Wtorek 16 Kwietnia 2024r. - 107 dz. roku,  Imieniny: Bernarda, Biruty, Erwina

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 04.10.19 - 22:58     Czytano: [2032]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polska Litwa Kowieńska (6)

WAJGÓW – Vaiguva, wieś w okręgu szawelskim, koło UĹźwent i Kielm. Za I Rzeczypospolitej siedziba starostwa, dzierĹźawionego m.in. Ignacego Ogińskiego (zm. 1788), później majątek tutejszy (844 dziesięcin) naleĹźał do SyrewiczĂłw. W 1881 roku na terenie katolickiej parafii wajgowskiej 7 majątkĂłw ziemskich naleĹźało do PolakĂłw. Przy dworach mieszkało trochę innych rodzin polskich. Zdecydowaną większość parafian, tak jak prawie na całej Ĺťmudzi, stanowili Ĺťmudzini, Ĺźyjący w harmonijnej zgodzie z Polakami i uwaĹźający się za obywateli Rzeczypospolitej do XX wieku; inteligentniejsi lub blisko związani z polskimi dworami znali język polski. Na cmentarzu parafialnym zachował się polski nagrobek Tadeusza Kaczanowskiego z 1803 r., ktĂłry jest trzecim zachowanym najstarszym nagrobkiem polskim na Ĺťmudzi. Jest tu takĹźe grĂłb zmarłego w Warszawie w 1931 r. Aleksandra Babiańskiego tutaj urodzonego w 1853 r., polskiego prawnika (kancelaria w Warszawie), generała armii rosyjskiej – sędziego NajwyĹźszego Sądu Wojskowego (w 1899 r. zawieszony w prawach sędziego za publiczne uĹźywanie języka polskiego), posła do rosyjskiej Trzeciej Dumy (w wystąpieniach podkreślał swoją narodowość polską, wielokrotnie zabierał głos w sprawach dotyczących KrĂłlestwa Polskiego), działacza narodowego i społecznego, publicysty i wydawcy polskiego „Dziennika Petersburskiego". W pobliskim dworze szlacheckim (po lit. Dubenu dvare) urodził się Fulgenty Rymgayłło (1805-1870 Kurtowiany), malarz i architekt (studiował na Uniwersytecie Wileńskim – uczeń architekta K. Podczaszyńskiego oraz w Warszawie, Berlinie i ParyĹźu) działający głównie we Francji i na Litwie Kowieńskiej: pałac Przeciszewskich w PogryĹźowie koło Towian (1858-59), kaplica Marii Magdaleny w Wobolnikach koło BirĹź (1859), kościół św. Anny w Szawlanach (1860-69, projekt), brama do kościoła św. Antoniego Padewskiego w Telszach (1864).

WARNUPIANY – Varnupiai, wioska w okręgu mariampolskim, koło DaukszĂłw. Urodził się tuKrzysztof Maria Szwernicki MIC (1814-1894 Irkuck), polski duchowny katolicki, marianin, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31 - dwukrotnie ranny (w bitwach pod Stoczkiem i Nową Wsią), po powstaniu wstąpił do zakonu marianĂłw w Mariampolu, po święceniach kapłańskich wyjechał do Warszawy, gdzie pracował z głuchymi i pomagał w tworzeniu Instytutu Głuchoniemych, potem Mariampola załoĹźył podobną placĂłwkę, od 1844 r. przełoĹźony klasztoru w Mariampolu, ktĂłry stał się waĹźnym ośrodkiem polskiego ruchu narodowego, za co w 1846 został aresztowany i więziony w Cytadeli w Warszawie do 1851 r., wyrokiem sądu wojskowego skazany na bezterminową katorgę na Syberii, zamienioną następnie na zamieszkanie w guberni irkuckiej, został kapłanem w Irkucku, a w 1856 r. proboszczem tamtejszej parafii Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Irkucku (w 1885 r. wybudował nowy kościół), ktĂłra była w tym czasie największą parafią katolicką na świecie (od Arktyki do granicy z Chinami), pozostając na tym stanowisku do końca Ĺźycia (chociaĹź później mĂłgł wrĂłcić do kraju), aby prowadzić działalność duszpasterską wśrĂłd polskich zesłańcĂłw, 27 listopada 1866 r. udzielił ostatniej posługi skazanym na śmierć uczestnikom zorganizowanego przez polskich zesłańcĂłw powstania zabajkalskiego, jego pracę docenił papieĹź Leon XIII, ktĂłry w 1888 r. nazwał go „apostołem Syberii", a na 50 rocznicę kapłaństwa podarował mu złoty kielich i mszał okuty w złoto; pochowany w kościele irkuckim.

