w 1637 roku ufundował tu takĹźe klasztor polskich dominikanĂłw, ktĂłry zamknęły władze carskie w 1836 roku. Dominikanie prowadzili tu szkołę polską. Przeor klasztoru Piotr Puchaczewski przywiĂłzł z Rzymu dla tutejszego kościoła obraz Matki BoĹźej, ktĂłry niebawem zasłynął łaskami; Kalwaria Ĺťmudzka stała się znanym na Litwie sanktuarium maryjnym i miejscem pielgrzymkowym. Od połowy XVII w. wiernych do sanktuarium zaczęła rĂłwnieĹź przyciągać przywieziona z Lublina Relikwia św. KrzyĹźa. Pod względem rozmiarĂłw jest to największa relikwia w krajach nadbałtyckich, gdyĹź ma ona 3,2 m długości i 0,6 m szerokości. Dominikanie zbudowali tu nowy kościół (1781-1824) w stylu barokowym. Sanktuarium maryjne w Kalwarii Ĺťmudzkiej miało do końca XIX w. charakter głównie polski, co potwierdzają m.in. wszystkie stare dokumenty i publikacje z nim związane wydawane w języku polskim jak np. „Wizyta klasztoru i kościoła oo. Dominikanow kalwaryjskiego w powiecie telszewskim w dekanacie olsiadzkim połoĹźonego z roku 1821” i J. Buszyński „Kościół i klasztor oo. dominikanow w Kalwaryi na Zmujdzi”, „Tygodnik Ilustrowany”, 2, 1861, nr 116. W 1988 roku „polski” papieĹź Jan Paweł II podniĂłsł sanktuarium do godności bazyliki. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 30 X do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Na cmentarzu stare polskie inskrypcje nagrobne, m.in. ponad wiekowy Ĺźelazny krzyĹź z wyrytym napisem: „Ks. Wincenty Maczuk Ĺťył lat 28 Kapł. 2 lata Wieczne odpoczywanie”. Urodził się tu Antoni Klemencki (1756-1823), polski poeta.
KAŁWA – Kalviai, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Szkud. Urodził się tu Szymon Dowkont (1793-1864), pisarz, etnograf i historyk tworzący w XIX-wiecznym języku litewskim, kolega uniwersytecki Adama Mickiewicza, autor słownika polsko-litewskiego. W 2009 roku Małgorzata Kilar napisała pracę pt. „O polszczyĹşnie listĂłw Szymona Dowkonta do Teodora Narbutta (na przykładzie fonetyki, fleksji i składni)”.
KAROLEWO, dawny polski folwark szlachecki koło Kowna, dzisiaj w okręgu poniewieskim, koło Bystrampola. NaleĹźał dawniej do BystramĂłw. Urodzili się tu: Kazimierz Okulicz (1890-1981), polski dziennikarz i polityk, 1922–28 redaktor dziennika polskiego „Gazeta Krajowa” w Wilnie, 1928-30 poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, członek Instytutu Spraw Narodowościowych w Warszawie i Instytutu Naukowo-Badawczego Europy Wschodniej w Wilnie, 1954 minister sprawiedliwości w rządzie RP na uchodĹşstwie w Londynie. – Kazimierz Okulicz jest jednym z bardzo wielu przykładĂłw na to, Ĺźe nie wszyscy Polacy na Litwie to spolonizowani Litwini. Okulicze pochodzili z terenĂłw dzisiejszej Białorusi; i Konstanty Okulicz (1888-1967 Mikołów na Śląsku), inĹźynier chemik, ziemianin, w okresie międzywojennym prezes zarządu Spółdzielni Banku Polskiego w Kownie, członek Komitetu Polskiego w Republice Litewskiej.
KAROPOL – Karapolis, wieś w okręgu wileńskim, koło Wysokiego Dworu. Urodził się tu Cezary Staniewicz (1839-1909 Wilno), lekarz, rosyjski generał major pochodzenia polskiego, m.in. starszy ordynator kaukaskiego szpitala wojskowego, po przejściu na emeryturę w 1896 roku związany z Polakami w Wilnie.
KARTIMOKSLE, miejscowość w okręgu olickim, koło Łozdzieji. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 24 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
KAUKLE - Kiaukliai, miejscowość w okręgu poniewiskim. Urodzili się tu: Henryk Bukowski (1839-1900 Sztokholm), polski antykwariusz, uczestnik Powstania Styczniowego 1863, emigrant polityczny, w 1870 roku założył w Sztokholmie znany antykwariat, który istnieje do dziś jako Dom Aukcyjny Bukowskis i który za jego życia odgrywał rolę polskiej stacji naukowej w Szwecji, aktywnie wspierał polskie muzeum w Rapperswilu (Szwajcaria) oraz muzea i biblioteki w Krakowie, był członkiem Ligi Polskiej; Adam Julian Ludkiewicz (1885-1958 Kraków), inżynier metalurg, 1932-47 profesor Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, autor 70 prac naukowych.
KAZIMIERZÓW, dawny majątek w okręgu kowieńskim, koło Szat. Urodził się tu Konstanty Górski (1869-1934 Warszawa), malarz-portrecista, ilustrator książek, od 1894 roku mieszkający w Warszawie; wiceprezes Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, w 1925 roku otrzymał nagrodę miasta Warszawy, w 1929 roku wykonał oficjalny portret prezydenta RP Ignacego Mościckiego.
KĘSAJCIE - Kęsai, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Telsz (Żmudź). 1783-1845 był tu klasztor polskich rochitów, którzy prowadzili szpital.
KIBARTY - Kybartai, miasto w okręgu mariampolskim. 1385-1795 w granicach Rzeczypospolitej i 1815-1915 w KrĂłlestwie Polskim. Urodzili się tu: Franciszek Ejdukiewicz (1869 Kibarty – 1926), polsko-litewski działacz robotniczy, syn Wincentego, uczestnika polskiego Powstania Styczniowego 1863 na Litwie, w 1887 organizator polskich kółek socjalistycznych w Kownie, jako członek Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) w 1903 zorganizował obchody 1-majowe i strajk robotnikĂłw w Grodnie, aresztowany i skazany na 5 lat zesłania do guberni ołonieckiej, zbiegł z zesłania w paĹşdzierniku 1903 i kontynuował działalność w szeregach PPS w Wilnie (w 1905 współorganizator strajku powszechnego robotnikĂłw wileńskich), Łodzi i Zagłębiu Dąbrowskim, w kwietniu 1906 wziął udział w akcji uprowadzenia przez PPS 10 więźniĂłw z warszawskiego Pawiaka, w 1908 wydał w Wilnie dwa numery nielegalnego pisma polskiego „Głos Robotniczy”, skierowany do pracy wśrĂłd robotnikĂłw litewskich, związał się bliĹźej z lewicową grupą LitwinĂłw i współpracował z Międzynarodowym Biurem Socjalistycznym, a następnie z bolszewikami, działał takĹźe w Socjal-Demokracji KrĂłlestwa Polskiego i Litwy i we władzach Komunistycznej Partii Litwy podczas bolszewickiej okupacji Wilna na początku 1919 i latem 1920; Natalia Gede (1909-1945), 1940-44 uczestniczka walk o niepodległość Polski w szeregach Armii Krajowej w Warszawie, kierowniczka sekretariatu pułkownika Jerzego Uszyckiego „Orta”, dowĂłdcy Wojsk Łączności Oddziału V Komendy Głównej Armii Krajowej; Emil Młynarski (1870-1935 Warszawa), polski dyrygent i kompozytor, dyrygent opery warszawskiej 1898-1903, współzałoĹźyciel i dyrektor artystyczny i dyrygent Filharmonii w Warszawie 1901-05, dyrektor Konserwatorium Muzycznego w Warszawie 1918-22, dyrektor opery warszawskiej 1919-29; Maria Znamierowska- PrĂźfferowa (1898-1990 Toruń), polska etnograf, profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i wieloletni dyrektor Muzeum Etnograficznego w Toruniu, ktĂłremu po jej śmierci nadano jej imię.