WARWISZKI - VarviĹĄkė, wieś i dawny zaścianek szlachecki w okręgu olickim, koło Kopciowa; jest to najdalej na południe wysunięta miejscowość Litwy. PołoĹźona w zakolu Niemna, Czarnej Hańczy i jej dopływu granicznej rzeczki Igorki, do września 1939 r. otoczona była z trzech stron ziemiami należącymi do Polski (obecnie Białorusi). W przedrozbiorowej Polsce Warwiszki leĹźały na trenie wojewĂłdztwa trockiego, 1807-15 Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwka): gubernia suwalska, powiat augustowski, gmina Wołowiczowce, parafia katolicka Kopciowo. Po powstaniu w 1918 r. samodzielnego i skrajnie antypolskiego państwa litewskiego i odrodzeniu się państwa polskiego, polska ludność Warwiszek, okupowanych wĂłwczas jeszcze przez kilka miesięcy przez wojska niemieckie, zabiegała o przyłączenie do Polski. 28 września 1919 r. wojsko litewskie wkroczyło na te tereny - do Bugiedy, Świętojańska i Warwiszek, urządzając pogrom ludności polskiej. W odpowiedzi mieszkańcy powołali samorząd - Samorząd Warwiszki, do ktĂłrego wchodziły rĂłwnieĹź pobliskie wioski połoĹźone na północ od Warwiszek – Bugieda, Świętojańsk i Macewicze, a w końcowym okresie nawet 25 małych wiosek leżących w litewskiej części pasa neutralnego. Schroniło się tu wĂłwczas rĂłwnieĹź wielu PolakĂłw-uciekinierĂłw z Litwy. Jednocześnie zorganizowano dobrze uzbrojony oddział samoobrony liczący od 70 do 300 ludzi, złoĹźony głównie z mieszkańcĂłw Warwiszek i okolicznych wsi oraz byłych ochotnikĂłw wchodzących w skład Organizacji StrzelcĂłw Nadniemeńskich. Komendantem samoobrony został pochodzący z Warwiszek 26-letni Stanisław Proński. Samoobronę wspierała polska delegatura Oddziału II Sztabu Generalnego w Grodnie. Korzystając z dogodnego połoĹźenia władze Samorządu Warwiszki rozbudowały zasieki i umocnienia od strony Litwy. Samorząd Warwiszkowski był w ciągłym stanie wojny z Litwą. Oddział samoobrony bardzo często odpędzał od miejscowości zbliĹźające się do niej oddziały litewskie, gdyĹź celem rządu litewskiego było opanowanie tego terenu. Podczas wojny polsko-bolszewickiej (Litwa wspierała bolszewikĂłw w wojnie z Polską), a konkretnie po zwycięskiej dla PolakĂłw bitwie nad Niemnem, 7 paĹşdziernika 1920 r. zawarte zostało porozumienie polsko-litewskie w Suwałkach, w ktĂłrym potwierdzono istniejącą polsko-litewską linię demarkacyjną wzdłuĹź tzw. Linii Focha oraz utworzono dwunastokilometrowy pas neutralny (po 6 km z kaĹźdej strony linii demarkacyjnej), z ktĂłrego zostały usunięte regularne oddziały wojska litewskiego i polskiego. Obszar Samorządu Warwiszki znalazł się w litewskiej części pasa neutralnego z czym nie godzili się jego mieszkańcy. Od 1920 do 1922 r. Litwini bezskutecznie wielokrotnie prĂłbowali zbrojnie zlikwidować polski samorząd napotykając opĂłr mieszkańcĂłw, ktĂłrzy takĹźe nękani byli przez napady róşnych nieformalnych grup litewskich oraz bandy litewskich rabusiĂłw. Do większych walk z Litwinami doszło 8 listopada 1921 r. oraz we wrześniu 1922 r., kiedy to oddziały litewskie bezskutecznie atakowały Warwiszki otoczone okopami i zasiekami. Biorąc pod uwagę fakt, Ĺźe Warwiszki przed I wojną światową leĹźały na terenie KrĂłlestwa Polskiego, a ich ludność jest narodowości polskiej, w styczniu 1923 r. polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zaproponowało Lidze NarodĂłw dokonanie korekty linii demarkacyjnej i przyłączenie do Polski ziem połoĹźonych na południe od rzeki Biała Hańcza, ktĂłra stanowiła granicę osadnictwa polskiego i litewskiego, w zamian za inne ustępstwa. Rada Ligi NarodĂłw nie przychyliła się do propozycji polskiej i podjęła decyzję o podziale pasa neutralnego, ustalając granicę polsko-litewską według ustalonej juĹź Linii Focha i 15 marca 1923 r. wbrew woli i rozpaczy ludności leżących na granicy (!) Warwiszek przyznała wieś Litwie Kowieńskiej. Dlatego ludność Warwiszek zadecydowała stawiać nadal opĂłr zbrojny i utworzyć niezaleĹźne państwo. Samorząd Warwiszowski wprowadził wĂłwczas do obiegu 23 marca 1923 r. w Grodnie własne znaczki pocztowe (!). Były to trzy znaczki z nadrukiem SAMORZĄD WARWISZKI, o nominałach 50, 100 i 200 marek polskich. Od 15 lutego 1923 r. wojska i formacje graniczne Polski i Litwy przystąpiły do zajmowania przyznanych im części pasa neutralnego. Litwini wiedząc, Ĺźe Warwiszki są ośrodkiem samoobrony postanowili zająć je zbrojnie. Ataki od strony litewskiej były bezskuteczne, dlatego postanowiono je zdobyć podstępnie i bezprawnie od zachodu, przez terytorium polskie. Batalion wojska i uzbrojonych formacji ochotniczych przekroczył granicę Polski koło wsi Horaczki połoĹźonej 2 km na zachĂłd od Warwiszek) i zaatakował z niebronionego skrzydła Warwiszki nad ranem 22 marca 1923 r. Obrońcy bardzo dzielnie odpierali ataki LitwinĂłw. Dopiero po czterech dniach walki – 27 marca przewaga militarna LitwinĂłw doprowadziła do rozbicia sił Warwiszczan i faktycznego przyłączenia tego obszaru do Litwy Kowieńskiej następnego dnia. 100 obrońcĂłw Warwiszek przekroczyło granicę Polski i złoĹźyło broń (po zwolnieniu z obozu internowania jeszcze w czerwcu 1923 r. b. członkowie samoobrony planowali wznowić opĂłr zbrojny przeciwko administracji litewskiej, ale przeszkodziła temu Polska); na terytorium Polski schroniło się takĹźe bardzo duĹźo mieszkańcĂłw Warwiszek. Swą władzę w Samorządzie Warwiszki Litwini rozpoczęli od spalenia niemal wszystkich zabudowań Warwiszek, spacyfikowali Bugiedę i Świętojańsk. Polskie Warwiszki, polska stanica w Warwiszkach i polski Samorząd Warwiszkowski przeszły do historii. W Warwiszkach urodził się Franciszek Godlewski (1866-1937), inĹźynier agronom, literat, za działalność niepodległościową więziony w 1905 r. w Cytadeli warszawskiej, dyrektor Towarzystwa Rolniczego w Kielcach, prezes Polskiej Macierzy Szkolnej w Siedlcach, załoĹźyciel 300 bibliotek polskich na Podlasiu, autor takich książek jak: Nad Bugiem i Straszny dwĂłr – nowele oraz Pani Orzeszkowa i WśrĂłd zniewaĹźonych bogĂłw.

WEJWERY - Veiveriai, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Pren, na SuwalszczyĹşnie litewskiej. Miejscowość, pierwszy raz wzmiankowana w 1744 r., leĹźała na terenie wojewĂłdztwa trockiego, w latach 1807-15 była w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwka), naleĹźała do powiatu mariampolskiego w guberni suwalskiej. Teren wokół Wejwer naleĹźał od końca XVIII w. do polskiej rodziny ziemiańskiej Godlewskich. W 1853 r. JĂłzef Godlewski ufundował tu murowany kościół katolicki. Przy kościele osobno stojący pomnik nagrobny Ludwiki Godlewskiej z tablicą w języku polskim: „Ludwika z Godlewskich Księżna Światopełk Mirska Zeszła z tego świata 15 lutego 1859". Była tu zlokalizowana stacja pocztowa przy trakcie Suwałki-Kowno, ktĂłrą zamknięto po otwarciu kolei warszawsko-petersburskiej. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 r. miała tu miejsce 21 września przegrana bitwa słabo uzbrojonego oddziału powstańcĂłw w liczbie 620 z duĹźo silniejszymi oddziałami armii rosyjskiej. Władze carskie otworzyły tu w 1855 r. seminarium nauczycielskie dla 100 uczniĂłw, wśrĂłd ktĂłrych było sporo PolakĂłw, m.in. Edmund Kessler (1880-1930 Warszawa), generał brygady Wojska Polskiego, dowĂłdca 20 Dywizji Piechoty, szef Sztabu Generalnego, komendant WyĹźszej Szkoły Wojskowej czy Zygmunt Nowicki (1881-1944 Warszawa), pedagog, polityk, 1930-38 wiceprezes i 1938-39 prezes Zarządu Głównego Związku Nauczycielstwa Polskiego, 1922-30 poseł na Sejm RP. Po I wojnie światowej Wejwery weszły w skład Litwy Kowieńskiej.

WĘDZIAGOŁA - inaczej Wendziagoła - VandĹžiogala, miasteczko na północ od Kowna, po drodze do Kiejdan, na historycznej sienkiewiczowskiej (w szerokim znaczeniu) Laudzie – polskiej enklawie w sercu etnicznej Litwy, w dzisiejszym okręgu i rejonie kowieńskim. Kościół katolicki ufundowali tu w 1664 r. Jan i Marjanna z Łopacińskich Rostworowscy. Później Wędziagoła naleĹźała do Chłopickich i Hartowskich. Do II wojny światowej większość mieszkańcĂłw Wędziagoły i okolicy stanowili Polacy i Wędziagoła w okresie międzywojennym była nazywana „stolicą polską na Litwie". Pochodzący z Laudy polski poeta i prozaik, laureat literackiej nagrody Nobla 1980 Czesław Miłosz (1911-2004) w swojej książce „Gdzie słońce wschodzi i kędy zapada" (1974) pisze: „Litewskie VandĹźiogala, miasteczko, na południe od Kiejdan, w powiecie kowieńskim, 25 km od Kowna, 12 km od Bobt, czyli Babtai, 11 km od Łabunowa, czyli Labunava. Nazwa ta oznaczała teĹź drugie, obok Laudy, skupisko szlacheckich dworkĂłw i zaściankĂłw". W 1897 r. Polacy stanowili 95% parafian parafii wędziagolskiej, tj. 3800 osĂłb, a według danych bardzo tendencyjnego litewskiego spisu ludności 1923 r., w gminie wędziagolskiej mieszkało 3487 LitwinĂłw, 3151 PolakĂłw, 1197 Rosjan, 335 ĹťydĂłw, 26 BiałorusinĂłw; de facto Polacy ciągle stanowili tu większość mieszkańcĂłw. RĂłwnieĹź większość z tych ludzi ciągle rozmawiała w języku polskim. Mieszkańcy Wędziagoły i innych miejscowości polskiej Laudy zawsze pielęgnowali i manifestowali swe przywiązanie do Polski (np. duĹźy ich udział w Powstaniu Styczniowym 1863-64), i dlatego po powstaniu niepodległej i antypolskiej Litwy w 1918 r. nie uznali wraz z pobliskimi Boptami litewskiej Taryby (władzy), za co w odwecie oddziały litewskie spacyfikowały całą polską Laudę i za wzorem carskich zaborcĂłw wprowadziły w niej stan wojenny i przez kilka lat niemiłosiernie gnębiły tamtejszych PolakĂłw. Jednak długotrwała litaunizacja w latach 1919-1990 poprzez agresywną propagandę antypolską oraz presję administracyjną (reforma rolna odbierająca Polakom majątki ziemskie bez odszkodowania, zwalnianie z pracy, brutalna litwinizacja kościołów), nazwanie PolakĂłw w Sejmie litewskim 6 lipca 1921 r. „wszami naszego litewskiego narodu", a nawet częste pobicia w międzywojniu znanych PolakĂłw i napady na polskie instytucje i szkoły, dokonanie zmiany nazwisk polskich na litewskie w 1923 r. (wystarczy spojrzeć na wędziagolską książkę telefoniczną i wiele innych książek telefonicznych na Litwie), przymusowe wysiedlenia do Niemiec i Polski oraz zsyłki na Sybir, w tym szczegĂłlnie elity intelektualnej, wreszcie brak polskich szkół od II wojny światowej i w czasach sowieckich – w latach 1945-90, spowodowało depolonizację całej Kowieńszczyzny/Ludy. Dziś ok. 20% mieszkańcĂłw miasteczka uwaĹźa się za PolakĂłw, 75% za LitwinĂłw, a 5% za Rosjan. To sprawiło, Ĺźe w miejscowym kościele jako jedynym na Laudzie i Litwie Kowieńskiej, poza Kownem, msza święta jest odprawiana od niedawna rĂłwnieĹź w języku polskim. Msze są odprawiane w niedziele w języku litewskim o godz. 10:00 oraz w języku polskim o godz. 11:00. Działa tutaj rĂłwnieĹź zrzeszający PolakĂłw Kowieńskich oddział Związek PolakĂłw na Litwie, ktĂłrego prezesem jest Ryszard Jankowski. Polacy na KowieńszczyĹşnie mają od 2013 r. własny portal informacyjny www.vandziogala.eu., prowadzony przez Ryszarda Jankowskiego. Prześladowania tutejszych PolakĂłw ciągle trwają, dlatego proboszcz wędziagolski – porządny Litwin i kapłan Oskar Volskis zorganizował 22 września 2013 r. protest z udziałem tutejszych PolakĂłw przeciwko dyskryminującym działaniom lokalnych władz. Od kilku stuleci mieszkają w Wędziagole i całej Laudzie ludzie narodowości polskiej. Jednak prawdę tę zaciekle negują niektĂłrzy mieszkający w Wędziagole Litwini i nazywają ją efektem polonizacji. „W ciągu tych dwĂłch lat, co jestem proboszczem, to mam tego wszystkie dość. Tych wszystkich podwĂłjnych standardĂłw względem PolakĂłw" – powiedział PL DELFI ks. Volskis, jeden z organizatorĂłw akcji protestacyjnej. Zdaniem księdza Polacy są ignorowani przez władze i wyzywani w przestrzeni publicznej. Kościół p.w. TrĂłjcy Świętej z 1664 r. fundacji Jana i Marianny Roztworowskich, dla ktĂłrego wiele uczynił w 1829 r. przez gen. JĂłzef Chłopicki, uczestnik insurekcji kościuszkowskiej, wojen napoleońskich i Powstania Listopadowego 1830-31 (Chłopiccy mieli tu swĂłj majątek ziemski); zachowały się stare księgi kościelne prowadzone po polsku. Cmentarz katolicki z bardzo wieloma starymi polskimi grobami (m.in. MiłoszĂłw, w tym dziadka Czesława Miłosza – Eugeniusza Edwarda zmarłego w 1895 r.) i krzyĹź polski z 1938 r. ku uczczeniu pamięci powstańcĂłw z 1863 r. – braci WilkiewiczĂłw – Marcelina rozstrzelanego przez Rosjan w 1863 r. i Andrzeja zmarłego na katordze na Syberii. Na cmentarzu jest takĹźe duĹźo nowszych grobĂłw polskich z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu.