KIEJDANY – Kėdainiai, miasto w centralnej Litwie, w okręgu kowieńskim, na terenie istniejącej do 1940 roku polskiej enklawy zwanej Laudą. W 1897 roku katolicka parafia miejska w Kiejdanach miała 1900 parafian, z ktĂłrych 90% deklarowało narodowość polską; natomiast wiejska parafia kiejdańska miała 4015 parafian, wśrĂłd ktĂłrych 65% uwaĹźało się za PolakĂłw. Kiejdany są dawną polską rezydencją magnacką – od XV w. rezydencja rodu KiszkĂłw, w XVI -XVIII w. własność książąt Radziwiłłów birĹźańskich, ktĂłrzy odegrali wielką rolę w dziejach miasta i tej ziemi. W tutejszym kościele kalwińskim, w krypcie Radziwiłłów jest m.in. stara tablica nagrobna księcia Janusza Radziwiłła w języku łacińskim, na ktĂłrej pisownia jego nazwiska brzmi „Janussius Radziwil”; nazwisko jego w języku litewskim - to wymysł nacjonalistĂłw litewskich; jest takĹźe nowa tablica w językach litewskim (Jonusas Radvila), polskim, ktĂłry uĹźywali Radziwiłłowie (Janusz Radziwiłł) i angielskim (nazwisko takĹźe w pisowni polskiej!). Tablica nagrobna Stefana Radziwiłła z 1624 roku jest w języku polskim, gdyĹź językiem Radziwiłłów od połowy XVI w. był język polski. Przedstawianie dziś na Litwie Radziwiłłów jako LitwinĂłw, w dzisiejszym tego słowa znaczeniu jest niczym innym jak fałszowaniem historii; od XVI w. po dziś dzień są oni Polakami lub polskiego pochodzenia. Np. ĹşrĂłdła amerykańskie podają, Ĺźe książę Anthony Radziwill, takĹźe Antoni Radziwiłł herbu Trący (1959-1999), amerykański twĂłrca telewizyjny i filmowiec, dziennikarz, był synem POLSKIEGO księcia Stanisława Albrechta Radziwiłła i Caroline Lee Bouvier (siostry Jacqueline Kennedy – Ĺźony prezydenta USA Johna Kennediego 1960-63). W latach 1811–63 Kiejdany wyły własnością innego polskiego rodu - Hutten-Czapskich, ktĂłrzy wznieśli tu ok. 1850 roku duĹźy pałac. Od reformacji w XVI w. do XX w. był tu ośrodek litewsko-polskiego kalwinizmu; w 1637 roku został tu pastorem pochodzący ze Śląska Andrzej Ryngius. W XVI w. Kiejdany naleĹźały teĹź do najwaĹźniejszych, załoĹźonych przez Jana Kiszkę, ariańskich ośrodkĂłw braci polskich, ktĂłry zlikwidowali Radziwiłłowie; na przełomie XVII i XVIII w. miejsce synodĂłw protestantĂłw polskich z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego. Słynne gimnazjum kalwińskie w Kiejdanych załoĹźone w 1625 roku przez Krzysztofa Radziwiłła prowadziło zajęcia w języku polskim (4 klasy, 60 uczniĂłw, w 1779 r. 150 uczniĂłw); w 1625 roku został tu nauczycielem Rassius (Raszewski), jeden z czołowych działaczy polskiego kalwinizmu (był takĹźe superintendentem Ĺźmudzkiego Kościoła kalwińskiego), w latach 40. XVII wieku był tu nauczycielem matematyki pochodzący z Torunia Adam Freytag, a w latach 1797-1821 Rafał Downar, późniejszy, w latach 1845-54, superintendent generalny polskiej Jednoty Litewskiej w Wilnie i budowniczy nowej świątyni kalwińskiej w tym mieście (1836) oraz w latach 1826-53 kurator alumnĂłw Uniwersytetu Wileńskiego. Uczniami tego gimnazjum byli m.in.: polski książę legnicki Chrystian (1618-1672), jeden z ostatnich PiastĂłw Śląskich, syn księcia brzeskiego Jana Chrystiana i Doroty Sybylii brandenburskiej, ktĂłry dzięki nauce w tej szkole opanował język polski, a pobyt w tej szkole pozwolił Chrystianowi poznać m.in. krĂłla Polski Jana Kazimierza, ktĂłrego Ĺźona Maria Ludwika była matką chrzestną cĂłrki księcia oraz swego kuzyna księcia Bogusława Radziwiłła, ktĂłrego matka była siostrą matki Chrystiana (przyjaĹşnił się on teĹź z kolejnym krĂłlem polskim Michałem Korybutem Wiśniowieckim), JĂłzef Naronowicz-Naroński (1610-1678 Szczytno), wybitny kartograf polski, działający na terenie Prus Książęcych i jeden z czołowych działaczy braci polskich (arian) oraz Jerzy Rekuć 1670-1721 KrĂłlewiec), ktĂłry w latach 1702-21 był pastorem polskiej gminy kalwińskiej w KrĂłlewcu (Prusy, dziś Kaliningrad, Rosja), kuratorem polskich alumnĂłw wyznania ewangelicko-reformowanego studiujących w KrĂłlewcu, załoĹźycielem drukarni w KrĂłlewcu (przewieziono tu drukarnię z Kiejdan), ktĂłra drukowała książki polskie na potrzeby kościołów i szkół ewangelicko-reformowanych i w ktĂłrej w latach 1718-20 drukowano tygodnik „Poczta KrĂłlewiecka” (łącznie 126 numerĂłw) - drugie z rzędu czasopismo polskie po wcześniej wydawanym „Merkuriuszu Polskim”, ktĂłrego Rekuć był współredaktorem. W 1818 roku Uniwersytet Wileński utworzył w Kiejdanach gimnazjum polskie i skierował do niego wielu zdolnych nauczycieli; była to po gimnazjum w KroĹźach najlepsza szkoła polska na Litwie. Za działalność patriotyczną zostało zamknięte przez Nowosilcowa w 1824 roku. Radziwiłłowie załoĹźyli tu takĹźe w 1650 roku papiernię i drukarnię, w ktĂłrej drukowano książki po polsku, litewsku i niemiecku. m.in. w 1653 roku protestancki „Psałterz Litewski”. 20 paĹşdziernika 1655 roku w Kiejdanach został podpisany układ zawarty przez Janusza i Bogusława Radziwiłłów oraz krĂłla szwedzkiego Karola X Gustawa, w myśl ktĂłrego Litwa została oddana pod protekcję Szwecji. Plany te udaremniła skuteczna obrona Częstochowy przed Szwedami oraz powszechny „zryw” szlachty polskiej i chłopstwa przeciw szwedzkiemu najeĹşdĹşcy. Zdradę Janusza Radziwiłła opisał Henryk Sienkiewicz w „Potopie” (1886). W latach 1709-1832 był tu klasztor polskich karmelitanĂłw trzewiczkowych, skasowany przez Rosjan w ramach represji po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31. Podczas tego powstania pod Kiejdanami 29 kwietnia 1831 roku miała miejsce bitwa z Rosjanami. RĂłwnieĹź podczas Powstania Styczniowego doszło pod Kiejdanami do dwĂłch bitew z Rosjanami– 12 sierpnia i 9 paĹşdziernika 1863 roku. Za udział w tym powstaniu Mariana Czapskiego Rosjanie skonfiskowali mu dobra kiejdańskie, a jego zesłali na Syberię. Majątek Czapskich został oddany rosyjskiemu generałowi Edwardowi Tottlebenowi. Podczas wyzwalania Wilna i Wileńszczyzny spod okupacji litewskiej przez wojska gen. Lucjana Ĺťeligowskiego, 17 listopada 1920 roku brygada jazdy płka Mścisława Butkiewicza podjęła daleki rajd w głąb Litwy i w nocy z 20 na 21 dotarła w rejon Kiejdan, oddalonych zaledwie 50 km od Kowna, co wywołało panikę w rządzie i dowĂłdztwie litewskim; Butkiewicz nie zdecydował się maszerować dalej na Kowno i nakazał odwrĂłt, gdyĹź celem wojsk polskich było jedynie wyzwolenie polskiej etnicznie Wileńszczyzny. W dniu 31 lipca 1862 roku w tutejszym kościele św. Jerzego (cegły na jego budowę spławiono aĹź z Torunia, a w kościele są rzeĹşby polskich świętych: krĂłlewicza Kazimierza Jagiellończyka i Stanisława Kostki) odbył się ślub jednego z przywĂłdcĂłw powstania styczniowego