WIEJSIEJE - Veisiejai, miasto na Litwie, w okręgu olickim, w rejonie łoĹşdziejskim. Za czasĂłw Rzeczypospolitej Wiejsieje stanowiły starostwo niegrodowe, należące do dĂłbr stołowych krĂłlĂłw polskich. . Miasto zostało załoĹźone w 1501 r., a w 1525 r. otrzymało prawa miejskie. W 1526 r. wybudowano pierwszy kościół. Miasto wraz z przyległym obszarem krĂłl Zygmunt August nadał Rusinowi Andrzejowi Siemienowiczowi, kniaziowi słuckiemu. Następnie miasto przeszło w ręce Massalskich (XVI-XVIII w.) Biskup wileński Massalski wybudował tu pałac (nie istnieje, rozebrany przez LitwinĂłw w 1928 r.) i rozpoczął tu budowę nowego wielkiego kościoła, ktĂłrego budowę przerwały rozbiory Polski. TenĹźe biskup podarował dobra Wiejsieje Wiktoryi Ogińskiej, wdowie, ktĂłrą wydał za swego plenipotenta Mateusza Ĺťyniewa, ktĂłry za rządĂłw pruskich uzyskał tytuł hrabiego. Podobno biskup włoĹźył na Ogińską obowiązek ukończenia i utrzymywania kościoła, jednakĹźe czego nie wykonała, poprzestając na częściowej restauracji w roku 1817 zrujnowanej mocno budowli. Po śmierci Ĺťyniewa dobra przeszły do rąk Ogińskich, w spadku po Ĺźonie. Następnie przeszły dobra na hr. Amelią z Ogińskich Wołłowiczową. 1815-1915 w granicach KrĂłlestwa Polskiego. W latach 1885–1887 pracował tutaj jako okulista pochodzący z Białegostoku Ludwik Zamenhoff, twĂłrca esperanto. W czasie I wojny światowej (1914-18) w latach 1915-19 Litwa wraz z Suwalszczyzną były okupowane przez wojska niemieckie. W Wiejsiejach i okolicy przed I wojną światową mieszkało takĹźe sporo PolakĂłw i po przegranej przez Niemcy wojnie (listopad 1918) w grudniu 1918 r. powstały w Wiejsiejach polskie władze samorządowe. W chwili opuszczania przez wojska niemieckie Suwalszczyzny (i Litwy) w lipcu 1919 r., Niemcy pozwolili ją zająć wojskom litewskim wraz z południową Suwalszczyzną, w ktĂłrej większość ludności stanowili Polscy (powiaty: suwalski, augustowski i połowa powiatu sejneńskiego), a LitwinĂłw prawie w ogĂłle nie było. Litwini po zajęciu Suwalszczyzny wobec lokalnej ludności polskiej dopuszczali się gwałtĂłw, grożąc nawet rzezią PolakĂłw. Jeszcze gorzej traktowano PolakĂłw w przygranicznych terenach po litewskiej stronie Linii Focha, a więc takĹźe w Wiejsiejach w obawie, Ĺźe będą walczyli o przynaleĹźność ich do Polski. Szereg PolakĂłw z Wiejsiej i okolicy aresztowano, prawie wszystkie majątki ziemskie większej i mniejszej własności polskiej ograbiono, a ich właściciele, ktĂłrzy nie zdołali się ukryć, zostali aresztowani lub uprowadzeni (S. Buchowski). Podczas wojny polsko-bolszewickiej i pośredniej polsko-litewskiej (nacjonalistyczna i antypolsko nastawiona Litwa wspierała militarnie najazd bolszewikĂłw na Polskę), wojska polskie po zwycięskiej bitwie warszawskiej w połowie sierpnia 1920 r. przystąpiły do pogoni za cofającym się wrogiem, aby go ostatecznie pobić. Musiało to doprowadzić do konfrontacji zbrojnej z wojskiem litewskim, ktĂłre stało w drodze wojskom polskim. 19 września rozpoczęła się akcja wojsk polskich (2 armia gen. Edwarda Rydza-Śmigłego) na froncie północnym: Suwalszczyzna-Litwa-Grodzieńszczyzna. Wydzielona grupa skrzydłowa, złoĹźona z 4 brygady jazdy, suwalskiego pułku piechoty i 2 baterii artylerii polowej, otrzymała rozkaz wyruszenia z Augustowa, oczyszczenia terenĂłw litewskiej Suwalszczyzny (tereny w okolicy Kopciowa i Wiejsiej) z wojsk litewskich, sforsowania Niemna między południowymi terenami Litwy - od Wiejsieji po Grodno i marszu w kierunku wschodnim celem przecięcia drĂłg z Lidy i Wilna. Drewniany most na Niemnie w