Zygmunta Sierakowskiego z Apolonią Dylewską. Lekarzem w Kiejdanach był wĂłwczas JĂłzef Kościałkowski (zm. 1895), podczas Powstania Styczniowego naczelnik powiatu poniewiskiego (po bitwie pod BirĹźami wzięty do niewoli i zesłany na Sybir). W 1929 w kościele pokarmelickim św. JĂłzefa msze w języku polskim zastąpiono narzuconym przez nacjonalistycznego biskupa litewskiego Juozapasa Skvireckasa mszami w języku litewskim i przystąpiono do brutalnej depolonizacji PolakĂłw. Pomimo tego w 2001 roku mieszkało w rejonie kiejdańskim jeszcze 504 PolakĂłw, a w samych Kiejdanach 249. Po upadku Związku Sowieckiego w 1991 powstał tu oddział Związku PolakĂłw na Litwie i działa polski zespół „Issa”. Od 1994 roku Polacy w Kiejdanach-Laudzie obchodzą bardzo uroczyście święto Niepodległości Polski. Mieszkająca w Kiejdanach Irena Duchowska wydała w 2014 roku tomik poezji „Sentymenty”, za ktĂłry otrzymała nagrodę literacką im. Witolda Hulewicza. Podczas II wojny światowej, 3 lutego 1944 roku polska Armia Krajowa działająca na terenie Litwy Kowieńskiej dokonała napadu na placĂłwkę niemiecką w Kiejdanach, ktĂłrą zdobyto po godzinnej walce, biorąc 2 ręczne karabiny maszynowe, pistolety automatyczne, karabiny i dużą ilość amunicji. W ścianie kościoła farnego zachowała się tablica nagrobna w języku polskim proboszcza kiejdańskiego ks. Ignacego Pietrzkiewicza zmarłego w 1905 roku. Na cmentarzu duĹźo grobĂłw polskich; w starych grobach polskich chowa się dzisiaj LitwinĂłw; wiele świeĹźych grobĂłw litewskich ma polskie imiona i nazwiska, np. Koreckich – “Korecku seima: Zofija Ceslovas”. Kiejdany podpisały umowy o współpracy z wojewĂłdztwem kujawsko-pomorskim, z Brodnicą i gminą Łobez. W Kiejdanach urodziło się szereg znanych PolakĂłw, m.in.: Feliks Borasiewicz (1894-1918), podoficer Rewolucyjnego Czerwonego Pułku Warszawskiego – oddziału pułk piechoty polskiej, sformowanego wiosną 1918 roku na terenie Rosji, popierającego rewolucję bolszewicką (pochowany na Kremlu w Moskwie); Wincenty Budrewicz (ur. 1795), filomata i filareta podczas studiĂłw w Wilnie, przyjaciel Adama Mickiewicza, ktĂłry za przynaleĹźność do tych organizacji został zesłany do europejskich guberni Rosji, gdzie koło Tweru pracował jako nauczyciel matematyki, fizyki i łaciny i tam zmarł; Aleksander Burhardt (1885-po 1939), adwokat, radny miasta Wilna, sekretarz polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie; Wasyl Eban (1832-1888), kapelmistrz, dyrygent orkiestr w teatrach polskich w Kownie i Wilnie (w 1860 był dyrygentem podczas przedstawień „Halki” Stanisława Moniuszki); Teodor Nagurski (1901-1973 ŁódĹş), statystyk, ekonomista, wykładowca Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i po wojnie Uniwersytetu Łódzkiego, 1934-39 wiceprezydent Wilna, autor prac o gospodarce Wilna; Bronisław Sławiński (1862-1936), znany działacz polskiego ruchu socjalistycznego; JĂłzef Ĺťylewicz (1912-1961 Gdańsk), polski lekkoatleta – biegacz, przed wojną wielokrotny medalista mistrzostw Polski w biegu na 1500 i 800 metrĂłw i zasłuĹźony działacz sportowy w TrĂłjmieście. Pod Kiejdanami urodził się JĂłzef Horbaczewski (1837-1895), polski ksiądz katolicki, kapelan powstańczy 1863 na WileńszczyĹşnie, następnie działacz Polonii amerykańskiej, proboszcz polskich parafii: św. Stanisława w Calumet, potem w Northeim w stanie Wisconsin oraz w miasteczku Wilnie i św. JĂłzefata w Milwaukee w stanie Minnesota, gdzie był współzałoĹźycielem i wykładowcą w WyĹźszej Szkole Polskiej oraz Tymoleon Palczewski (1790-1831), polski lekarz (studiował w Warszawie i Wilnie), jeden z pionierĂłw chirurgii w Wilnie i Petersburgu, członek polskiego Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego. W Kiejdanach w 1650 roku zmarł wspomniany wyĹźej polski inĹźynier z Torunia Adam Freytag, ktĂłry oprĂłcz tego Ĺźe wykładał w kalwińskiej szkole kiejdańskiej matematykę, fortyfikował takĹźe dla Janusza Radziwiłła Kiejdany i BirĹźe oraz był jego przybocznym medykiem; zachowało się jego barokowe epitafium , ktĂłre dzisiaj jest w zbiorach Muzeum w Kiejdanach), a jego barokowe popiersie znajduje się w zbiorach Muzeum im. Čiurlonisa w Kownie. 24 czerwca 2004 roku na budynku znajdującym się obecnie w miejscu domu rodzinnego Adama Freytaga przy ul. Mostowej 34 w Toruniu wmurowano tablicę pamiątkową poświęconą Adamowi Freytagowi.
KIELMY - Kelmė, miasto na Ĺťmudzi, w okręgu szawelskim. W 1579 roku kupił je Paweł GruĹźewski i w rękach tej rodziny były nieprzerwanie do 1940 roku. W 1831 roku część majątku skonfiskował carat za udział w Powstaniu Listopadowym 1830-31 Juliusza GruĹźewskiego. Ostatni właściciel zginął we wrześniu 1939 roku, a jego rodzinę wywieziono na Syberię gdzie zmarła w łagrach. GruĹźewscy naleĹźeli do zasłuĹźonych polskich rodzin protestanckich. Ok. 1610 roku wznieśli tu zbĂłr kalwiński, ktĂłry przetrwał do XX w. i miał charakter polski. W swoim dworze GruĹźewscy mieli zgromadzone cenne zbiory i bibliotekę załoĹźona przez Jerzego GruĹźewskiego (ur. 1750), generała wojsk polsko-litewskich, wzbogaconą później o dalsze dokumenty kalwińskie i rękopisy ariańskie, ktĂłrą na początku XX w. przekazali Bibliotece WrĂłblewskich w Wilnie, a ktĂłrą w 1940 roku przywłaszczyli sobie Litwini. Od 1903 roku pastorem i nauczycielem w tutejszej szkole kalwińskiej był Konstanty Kurnatowski (1878-1966), do 1938 roku takĹźe wiceprzewodniczący konsystorza Kościoła Ewangelicko-Reformowanego na Litwie Kowieńskiej, ktĂłry do tej pory miał charakter głównie polski i w latach 1938-40 ostatni superintendent polskiej Jednoty Wileńskiej, współredaktor „Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae 1913-1920 m.”. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VI do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami. Miastem partnerskim Kielm jest Biłgoraj. Urodził się tu Juliusz GruĹźewski (1808-1865 ParyĹź), właściciel dĂłbr na Ĺťmudzi, po wybuchu antyrosyjskiego polskiego Powstania Listopadowego, w lutym 1831 roku zorganizował oddział powstańczy złoĹźony z 500 ludzi (400 kosynierĂłw i 100 strzelcĂłw), ktĂłry 23 marca zdobył Rosienie i przed przybyciem wojsk polskich z KrĂłlestwa Polskiego (oddział gen. A. Giełguda) 6 VI stoczył szereg potyczek z Rosjanami; oddał się pod rozkazy gen. Giełguda; po upadku powstania w Szwajcarii; po wybuchu Powstania Styczniowego 1863-64 w zaborze rosyjskim (takĹźe na Litwie) został agentem w Szwajcarii Rządu Narodowego w Warszawie – zajmował się zakupem broni i przesyłaniem jej do Polski; po upadku powstania załoĹźył Komitet Szwajcarsko-Polski niosący pomoc uchodĹşcom popowstaniowym.