Druskiennikach miał kluczowe znaczenie dla ataku polskiej Północnej Grupy Uderzeniowej podczas stoczonej tu wkrĂłtce wielkiej z zwycięskiej dla PolakĂłw Bitwy Niemeńskiej. W dniach 19-23 września 1920 r. doszło do starć zbrojnych pomiędzy siłami polskimi a litewskimi, najpierw w rejonie Kopciowa, a następnie Wiejsiej (5 pułk piechoty), ktĂłry zajął miasteczko 23 września. Po raz pierwszy od czasĂłw pogańskiej Litwy zacięte walki z Litwinami. Obrona litewska została przełamana, a głównemu zgrupowaniu wojsk litewskich groziło zniszczenie; tylko szybka jego ucieczka w głąb terytorium litewskiego uratowała większość tego zgrupowania. Tym niemniej Litwini ponieśli dotkliwą poraĹźkę w walce z Polakami podczas walk na tym terenie, szczegĂłlnie w rejonie Kopciowa – stracili 12 dział, wielu zabitych i ponad 1700 jeńcĂłw i dalszych 80 jeńcĂłw w Druskiennikach, gdzie Polacy zdobyli w stanie nieuszkodzonym most na Niemnie. Maszerujące za kawalerią polską dywizje piechoty w szeregu starć skutecznie wyeliminowały z walki dalsze oddziały wojska litewskiego, ktĂłre w czasie całej Bitwy Niemeńskiej nie zagraĹźały juĹź tyłom polskiej grupy uderzeniowej. Jednak północna (dziś litewska) Suwalszczyzna wraz z Wiejsiejami pozostała przy Litwie. Dla tamtejszych PolakĂłw przyszedł okres zagłady, zgotowanej im przez Litwą Kowieńską. Zachowała się tu oficyna pałacu Massalskich, Park Ogińskich, obecnie najstarszy park na Litwie, załoĹźony w XIX wieku. W parku znajduje się odsłonięty w 1998 r. granitowy pomnik Ludwika Zamenhofa, dłuta Juliusa NaruĹĄisa oraz kościół pw. św. Jerzego wybudowany w 1817 r. w stylu późnobarokowo-klasycystycznym; w podziemiach kościoła pochowany jest fundator kościoła, hetman Michał Massalski wraz z Ĺźoną, Franciszką z Ogińskich. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę starych grobĂłw polskich i duĹźo z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić oryginalne imiona i nazwiska, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodził się tu Michał Chalecki (1679-1715 Warszawa), starosta mozyrski, oboĹşny Wielkiego Księstwa Litewskiego, poseł na sejmy, m.in. koronacyjny w Krakowie, jeden z najwierniejszych stronnikĂłw krĂłla Augusta II – pułkownik Jego KrĂłlewskiej Mości, dowĂłdca chorągwi husarskiej.

WIEKSZNIE – ViekĹĄniai, miasteczko w okręgu telszańskim, koło MoĹźejek. Wieksznie były własnością rodzin GĂłrskich i SapiehĂłw potem SzczukĂłw. 25 paĹşdziernika 1725 roku Marcin Leopold Szczuka, starosta wąwolnicki (Lubelskie) i właściciel Biłgoraja (Lubelskie) oraz Wiekszni nadał tej Ĺźmudzkiej osadzie prawa miejskie i herb własny. Jednak dopiero 15 maja 1792 roku prawa miejskie dla Wiekszni zostały potwierdzone i podpisane przez krĂłla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Jest tu cmentarz z zachowynymi starymi polskimi grobami. Urodził się tu Adam Jaczynowski (1862-1931 Warszawa), pedagog, działacz oświatowy, 1896-1916 profesor języka rosyjskiego w Seminarium Duchownym w Warszawie (zapoznawał klerykĂłw z historią Polski), 1906-07 przewodniczący Zarządu Uniwersytetu Ludowego Polskiej Macierzy Szkolnej, 1908-25 kierownik Gimnazjum Filologicznego im. Stanisława Kostki w Warszawie, członek-załoĹźyciel Stowarzyszenia Nauczycielstwa Polskiego. Koło Wiekszni urodził się Gabriel BierĹźański (1835-1888), zakonnik katolicki – bernardyn, autor i tłumacz polskich książek religijnych dla katolikĂłw litewskojęzycznych oraz powieści M. RodziewiczĂłwna Szary proch. Koło Wiekszni był folwark, ktĂłry naleĹźał do profesora Władysława Kondratowicza.