KIEPURANY, dawny majątek ziemski w powiecie telszewskim na Ĺťmudzi, wchodzący w skład dĂłbr płótelskich (Płótele). Urodził się tu Antoni Michałowski (1837 – 1930), polski lekarz, działacz społeczny, uczestnik Powstania Styczniowego 1863 na Litwie. Od 1870 roku osoba bardzo zasłuĹźona dla miasta ĹťelechĂłw w woj. mazowieckim, gdzie znajduje się ulica jego imienia. Z jego inicjatywy powstała w mieście bogata gama instytucji uĹźyteczności publicznej: Towarzystwo StraĹźy Ogniowej Ochotniczej, Towarzystwo MiłośnikĂłw Sceny i Muzyki, teatr amatorski, Towarzystwo PoĹźyczkowo-Oszczędnościowe, Kasa Spółdzielcza, Koło Polskiej Macierzy Szkolnej, Biblioteka Publiczna, Spółdzielnia SpoĹźywcĂłw, Komitet Obywatelski, szpital dla rannych Ĺźołnierzy podczas I wojny światowej.
KIEROGALISZKI, miejscowość na Litwie, w okręgu poniewieskim. Urodził się tu
Ludwik Szymon Gutakowski (1738-1811 Warszawa), polski działacz polityczny, 1778 członek Rady Nieustającej, poseł na Sejm Czteroletni, zwolennik programu Konstytucji 3 maja, w 1791 roku komisarz Komisji Edukacji Narodowej; w czasie powstania kościuszkowskiego członek Rady NajwyĹźszej Narodowej, 1807 członek Komisji Rządzącej, prezes Rady Stanu i Rady MinistrĂłw w Księstwie Warszawskim 1807–09, od 1810 prezes KrĂłlewskiego Towarzystwa Gospodarczo-Rolniczego w Warszawie.
KIERSZENISZKI – KerĹĄėniĹĄkė, miejscowość w okręgu uciańskim, koło Malat. Urodził się tu Leon Adam Wołłejko (1883-1949), bardzo dobry aktor teatrĂłw polskich w Mińsku, Wilnie (najdłuĹźej, m.in. Reduty), Krakowa, Częstochowy i Lublina.
KIETOWISZKI – Kietaviskes, wieś w okręgu wileńskim, koło Elektrenai. Dawne dziedzictwo PociejĂłw; skonfiskowane przez władze carskie Teodorowi Pociejowi za jego udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1831. W 1912 roku do parafii tutejszej naleĹźało 3925 LitwinĂłw i 811 PolakĂłw. Urodził się tu znany z historii Polski Ludwik Konstanty Pociej (1664-1730), hetman wielki polsko-litewski, kasztelan i od 1772 roku wojewoda wileński; Aleksander Zenowicz często jako Despot-Zenowicz (1829-1897 Krym), polski polityk na słuĹźbie rosyjskiej, w młodości zesłany na Sybir za działalność niepodległościową, od 1850 r. wysoki urzędnik we wschodniej Syberii, 1859-62 naczelnik miasta Kiachta, 1862-67 gubernator tobolski, zwolniony za dobre traktowanie zesłańcĂłw polskich – uczestnikĂłw Powstania Styczniowego 1863, zapisał się pozytywnie jako obrońca miejscowej ludności przed samowolą urzędnikĂłw carskich.
KIETUNY - Ketūnai, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Kurszan. Jest tu kościół katolicki pod wezwaniem polskiego świętego Stanisława Biskupa, wzniesiony w 1800 roku przez dziedzica Styrpejkę. Urodził się tu Jan Bącewicz (1799-1864 Warszawa), jeden z czołowych lekarzy warszawskich, 1823-33 ordynator Szpitala Ujazdowskiego, prezes Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego.
KIEWIN – Kievinė, miejscowość w okręgu mariampolskim. 1815-1915 w granicach KrĂłlestwa Polskiego. Urodził się tu Antoni Bukaty (1808-1876), polski filozof, matematyk, inĹźynier, pisarz, działacz społeczno-religijny polskiej Wielkiej Emigracji w ParyĹźu.
KIEWNARY, dawny majątek polski w okręgu szawelskim, koło Kurtowian. Urodził się tu Antoni Kiewnarski (1867-1941 Poznań), do 1918 pułkownik armii rosyjskiej, 1918-23 w Wojsku Polskim, od 1919 generał brygady.
KIEWNARYSZKI, miejscowość na Litwie, w okręgu szawelskim, koło Kroż. Urodziła się tu Stanisława Łęska (1879- po 1913), polska śpiewaczka operowa, występująca w operze lwowskiej, z dużym powodzeniem w operach Stanisława Moniuszki.
KISIN – Kisiniai, miejscowość w okręgu kłajpedzkim, 10 km od Kłajpedy. Pochowano tu generała brygady KrĂłlestwa Polskiego Antoniego Giełguda (1792-1831), ktĂłry podczas Powstania Listopadowego 1830-31 odznaczył się w bitwach pod Wawrem i Białołęką.
KIŻE, wieś w okręgu olickim, koło Balwierzyszek. Urodził się tu Wacław Hertyk (1863-1948), polski lekarz, praktykował w Mariampolu (Litwa 1893-1903), Piotrkowie Trybunalski i Łodzi, a przez ostatnich 40 lat był jedynym lekarzem i to tak bardzo zasłużonym w Sompolnie, że w 1947 roku miasto nadało mu honorowe obywatelstwo.
KLARYSZKI takĹźe Kułaciszki dawny majątek w okręgu szawelskim, koło Szawli. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 11 VII do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Urodził się tu Emil Landsberg (1880-1952 Nicea), inĹźynier kolejowy, działacz gospodarczy, 1919 organizator i 1920-24 dyrektor Dyrekcji Kolejowej w Wilnie, 1924-28 generalny dyrektor wielkich zakładĂłw „J.K. Poznański” w Łodzi, 1928-39 dyrektor zarządu Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy ParowozĂłw, podczas wojny prezes Spółki InĹźynierĂłw Komunikacji w Warszawie;
Walentyna Markowska-Gałach (1911-2007 Warszawa), pochodzący ze znanych Ĺźmudzkich rodĂłw LandsbergĂłw i RomerĂłw polski adwokat w Warszawie, podczas stanu wojennego 1981-82 członek zespołu do spraw represjonowanych nauczycieli przy Komitecie Prymasowskim, prawny doradca NSZZ „Solidarność”.
KLEWINIE – Klevinė, wieś w okręgu mariampolskim, koło Sosnowa (Sasnava). Urodził się tu Jerzy Radziński (1802-1839), duchowny katolicki, notariusz kurii biskupeij w Sejnach.
KLIKOLE - Klykoliai, miejscowość w okręgu szawelskim, przy granicy z Łotwą. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 25 VII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
KLISZE – KlyĹĄiai, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Okmian. Miejsce urodzenia Joanny Narutowicz z domu BillewiczĂłwny (1868-1948 Warszawa), Ĺźony Stanisława Narutowicza, prawnika i ziemianina Ĺźmudzkiego, brata prezydenta Polski Gabriela Narutowicza, działaczki polonijnej i oświatowej – w latach 1926-35 dyrektorki Gimnazjum Polskiego w Kownie oraz protektorki polskiej, Ĺźeńskiej korporacji akademickiej „Znicz” załoĹźonej w Kownie w 1930 roku.