WIELONA - Veliuona, miasteczko nad Niemnem w okręgu tauroskim, koło Jurborka. Zmart tu lub pod Wieloną Giedymin, takĹźe Gedymin, lit. Gediminas (ok. 1275 – grudzień 1341), wielki książę litewski w latach 1316–41, twĂłrca dynastii GiedyminowiczĂłw, ktĂłrych przedstawiciele ulegli w XIV wieku zruszczeniu (Wielkie Księstwo Litewskie, w ktĂłrym ziemie ruskie stanowiły ponad 90% jego powierzchni, a ludność w ponad 80% była ruska, stało się właściwie księstwem ruskim, tym bardziej, Ĺźe językiem urzędowym był język ruski, a prawie wszyscy książęta litewscy przyjęli prawosławie; juĹź ona Giedymina – Jewna (ok. 1280 - ok. 1344) była cĂłrką księcia połockiego Iwana i matką 8 książąt i 6 księżniczek litewskich; z kolei rodzicami Władysława Jagiełły, późniejszego krĂłla Polski byli syn Giedymina – Olgierd, a matką Juliana, cĂłrka ruskiego wielkiego księcia Aleksandra twerskiego i Anastazji halickiej (zm. 1364 lub 1365), ktĂłrej matką była Eufemia kujawska, siostra krĂłla polskiego Władysława I Łokietka; mało więc krwi litewskiej było juĹź w Ĺźyłach Władysława Jagiełły i było w niej juĹź trochę krwi polskiej, o czym często się zapomina). Giedymin utrzymywał poprawne kontakty z Polską - jego cĂłrka, Aldona, poślubiła następcę polskiego tronu – Kazimierza, później zwanego Wielkim. Na początku XV w. Wielona jako Friedeburg była stolicą krzyĹźackiej Ĺťmudzi – wielki mistrz krzyĹźacki Konrad von Jungingen zbudował tu zamek. ĹťmudĹş została odzyskana dla Litwy w duĹźej mierze dzięki Polsce (pokĂłj w Toruniu w 1411 r.). W 1421 r. książę Witold erygował tu parafię katolicką – kościół jest jednym z najstarszych na Litwie, został rozbudowany w latach 1636-44 przez księcia Albrychta Stanisława Radziwiłła, a w XIX w. przez Zaleskich. W podziemiach tego zabytkowego kościoła chowani byli przedstawiciele rodĂłw Wiśniowieckich, Radziwiłłów, ChodkiewiczĂłw, OstrorogĂłw (rĂłd pochodził z Wielkopolski), Brzostowskich i Słuckich. KrĂłlowa Bona i krĂłl Władysław IV powiększyli jej fundusze przez co stała się jedną z najbogatszych parafii na Ĺťmudzi. W kościele są obrazy polskiego malarza Michała Andriollego (1836-1893). Miejskie prawo magdeburskie nadał Wielonie krĂłl Polski Aleksander Jagiellończyk. W Rzeczypospolitej Wielona była stolicą jednego z traktĂłw Księstwa Ĺťmudzkiego. Dobra wielońskie od XV w. naleĹźały do dĂłbr stołowych krĂłlĂłw polskich (były dzierĹźawione magnatom). Ostatnią osobą, ktĂłra je dzierĹźawiła była Maria Teresa Poniatowska, bratanicy krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na Sejmie w Warszawie w latach 1772-75 krĂłlewszczyznę wielońską zamieniono na dobra prywatne i przekazano na własność Marii Teresy Poniatowskiej. Zrzekła się jednak ona tego majątku na rzecz swojego brata, księcia JĂłzefa Poniatowskiego. W XIX w. właścicielami Wielony byli Zalescy, ktĂłrzy pobudowali tu w latach 1818-20 okazały dwĂłr. W 1856 r. przebywał we dworze Teodor Tripplin, doktor nauk medycznych, podróşnik i pisarz w jednej osobie, ktĂłry w wydanym w Wilnie Dzienniku podróşy po Litwie i Ĺťmudzi (1858) opisał tu swĂłj pobyt. Zachwyciła go przede wszystkim kolekcja rycerskich zbroi i starych numizmatĂłw Zaleskiego. Miał on teĹź wiele obrazĂłw, a wśrĂłd nich dwa dzieła Albrechta DĂźrera oraz dwa inne, określane przez Tripplina jako bardzo cenne, bez podania nazwisk ich autorĂłw, a zatytułowane „Narodziny Wenery" i „Diana z nimfami". Ostatnim polskim właścicielem dĂłbr wielońskich był Marian Zaleski (1886-?). W 1909 r. sprzedał je szwedzkiemu baronowi, Platonowi Vakselisowi. W okresie międzywojennym we dworze była szkoła podstawowa, a po II wojnie światowej szkoła średnia. Urodził się tu Władysław Michał Zaleski (1852-1925 Rzym), ojciec Leon był obywatelem ziemskim i prezesował sądom w Kownie, Władysław Zaleski odebrał staranne wykształcenie w polskim duchu patriotycznym, został duchownym katolickim, dyplomatą w słuĹźbie Stolicy Apostolskiej, podróşnikiem i przyrodnikiem; ukończył gimnazjum w Kownie, seminarium duchowne w Warszawie i Uniwersytet Gregoriański w Rzymie, w 1886 r. członek papieskiej misji dyplomatycznej w Indiach, w 1887 r. reprezentował papieĹźa Leona XII w Londynie na uroczystości 50-lecia panowania krĂłlowej Wiktorii, od 1890 r. ponownie w Indiach, 1892-1916 delegat apostolski na Indie Wschodnie z godnością tytularną arcybiskupa Teb, gdzie organizował administrację kościelną, a zwłaszcza ośrodki kształcenia miejscowego kleru (np. seminarium w Kandi na Cejlonie), od 1916 r. patriarcha Antiochii z siedzibą w Rzymie, podczas licznych podróşy po Azji (Indie, Chiny, Japonia, Filipiny, Indochiny, Jawa) zebrał wiele roślin, z ktĂłrych ułoĹźył zielnik flory indyjsko-malajskiej, zawierający około 35 tysięcy rycin, ktĂłry przekazał przed śmiercią Uniwersytetowi Warszawskiemu, autor wielu prac z dziedziny etnografii i misjologii i wspomnień podróşniczych wydanych w języku polskim (m.in. „Trzydzieści lat w Indiach i Azji Południowej" (1917-21), włoskim, francuskim i angielskim, przez całe Ĺźycie utrzymywał kontakt z rodzinnym krajem, często podkreślając swoje wielki przywiązanie do Polski.

WIEPRZE – Vepriai, miasteczko na Litwie, w rejonie Wiłkomierza (Litwa Kowieńska), w okręgu wileńskim. Własność Ogińskich, następnie SzemiottĂłw (ufundowali tu kościół w 1616 r.), TyzenhauzĂłw, Kossakowskich i PlaterĂłw. Przez bez mała 150 lat Wieprze naleĹźały do rodziny TyzenhauzĂłw. W 1808 r. Antoni Tyzenhauz (1756-1816), generał wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, prezydent Wilna, poseł na Sejm Czteroletni w Warszawie nie sprzedał je rĂłwnieĹź posłowi na Sejm Czteroletni, pułkownikowi Wojska Polskiego, JĂłzefowi Dominikowi hr. Korwin-Kossakowskiemu (1771-1840), Ĺźonatemu z Ludwiką Zofią Potocką z Podhajec w Galicji (1779-1850). Ich cĂłrka, Pelagia (1797-1881) wyszła za Szkota, Aleksandra Bover de Sait-Clair (1800-1880). W 1855 r. sprzedali oni majątek Ksaweremu Druckiemu-Podbereskiemu (1806-1899), a ten po jakimś czasie sprzedał go łącznie z folwarkami Bataniszki i Kowalaki hrabiemu Adamowi Alfredowi Broel-Platerowi (1836-1909), marszałkowi szlachty guberni wileńskiej, ktĂłry tu nie mieszkał. Po nim Wieprze objął w 1909 r. jego młodszy syn Marian Stefan Wandalin (1873-1951), późniejszy dyrektor wileńskiego Banku Ziemskiego oraz współtwĂłrca i sponsor Muzeum Nauki i Sztuki w Wilnie; był on ostatnim właścicielem tutejszego majątku. Wziął tu ze sobą część ojcowskiego księgozbioru (2500 tomĂłw), archiwum z dokumentami majątkowymi po Szemiotach i Tyzenhauzach oraz bardzo bogaty zbiĂłr heraldyczny, a takĹźe część obrazĂłw malarzy zachodnioeuropejskich oraz cenną kolekcję polskiej i obcej porcelany. Był dobrym gospodarzem: odnowił budynki gospodarcze, zbudował nową destylarnię oraz rozbudował dwĂłr, w ktĂłrym zamieszkał z rodziną. Mieszkali tu do końca I wojny światowej. Podczas tej wojny dwĂłr był kilka razy grabiony. Ocalały tylko dzieła sztuki, książki i dokumenty, ktĂłre zostały wcześniej wywiezione do Wilna. Zbiory archeologiczne zostały przekazane polskiemu Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Wilnie. Kiedy na Litwie władzę przejęli skrajnie antypolscy nacjonaliści litewscy, zapowiadający odebranie Polakom majątkĂłw, hr. Marian Stefan Broel-Plater wydzierĹźawił majątek ziemianinowi litewskiemu. W 1923 r. majątek został znacjonalizowany bez odszkodowania przez rząd litewski, a dwĂłr zabrany mu w 1924 r. i przeznaczyli na szkołę. Podczas II wojny światowej przepadły Marianowi Broel-Platerowi zbiory wieleńskie (zagrabili je Litwini). Jako obywatel litewski w 1945 r. nie dostał pozwolenia na wyjazd do Polski i zmarł w Wilnie, a rok później jego Ĺźona, Ludwika Maria z Hołyńskich. Dzisiaj dworek jest zaniedbany i opuszczony. Szymon Kossakowski organizował tu w 1768 r. na Litwie konfederację barską. Podczas Powstania Listopadowego 1831 r. przebywała tu przez pewien czas Emilia Plater. W rejonie tym mieszkało duĹźo PolakĂłw, ktĂłrzy prawie wszyscy byli katolikami. W okresie międzywojennym byli oni prześladowani nie tylko przez władze litewskie, ale takĹźe Kościół litewski. Właśnie w parafii w Wieprzach wyjątkową bezczelnością popisywał się proboszcz litewski o polsko brzmiącym nazwisku - ks. Mirski. We wszystkich wyborach do Sejmu litewskiego do 1926 r. (od 1927 r. w Sejmie litewskim nie mogło być polskich posłów) przystępujących do komunii wielkanocnej parafian pytał, na jakie ugrupowanie zamierzają oddać głos w najbliĹźszych wyborach. Jeśli spowiadający się odpowiadał, Ĺźe na listę polską, ks. Mirski przerywał spowiedĹş słowami: „To jedĹş spowiadać się do Warszawy". Wieprzańscy parafianie wielokrotnie składali na ręce biskupa Karewicza zbiorowe prośby o odwołanie szowinistycznego proboszcza. Zawsze bezskutecznie. Urodził się tu Polak Stanisław Saint-Clair (Kossakowski) (1835-1887), angielski kapitan, turecki generał brygady, jako kapitan armii angielskiej brał udział w wojnie krymskiej1853-56, odznaczając się w bitwach pod Czarnaja i Sewastopolem, uczestnik polskiego Powstania Styczniowego 1863-64, a po jego upadku wstąpił do armii tureckiej, w czasie wojny rosyjsko-tureckiej 1877-78 dowĂłdca, w stopniu generała, oddziału ochotnikĂłw w Rodopach (Bułgaria), prĂłbował wĂłwczas zorganizować legion polski przy armii tureckiej, w tworzonym Rządzie Narodowym Skonfederowanych Ziem Polskich miał być jego przedstawicielem przy rządzie brytyjskim.