KŁAJPEDA - Klaipėda, niem. Memel, miasto portowe na Litwie, nad Morzem Bałtyckim, w okręgu kłajpedzkim. Miasto w latach 1252-1466 było w rękach zakonu krzyĹźackiego i terenem wojen polsko-krzyĹźackich. Np. podczas polsko-krzyĹźackiej wojny 13-letniej (1454-66) w 1456 roku operowały na Bałtyku 24 gdańskie statki kaperskie, blokujące porty znajdujące się w rękach krzyĹźackich, w tym rĂłwnieĹź i Kłajpedę. Podczas wojny toczonej w latach 1519-21, w 1520 roku pięć gdańskich okrętĂłw wpadło do Kłajpedy, a ich zbrojne załogi zniszczyły miasto i pobiło flotę niemiecką posiłkującą wielkiego mistrza Albrechta. 1466-1657 wraz z Prusami Książęcymi Kłajpeda była lennem Polski. Był to najszczęśliwszy okres w dziejach Kłajpedy. Nie było Ĺźadnych wojen i od tej pory port w Kłajpedzie zaczął odgrywać pewną rolę w wielkim wĂłwczas polskim eksporcie na ZachĂłd. Przez port kłajpedzki wywoĹźono głównie produkty rolno-leśne (drzewo na maszty okrętowe, popiół, len, konopie, zboĹźe, wosk, skĂłry, futra) z północno-wschodnich rubieĹźy Rzeczypospolitej. Miały miejsce wĂłwczas kontakty handlowe Kłajpedy z polskim Gdańskiem i z Toruniem. Np. na jarmarkach w Kłajpedzie sprzedawano duĹźe ilości piernikĂłw toruńskich. W 1635 roku bogaty gdańszczanin Jerzy Hewel w zamian za wystawienie 11 okrętĂłw dla powołanej przez krĂłla polskiego Władysława IV Komisji OkrętĂłw otrzymał prawo pobierania ceł m.in. w Kłajpedzie. Róşne były powiązania Kraju Kłajpedzkiego, z Polską aĹź do upadku Rzeczypospolitej pod koniec XVIII w. Np. 8 listopada 1672 roku ścięto tu uprowadzonego z Polski Krystiana (Chrystiana) Ludwika Kalkstein-Stolińskiego (ur. ok. 1630 w Prusach Książęcych), jednego z przywĂłdcĂłw opozycji antyelektorskiej w Prusach Książęcych, rzecznika ich ponownego zespolenia z Polską, a w 1697 roku miejscowość Schwarzort na Mierzei Kurońskiej otrzymała prawa miejskie chełmińskie (od miasta Chełmna na polskim Pomorzu). Prawdopodobnie w tym okresie nastąpił niewielki napływ polskich kolonistĂłw z Mazur w rejon Kłajpedy. Wskazywała na to nazwa kolonii Masuhren (Mazurski)-Matz pod Kłajpedą, ktĂłra przetrwała aĹź do XX w. W latach 1657-1919 Kłajpeda była w granicach Prus i Niemiec. W 1724 roku elektor wydał zakaz osiedlania się PolakĂłw w północnej części Prus (KrĂłlewiec, Kłajpeda. Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, w wyniku ktĂłrego Prusy zagarnęły Pomorze i Warmię, pewna liczna PolakĂłw znalazła się m.in. w Kłajpedzie, gdzie mieszkało rĂłwnieĹź trochę katolikĂłw z pobliskiej Litwy i garstka niemieckich katolikĂłw. WĂłwczas biskup warmiński Ignacy Krasicki pomyślał o opiece duszpasterskiej nad nimi. Powierzył ich opiece polskich bernardynĂłw z zakonnej prowincji „litewskiej”. Stąd w latach 1784-1828 istniała w Kłajpedzie rezydencja polskich bernardynĂłw, związana z klasztorem bernardyńskim w Kretyndze, ktĂłrą wsparła w 1790 roku zapisem 1000 złp starościna Ĺźmudzka Marcjanna Tyszkiewiczowa. Pierwszym przełoĹźonym i proboszczem w Kłajpedzie był Euzebiusz Gross (1784-87), ktĂłry w 1785 roku wzniĂłsł w mieście pierwszy od czasĂłw reformacji kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP; rezydencja zakonna została zbudowana przy kościele w 1789 roku. W 1828 roku przełoĹźony, a zarazem proboszcz kłajpedzki, Placyd Prothmann został przez władzę zakonną odwołany do Kretyngi, a na jego miejsce nikt nie został wysłany, co oznaczało likwidację placĂłwki polskich bernardynĂłw w Kłajpedzie. Kłajpeda i Kraj Kłajpedzki mają swĂłj udział rĂłwnieĹź we współczesnej historii polskiej wojskowości i polskich powstaniach narodowych przeciw Rosjanom w 1830-31 (Powstanie Listopadowe) i 1863-64 (Powstanie Styczniowe). Otóş podczas wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812 roku, na Ĺťmudzi w lipcu tego roku był formowany polski 19 pułk piechoty z ochotnikĂłw Ĺźmudzkich i do działań wojennych został włączony pod sam koniec tragicznej dla FrancuzĂłw kampanii moskiewskiej. W grudniu 1812 roku pułk dowodzony przez Augusta Radwana, nie wiedząc o ewakuacji Wilna, natknął się tam na ścigającą FrancuzĂłw armię rosyjską i musiał kilkakrotnie przebijać się do wycofującego się na północy, znad DĹşwiny X korpusu MacDonalda. Pod Widzami na WileńszczyĹşnie (po 1945 r. Białoruś), a następnie Tylżą (Prusy Wschodnie, dziś Sowick, Rosja) stoczył ciężkie walki z napierającymi kozakami. W kolejnej prĂłbie - pod Kłajpedą wyczerpani Ĺźołnierze pułku walcząc w trudnych warunkach atmosferycznych „do ostatniego naboju” ulegli w końcu przewadze wojsk rosyjskich. Pułk stracił wĂłwczas około 70% Ĺźołnierzy i praktycznie przestał istnieć. Podczas Powstania Listopadowego, po przegranej przez PolakĂłw bitwie z Rosjanami pod Ostrołęką 26 maja 1831 roku, cały korpus (12 000 Ĺźołnierzy i 56 armat) pod dowĂłdztwem generała Antoniego Giełguda został skierowany na Litwę. Po drodze Polacy zmietli Rosjan pod Rajgrodem i w czerwcu dotarli w serce Litwy, pod Kiejdany, skąd ruszyli na Wilno. Po przegranej bitwie pod podwileńskimi Ponarami 19-20 czerwca gen. Giełgud w lipcu ruszył w kierunku Połągi, aby zdobyć wybrzeĹźe Ĺźmudzkie. Doszło do kilku krwawych walk z przewaĹźającymi siłami rosyjskimi, m.in. pod Szawlami. Nie widząc wyjścia, Giełgud, stojąc na czele jednego z 3 oddziałów swego korpusu, zdecydował się przekroczyć granicę Prus. Oddział ten, dowodzony teraz przez gen. Dezyderego Chłapowskiego, 13 lipca 1831 roku wszedł na terytorium Prus pod Packamohren. Wojska polskie złoĹźyły broń i szeregowcy poszli na tułaczkę. Natomiast dowĂłdcĂłw i wielu oficerĂłw wtrącono do więzień, m.in. w Kłajpedzie. Tutaj więziono rĂłwnieĹź powstańca Michała ChodĹşko (1808-1879), późniejszego poetę i polskiego działacza niepodległościowego na emigracji, przyjaciela Adama Mickiewicza, z ktĂłrym w 1848 roku organizował Legion Polski we Włoszech. W Kłajpedzie znalazł się wĂłwczas takĹźe pochodzący z Wielkopolski Karol Marcinkowski, lekarz sztabowy korpusu gen. Giełguda. W Kłajpedzie wybucha epidemia cholery i wĂłwczas Marcinkowski przyczynił się do opanowania epidemii, za co magistrat Kłajpedy uroczyście mu dziękował. Z kolei podczas Powstania Styczniowego (1863-64) jednym z najbardziej naglących i rĂłwnocześnie najtrudniejszych do rozwiązania problemĂłw, jakie stanęły przed powstańczym Rządem Narodowym w latach 1862-1864, było zaopatrzenie powstańcĂłw w broń i amunicję. Podejmowano kilka razy bez sukcesu prĂłbę przerzutu broni drogą morską na Litwę – w okolice Połągi. Ostatnią (znaną jako „wyprawa Łapińskiego”) kierował wojskowy działacz emigracyjny Teofil Łapiński. 4 czerwca 1863 roku ze szwedzkiego portu Malmo, a właściciel z Sundu, wyruszył z bronią, amunicją i 120 ochotnikami szkuner „Emilie” biorąc kurs na Kłajpedę. 11 czerwca „Emilie” zbliĹźyła się do Mierzei Kurońskiej na wysokości kąpieliska Schwarzort (obecna nazwa lit. Juodkrante), leżącego na południe od Kłajpedy. Stąd łodziami miano się przeprawić przez Zalew Kuroński w kierunku granicy rosyjskiej. W nocy rozpoczęto desant. Wszystko szło dobrze i w rejonie nie było pruskich patroli. Tymczasem gwałtowna fala zalała przeciążoną łódĹş, ktĂłra zaczęła tonąć. Śmierć w falach morskich znalazło 24 ochotnikĂłw. Krzyki tonących zaalarmowały mieszkańcĂłw Schwarzort i pruską straĹź graniczną. Zaniechano dalszych prĂłb lądowania i „Emilie” powrĂłciła do Szwecji. Z Kłajpedą związany jest jeszcze jeden polski epizod powstańczy: w 1846 roku planowane było nowe powstanie antyrosyjskie w Polsce, na czele ktĂłrego miał stanąć Ludwik Mierosławski. Wyznaczył on prawnika, działacza demokratycznego i konspiratora wielkopolskiego Teofila Magdzińskiego na naczelnika powstania na Ĺťmudzi. Magdziński w końcu stycznia 1846 roku wyjechał na Litwę, gdzie w Rosieniach miał nawiązać kontakt korespondencyjny z przywĂłdcami powstania w Wilnie i zebrać Ĺźmudzkie i wschodniopruskie oddziały powstańcze, zająć Kowno, a po połączeniu się z oddziałami z KrĂłlestwa Polskiego udać się pod Dęblin. Tropiony usilnie przez agentĂłw carskich musiał wyjechać do Kłajpedy, gdzie wkrĂłtce został aresztowany przez policję pruską, wywieziony do Poznania i osadzony w cytadeli, z ktĂłrej w kwietniu zbiegł i udał się do Francji. W zbudowanej w latach 1865-71 twierdzy w Kłajpedzie słuĹźyło wielu polskich poborowych z zaboru pruskiego, a szczegĂłlnie MazurĂłw z Prus Wschodnich (Mazury). 1919-23 z ramienia Ligi NarodĂłw tym niemieckim pod kaĹźdym względem miastem administrowała Francja; Mocarstwa Sprzymierzone starały się zapewnić Polsce wolny tranzyt przez port kłajpedzki i w latach 1921-23 w Kłajpedzie przebywał delegat rządu polskiego przy Komisji Międzysojuszniczej dr Marceli Szarota. 15 stycznia 1923 roku miasto zbrojnie zajęte przez Litwę, naleĹźało do niej do 1939 roku. Zdecydowane zachowanie Litwy w sprawie Kłajpedy w 1923 roku, przyjęte z duĹźym krytycyzmem przez Mocarstwa Sprzymierzone, przyczyniło się do szybkiego, bo juĹź 15 marca 1923 roku, uznania granicy polsko-litewskiej przez Radę AmbasadorĂłw w ParyĹźu (pozostawiającej Wilno i Wileńszczyznę po stronie przy Polsce), ktĂłra w ten sposĂłb uzyskała międzynarodowe uznanie prawne. Po nawiązaniu przez Polskę stosunkĂłw dyplomatycznych z Litwą wiosną 1938 roku, w Kłajpedzie został ustanowiony polski konsulat – jedynym konsulem był p. Weyers, gdyĹź 21 marca 1939 roku Niemcy zajęli Kłajpedę. W latach 1939-45 Kłajpeda ponownie naleĹźała do Niemiec, 1945-91 była w granicach Związku Sowieckiego i od 1991 roku ponownie naleĹźy do Litwy. W 2011 roku mieszkało tu 540 PolakĂłw. Przyjechali tu oni z terenĂłw sowieckiej Wileńszczyzny i sowieckiej Białorusi w poszukiwaniu pracy. Działa tu Oddział Związku PolakĂłw na Litwie, czynny jest Klub Polski, a polskie msze są odprawiane w ośrodku franciszkańskim. W latach 2000-04 posłem na Sejm Republiki Litewskiej z okręgu wyborczego Kłajpeda był Jerzy Utowka (ur. 1956), z pochodzenia Polak, polityk, działacz mniejszości polskiej i rosyjskiej na Litwie. W załoĹźonej w 1971 roku Galerii ObrazĂłw w Kłajpedzie jest „dział polski” - kolekcja obrazĂłw, na ktĂłrą składają się płótna takich polskich malarzy, związanych głównie z Wilnem, jak J. Damel, A. Romer, K. Rusiecki, W. Ślędziński, W. Smokowski, F. Smuglewicz, pochodzące ze zbiorĂłw polskich, zagarniętych przez Sowiecką Litwę po 1940 roku. Miastami partnerskimi Kłajpedy są Gdynia, Szczecin i Nidzica. Jest tu polski Konsulat Generalny. Rozwija się współpraca gospodarcza Polski z Kłajpedą. Np. Przedsiębiorstwo RobĂłt Czerpalnych i Podwodnych Spółka z Gdańska pogłębiało port w Kłajpedzie. Działa stała Ĺźegluga promowa między Gdańskiem i Kłajpedą. Odbywają się regaty Gdynia – Kłajpeda. Coraz więcej turystĂłw polskich odwiedza Kłajpedę lub wypoczywa w kąpieliskach Mierzei Kurońskiej. W pruskiej Kłajpedzie urodził się Mateusz Praetorius (Pretoriusz) (1636-1707), od 1665 roku pastor protestancki, a, po przejściu na katolicyzm w 1684 roku, ksiądz katolicki - proboszcz na polskim Pomorzu – w Brodnicy, Starogardzie i Wejherowie, sekretarz i hagiograf krĂłla Jana III Sobieskiego, z ktĂłrego pomocą finansową prowadził badania nad historią Prus, czego owocem były dzieła: „Orbis Gothicus” (Oliwa 1688) i „Mars Gothicus” (Oliwa 1691) oraz Emma z Załuskich Ostaszewska (1831-1912 WzdĂłw koło Brzozowa na Podkarpaciu), pianistka i działaczka społeczna, wnuczka kompozytora Michała Kleofasa Ogińskiego (autora poloneza „PoĹźegnanie ojczyzny”), uczennica Karola Mikulego we Lwowie, wirtuozeria jej gry była powszechnie podziwiana („cudownie grała Chopina”) i jej brat Karol Bernard Załuski (1834-1919 Iwonicz-ZdrĂłj), polski arystokrata, honorowy kawaler maltański, szambelan austriacki, minister pełnomocny i poseł nadzwyczajny na dworze perskim, dyplomata, językoznawca, orientalista, badacz języka i literatury koptyjskiej; Emma i Karol Bernard byli dziećmi Karola Załuskiego, marszałka szlachty powiatu upickiego na Litwie, jednego z przywĂłdcĂłw polskiego Powstania Listopadowego na Litwie 1830-31, załoĹźyciela uzdrowiska Iwonicz-ZdrĂłj, ktĂłry po upadku powstania przeniĂłsł się z rodziną do Kłajpedy. W Kłajpedzie zmarł pochodzący z Olecka na Mazurach Jan Karol Sembrzycki (1856-1919), działacz mazurski i wydawca polskiego z ducha pisma „Mazur” (1883-84), „Kalendarzy Prusko-Polskich” (1884 i 1885) i „Kalendarzy Ewangelicko-Polskich dla Mazur, Szląska i dla KaszubĂłw” (1886-90), autor ok. 150 opracowań historycznych i artykułów.
KŁAJSZE – KlaiĹĄiai, wieś w okręgu szawelskim, koło Popielan. Własność BurbĂłw. W XIX w. Telesfor Burba uprzemysłowił majątek zakładając tu cukrownię, gorzelnię i wytwĂłrnię wapna oraz przeprowadził meliorację łąk.
KOCHANOWSZCZYZNA, dawny folwark w okręgu mariampolskim, koło Urdomina. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówka), w guberni suwalskiej. Urodził się tu Zygmunt Leonard Łempicki (1867-1932), dowódca 1 Dywizji Ułanów I Korpusu Polskiego w Rosji, od XI 1918 roku generał brygady i od 1923 roku tytularny generał dywizji odrodzonego Wojska Polskiego, zastępca dowódcy Okręgu Generalnego w Kielcach, podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 członek Rady Wojskowej Ministerstwa Spraw Wojskowych.