WIERZBOŁÓW – Virbalis, miasto w okręgu mariampolskim, 12 km od Wyłkowyszek. Wioskę Wierzbołów została załoĹźona za rządĂłw krĂłlowej Bony i otrzymała nazwę Nowa Wola, należącą do nazewnictwa wybitnie polskiego („Wola"). KrĂłl polski Zygmunt III Waza oddał Wierzbołów na oprawę posagu swoje Ĺźony Anny HabsbuĹźanki; potem były to oprawy posagu Ĺźon krĂłla Władysława IV – Cecylii Renaty i Marii Ludwiki oraz Ĺźony krĂłla Michała Wiśniowieckiego – Eleonory. W dniu 15 czerwca 1593 r. krĂłl Zygmunt III nadał miejscowości prawo magdeburskie i herb wyobraĹźający anioła z mieczem i wagami. W 1554 r. krĂłlowa polska Bona Sforza (Ĺźona krĂłla Zygmunta Starego) ufundowała w Wierzbołowie drewniany kościół. W latach 1643-1819 był tu klasztor polskich dominikanĂłw, ufundowany przez dworzanina krĂłlewskiego Jana Wścieklicę i jego Ĺźonę Mariannę. Dominikanie prowadzili tu do 1819 r. sześcioklasową szkołę polską. Zmuszeni do tego przez władze opuścili klasztor 29 września 1819 r., a ich nowy kościół konsekrowany w 1783 r. przeznaczono na parafialny; kościół ten uległ zniszczeniu w 1944 r. i nie został odbudowany. Za zgodą władz polskich w 1731 r. przybyli tu niemieccy osadnicy ewangeliccy z Saluburga (Austria), ktĂłrzy od 1833 r. mieli tu swĂłj kościół. TakĹźe i ten fakt potwierdzał wieloetniczność Litwy Kowieńskiej: to nie był kraj tylko LitwinĂłw. Podczas szwedzkiego potopu, hetman wielkolitewski Janusz Radziwiłł i Bogusław Radziwiłł w trudnym połoĹźeniu Rzeczypospolitej dostrzegli szanse na wykrojenie sobie z części terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego księstw lennych pod opieką krĂłla szwedzkiego, doprowadzili w Kiejdanach 10 sierpnia 1655 r. do zawarcia układu, ktĂłry poddawał Litwę krĂłlowi szwedzkiemu Karolowi Gustawowi. Kiedy wiadomość o tym doszła 17 sierpnia do wojska dowodzonego przez Janusza Radziwiłła – grupy Kazimierza Ĺťeromskiego (2000 ludzi) przybyłego do Wierzbołowa, oddział ten zbuntował się przeciw zdrajcy i 23 sierpnia zawiązała się tu w obronie krĂłla polskiego Jana Kazimierza konfederacja wymierzona przeciwko Szwedom i Januszowi Radziwiłłowi pod przewodnictwem Pawła Jana Sapiehy. Z kolei 8 listopada 1656 r. hetman Wincenty Gosiewski zawarł tu miejscowy rozejm zawieszający działania zbrojne polsko-brandenburskie (Brandenburgia stawała się sojusznikiem Rzeczypospolitej w wojnie ze Szwedami). W 1782 r. Wierzbołów został miastem krĂłlewskim. Podczas powstania kościuszkowskiego 1794 r. polskie odziały wojskowe wycofujące się ze Ĺťmudzi stoczyły tu walkę z oddziałem pruskim. W latach 1807-1815 Wierzbołów był w składzie Księstwa Warszawskiego, a w latach 1815-1915 KrĂłlestwa Polskiego. Według tendencyjnego rosyjskiego spisu ludności z 1897 r. w Wierzbołowie mieszkało 233 PolakĂłw, natomiast według jeszcze bardziej antypolskiego litewskiego spisu ludności z 1923 r. w mieście mieszkało juĹź tylko 24 PolakĂłw. W 1918 r. po zajęciu miasteczka przez wojska litewskie zmieniono historyczną nazwę miejscowości na Virbalis. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę grobĂłw polskich z XIX w. oraz kaplica grobowa z pocz. XX w., ktĂłrą ufundował polski fabrykant i ziemianin Mikołaj Franciszek Rekosz. Urodzili się tu: Tadeusz Biliński (1892 - 1960 Świdnica), polski rzeĹşbiarz i malarz (ukończył Akademię Sztuk Pięknych we Lwowie), specjalizował się w rzeĹşbach portretowych, małych formach rzeĹşbiarskich, a takĹźe malarstwie sztalugowym; Wojciech Izdebski (1616 - 1702), duchowny katolicki, w latach 50. i 60. XVII w. archidiakon smoleński, a takĹźe pleban preński i birsztański ,biskup pomocniczy wileński od 1696 r.; Mikołaj Franciszek Rekosz (1832 – 1911 Kowno), polski fabrykant i ziemianin, właściciel duĹźych zakładĂłw metalowych „Minerva" (ok. 150 robotnikĂłw) w Kownie i kilku majątkĂłw na polskiej SuwalszczyĹşnie; Wsiewołod StraĹźewski (1897-1973 Warszawa), Polak z wyboru pochodzenia rosyjsko-szwedzkiego, generał Armii Czerwonej, generał dywizji Ludowego Wojska Polskiego, pierwszy wiceminister Obrony Narodowej 1945, dowĂłdca Okręgu Wojskowego: III Poznańskiego (1946-1948), I Warszawskiego (1948-1949), IV Śląskiego (1949-1956), 1952-56 poseł na Sejm PRL.

WILEŃSKA GUBERNIA – CZĘŚĆ NALEŻĄCA DO LITWY KOWIEŃSKIEJ. Po likwidacji państwa polskiego w 1795 r. i zajęciu przez Rosję ziem litewskich Rzeczypospolitej, władze carskie utworzyły w 1802 r. gubernię wileńską ze stolicą w Wilnie, ktĂłra istniała do 1915 r. Po zmianie granic w 1842 r. gubernia wileńska miała powierzchnię 41 907 km² i była podzielona na powiaty (ujezdy): dziśnieński, lidzki, oszmiański, święciański, trocki, wilejski i wileński. W 1904 r. zamieszkiwało ją 1 591 207 osĂłb. Wilno i obszar wileński włącznie z powiatami lidzkim i oszmiańskim były etnicznie głównie polskie, tereny na zachĂłd od Wilna, Trok i Święcian litewsko-polskie, powiaty wilejski i dziśnieński białorusko-polski, w miastach mieszkało bardzo wielu ĹťydĂłw. Podczas I wojny światowej, w latach 1915-18 większa część guberni wileńskiej była okupowana przez armię niemiecką. W latach 1918-20 w skład Republiki Litewskiej weszły zachodnie tereny byłej guberni wileńskiej – części powiatĂłw: święciańskiego (Tauroginie, Łabonary), wileńskiego (Malaty, Pozelwa, Janiszki, Giedrojcie, Giełwany, Szyrwinty, Muśniki) i trockiego (Jewie, Ĺťośle, Koszedary, Sumiliszki, Wysoki DwĂłr, Hanuszyszki, Stokliszki, Butrymańce, Daugi, Merecz, Orany, Olita) – razem około 6 tys. km² z ludnością ok. 190 tys., w tym znaczny procent PolakĂłw. W utworzonym przez LitwinĂłw powiecie koszedarsko-trockim Polacy stanowili w 1939 r. 29,3% ogółu ludności. O przynaleĹźność polskich Szyrwint i GiedrojciĂłw toczyły boje w 1920 r. wojska polskie i litewskie (zostały podstępnie zajęte przez LitwinĂłw juĹź po ogłoszeniu rozejmu).

WILKI albo Wilkija – Vilkija, miasteczko w okręgu kowieńskim, nad Niemnem. NaleĹźała do dĂłbr krĂłlewskich. W 1549 roku włości tutejsze krĂłl Zygmunt August nadał Barbarze Radziwiłłównej, a w 1792 roku krĂłl