KOŁOTOWO - Kulautuva, miasteczko w okręgu i rejonie kowieńskim, nad rzeką Niemen. To prawdopodobnie w rejonie Kołotowa na wysepce zwanej wówczas Salin zawarty został 12 października 1398 roku traktat pokojowy pomiędzy namiestnikiem polskiego króla Władysława Jagiełły na Litwie Witoldem i wielkim mistrzem zakonu krzyżackiego Konradem von Jungingenem. Witold oddał Krzyżakom Żmudź za poparcie i pomoc w ekspansji litewskiej na wschodzie. Zamiarem Witolda było opanować całą Ruś i roztoczyć kontrolę nad Tatarami. Traktat był bardzo niekorzystny, wręcz szkodliwy dla Litwy, szczególnie po klęsce Witolda 12 sierpnia 1399 roku w bitwie z Tatarami nad rzeką Workslą. W konsekwencji Litwa postanowiła bardziej związać się z Polską, czego efektem była nowa, zawarta w 1401 roku unia polsko-litewska zwana wileńsko-radomską.
KOŁTYNIANY – Kaltinėnai, miasteczko w okręgu tauroskim, koło Szyłel. Na tutejszym starym cmentarzu jest pochowany Dionizy Paszkiewicz, ktĂłrego dzisiaj Litwini, w szale lituanizowania nazwisk, nazywają Dionizas PoĹĄka (1757-1830), polsko-litewski pisarz, filolog, kolekcjoner i historyk (pisał swoje prace literackie i naukowe po polsku i litewsku); opracował m.in. słownik litewsko-polsko-łaciński (oparty na polskim słowniku Lindego). Jego mogiłę zdobi wysoki obelisk z napisami w języku litewskim i polskim. Antypolonizm LitwinĂłw sprawił, Ĺźe na zdjęciu obelisku zamieszczonym w litewskiej internetowej Wikipedii pokazana jest jego strona bez napisĂłw.
KOMAJE - Kamajai, miasteczko w okręgu poniewieskim. Dawna własność Tyzenhausów, Komajewskich (od ok. 1594) i Pietkiewiczów (od 1788). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 12 VII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim. Tutejszy neogotycki kościół p.w. polskiego królewicza św. Kazimierza zaprojektował polski architekt Florian Wyganowski; witraże wykonał Władysław Przybytniewski.
KOMOROWSZCZYZNA (Kossakowszczyzna) – Kamaraučizna, wioska w okręgu wileńskim, koło GiedrojciĂłw. Urodził się tu JĂłzef Arnof Giedroyć (1854-1838), od 1801 roku katolicki biskup diecezji Ĺźmudzkiej, za działalność społeczną w 1789 roku odznaczony przez krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego Orderem Świętego Stanisława, bliski współpracownik Adama Czartoryskiego przy zakładaniu szkół Ĺźmudzkich i polskich na terenie diecezji Ĺźmudzkiej, przetłumaczył Nowy Testament na język Ĺźmudzki.
KONIUCHY – Kaniūkai, wieś w okręgu uciańskim, koło UĹźpola. Znalezione tu w XIX w. staroĹźytne przedmioty znajdują się dzisiaj w Muzeum Archeologicznym w Warszawie.
KONSTANTYNÓW, teren dawnego folwarku w okręgu kowieńskim, pod Żejmami. Urodził się tu Józef Jankowski (1841-1915 Lwów), uczestnik Powstania Styczniowego 1863-64, jeden z czołowych inżynierów lądowych we Lwowie, autor prac z zakresu melioracji.
KOPCIOWO - Kapčiamiestis, miasteczko w okręgu olickim, koło ŁoĹşdzieji, 10 km od obecnej granicy z Polską. Stanowiło dziedzictwo rodu KopciĂłw, a na pocz. XVIII w. przeszło w ręce Ogińskich. Hrabia Mikołaj Ogiński ufundował tu kościół w 1729 roku. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Kopciowo i okolicę zamieszkiwało wielu PolakĂłw. Po przegranej I wojnie światowej i w chwili opuszczania przez wojska niemieckie Suwalszczyzny, Niemcy pozwolili zająć ją wojskom litewskim. Polacy, stanowiący na Ziemi Sejneńskiej większość mieszkańcĂłw zaprotestowali przeciwko temu, chwytając za broń. W nocy 22/23 sierpnia 1919 roku doszło do powstania przeciw Litwinom zorganizowanego przez miejscową Polską Organizację Wojskową. Opanowano Sejny, a potem przejściowo takĹźe Kopciowo, Wiejsieje i ŁoĹşdzieje. Natomiast podczas wojny polsko-bolszewickiej i pośredniej polsko-litewskiej (nacjonalistyczna i antypolsko nastawiona Litwa wspierała militarnie najazd bolszewikĂłw na Polskę), wojska polskie po zwycięskiej bitwie warszawskiej w połowie sierpnia 1920 roku przystąpiły do pogoni za cofającym się wrogiem, aby go ostatecznie pobić. Musiało to doprowadzić do konfrontacji zbrojnej z wojskiem litewskim, ktĂłre stało w drodze wojskom polskim. 19 września rozpoczęła się akcja wojsk polskich (2 armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego) na froncie północnym: Suwalszczyzna-Litwa-Grodzieńszczyzna. Wydzielona grupa skrzydłowa, złoĹźona z 4 brygady jazdy, suwalskiego pułku piechoty i 2 baterii artylerii polowej, otrzymała rozkaz wyruszenia z Augustowa, sforsowania Niemna między południowymi terenami Litwy (na południe od Mięciun) a Grodnem i marszu w kierunku wschodnim celem przecięcia drĂłg z Lidy i Wilna. Drewniany most na Niemnie w Druskiennikach miał kluczowe znaczenie dla ataku polskiej Północnej Grupy Uderzeniowej podczas stoczonej tu wkrĂłtce wielkiej z zwycięskiej dla PolakĂłw Bitwy Niemeńskiej. W dniach 19-23 września 1920 roku doszło do starć zbrojnych pomiędzy siłami polskimi a litewskimi. Wojska polskie stoczyły w rejonie Kopciowa (1 pułk piechoty, 3 Brygada Piechoty LegionĂłw i IV Brygada Jazdy) po raz pierwszy od czasĂłw pogańskiej Litwy zacięte walki z Litwinami. Obrona litewska została przełamana, a głównemu zgrupowaniu wojsk litewskich groziło zniszczenie; tylko szybka jego ucieczka w głąb terytorium litewskiego uratowała większość tego zgrupowania. Tym niemniej Litwini ponieśli dotkliwą poraĹźkę w walce z Polakami na całym tym terenie (takĹźe w rejonie Wiejsiej) – stracili 12 dział, wielu zabitych i ponad 1700 jeńcĂłw i dalszych 80 jeńcĂłw w Druskiennikach, gdzie Polacy zdobyli w stanie nieuszkodzonym most na Niemnie. Maszerujące za kawalerią polską dywizje piechoty w szeregu starć skutecznie wyeliminowały z walki dalsze oddziały wojska litewskiego, ktĂłre w czasie całej Bitwy Niemeńskiej nie zagraĹźały juĹź tyłom polskiej grupy uderzeniowej. W okresie międzywojennym Litwini prowadzili brutalną litwinizację miejscowych PolakĂłw. W Kopciowie urodził się Czesław Sosnowski (1867-1916), polski organista i kompozytor, wychowanek szkoły muzycznej w Warszawie, długoletni organista w kościołach katolickich w Petersburgu (ktĂłre miały charakter głównie polski). W Kopciowie znajduje się grĂłb Emilii Broel-Plater (1806 Wilno – 23 XII 1831), polskiej hrabianki, kapitana Wojska Polskiego w czasie Powstania Listopadowego 1830-31, dowĂłdcy sformowanego przez siebie oddziału partyzanckiego, ktĂłry początkowo liczył 280 strzelcĂłw, kilkuset chłopĂłw kosynierĂłw i 60 kawalerzystĂłw, i ktĂłry dzielnie walczył na obszarze prawie całej Litwy. Ciężko chora znalazła schronienie w gościnnym dworze Ignacego Abłamowicza w Justianowie, w niedalekiej odległości od Kopciowa. Jej pomnik nagrobny to obelisk z ciemnoszarego granitu zwieńczony krzyĹźem z oryginalną polską inskrypcją istnieje do dzisiaj. Przed nim granitowy głaz z napisem polskim "MĂłw Wieczny Pokoy", prawdopodobnie z pierwotnego pomnika. Rodzina Broel-PlaterĂłw pochodziła z Inflant Polskich (dziś Łotwa). Platerowie wiązali swoje osobiste i rodzinne Ĺźycie ze sprawą Polski i byli gorącymi patriotami, ktĂłrzy wnieśli znaczny wkład w rozwĂłj kultury polskiej. W ramach litwinizacji polskiej historii Litwy, centrum Kopciowa Litwini postawili pomnik Emilii Plater jako ich bohaterki narodowej. Na cokole wyryty jest cytat z wiersza Adama Mickiewicza „Śmierć pułkownika”, przetłumaczony na język litewski.
KOPRY – Kopriai, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Wędziagoły, w dawnej polskiej enklawie etnicznej na Litwie Kowieńskiej. Urodził się tu i wychował Stanisław Michalkiewicz (1925-1985), polski historyk, profesor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, autor cennych prac z zakresu historii Śląska, m.in. monografii „Przemysł i robotnicy na Śląsku do 1914 r.” (1984), w ktĂłrej potraktował Śląsk jako całość przy zarysie dziejĂłw przemysłu i robotnikĂłw, co było w polskiej historiografii tego regionu ujęciem nowatorskim.
KORCIANY – Kartena, miasteczko w okręgu kłajpedzkim, koło Kretyngi. Tutejszy kością katolicki Matki Boskiej konserkował w 1881 roku biskup pomocniczy Ĺźmudzki (od 1858) Aleksander Bereśniewicz, w latach 1883-1902 biskup kujawsko-kaliski (Włocławek).
KORMIAŁÓW – Karmėlava, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Kowna, dzisiaj jest tu port lotniczy Kowna. Prawa miejskie otrzymał Kormiałów w 1792 roku od krĂłla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dawniej Kormiałów i okolice zamieszkiwali w większości Polacy: w 1897 roku tutejsza parafia katolicka miała 3750 parafian, spośrĂłd ktĂłrych 80% było Polakami.
KORSAKISZKI, miejscowość w okręgu poniewieskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 26 IV do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
KOSZEDARY - KaiĹĄiadorys, miasto w okręgu kowieńskim, przy linii kolejowej Kowno-Wilno. W drugiej połowie XIX wieku majątki ziemskie Koszedary i Władykiszki naleĹźały do rodziny RoemerĂłw (od 1876 r. Eugeniusza Roemera); miał tu folwark rĂłwnieĹź Kazimierz Strumiłło. W okolicy mieszkało duĹźo PolakĂłw. W 1905 roku władze carskie zamknęły w Koszedarach szkołę rękodzieła zorganizowaną przez polskie Towarzystwo „Oświata”. Pierwszym proboszczem nowozałoĹźonej w latach 1907-09 parafii koszedarskiej został ksiądz polski Walerian Holak (1881-1948), potem długoletni proboszcz w Oszmianie, zamordowany przez NKWD w 1948 roku. Podczas wojny Litwy Kowieńskiej z polską Litwą Środkową, 14 grudnia 1920 roku eskadra lotnicza Wojsk Litwy Środkowej zbombardowała znajdującą się tu stację kolejową. Tutejszy pałac biskupi został zbudowany w 1935 roku według projektu znanego architekta polskiego działającego na Litwie Wacława Michniewicza (1866-1947), znanego głównie z projektu polskiego Teatru na Pohulance w Wilnie (1912-13 wspĂłlnie z Aleksandrem Parczewskim), wzniesionego ze składek społeczeństwa polskiego Ăłwczesnego Wilna. W styczniu 1930 roku w poczekalni na dworcu kolejowym w Koszedarach doszło do publicznego sądu nad Władysławem Jagiełłą, krĂłlem polskim (1386-1434) i wielkim księciem litewskim, urządzonego przez nacjonalistĂłw litewskich. OskarĹźyciel występujący w imieniu ludności powiatu trocko-koszedarskiego zażądał dla krĂłla kary śmierci i wykreślenia jego imienia z historii Litwy. Choć „sąd” bardziej przypominał kabaret, jego werdykt zdaje się obowiązywać na Litwie do dzisiaj. TwĂłrca unii polsko-litewskiej, ktĂłra oddaliła od Litwy groĹşbę stałych najazdĂłw krzyĹźackich, krĂłl największego państwa europejskiego kultury zachodniej i załoĹźyciel jednej z najpotężniejszej dynastii w Europie, został uznany przez LitwinĂłw za zdrajcę i wymazany z pamięci. Chwałę zwycięstwa pod Grunwaldem (lit. Ĺťalgiris) przypisuje się bezpodstawnie wielkiemu księciu Witoldowi, pomniejsza a nieraz całkowicie pomija udział w bitwie wojsk polskich.
KOWALE – Kalviai, wieś w okręgu kowieńskim, koło Koszedar. Kościół tutejszy pw. św. Antoniego Padewskiego wzniĂłsł architekt polski Tomasz Wawrzecki w latach 1800-06. W 1912 roku do parafii tutejszej naleĹźało 2561 LitwinĂłw i 300 PolakĂłw.
KOWALISZKI - Kavoliškis, wieś w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Pochodzi stąd rodzina prezydenta Polski Bronisława Komorowskiego (2010-15). Dwór Komorowskich został zbudowany około 1700 roku i przebudowany w stylu klasycystycznym pod koniec XVIII wieku. Miał 27 pokoi, dwa salony, pokój z bilardem i biblioteką oraz dużą jadalnię. Na piętrze znajdowały się pokoje gościnne. Dwór stanowił centrum majątku obejmującego 2200 ha (dwór zburzyli komuniści litewscy w 1982 r.). Prawie cały majątek został zabrany Komorowskim bez odszkodowania przez rząd litewski w wyniku uchwalonej w 1922 roku reformy rolnej, której celem było odebranie Polakom majątków ziemskich (zabrano im łącznie 1 milion hektarów). Komorowscy mieli folwarki także w Gikaniach, Skrobiszkach, Radkunach i Syrutyszkach nad rzeką Niewiażą, w Podbirżach koło Birż (a na terenie Łotwy ordynację Kurmen z Kurlandii). W pobliskich Rakiszkach, obok kościoła fundacji Tyzenhauzów, znajdowały się groby rodzinne kilku pokoleń rodziny Komorowskich. Inne groby rodzinne Komorowskich znajdowały się w miejscowości Kwietki, w pobliżu kościoła ufundowanego przez tę rodzinę. Urodził się tu Zygmunt Leon Komorowski (1925-1992), polski afrykanista, socjolog, antropolog, profesor, dyplomata, żołnierz Armii Krajowej, poeta, 1991-92 ambasador RP w Bukareszcie, ojciec prezydenta Polski Bronisława Komorowskiego.
KOWIEŃSZCZYZNA: Według ustalenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych Poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej z 2008 roku Kowieńszczyzna to (jedynie polska) nazwa dla regionu na Litwie w pobliĹźu Kowna – teren o obszarze ok. 6.500 km kw. Stanowi część historycznej Ĺťmudzi. Dużą jej część, zwaną Laudą, do połowy XX w. zamieszkiwali zwarcie Polacy. RĂłwnieĹź Kowno, chociaĹź było „bastionem litewskości”, przeciwieństwem spolonizowanego Wilna, zamieszkiwało tysiące PolakĂłw – na początku XX wieku było ich tu więcej niĹź LitwinĂłw! Dlatego mĂłwi się o „Trzech Kownach” – polskim, rosyjskim i litewskim (kolejność chronologiczna). Stąd nie brak tu pamiątek po wydarzeniach związanych z polską historią, m.in. znane nam dzięki Sienkiewiczowi intrygujące Kiejdany oraz rozmaite zamki i pałace, jak rĂłwnieĹź świątynie kalwińskie, ktĂłre odegrały dużą rolę w dziejach polskich reformacji i historii kalwinizmu polskiego. W Kownie i na KowieńszczyĹşnie urodziło się wielu znanych PolakĂłw.
KOWNATÓW - Kaunatava, wieś na Litwie, koło Telsz, w okręgu telszowskim. Urodził się tu Bronisław Grąbczewski (1855-1926 Warszawa), polski topograf, etnograf, wielki podróżnik i odkrywca w służbie rosyjskiej w stopniu generała, badacz Azji Środkowej, kierował ekspedycjami naukowymi w Hindukuszu, Kaszgarii, Tybecie, Afganistanie i Pamirze; swoje podróże opisał i wydał po powrocie do Polski (Podróże gen. Grąbczewskiego t. 1-3, Warszawa 1924).

Marian Kałuski
(Nr 118)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt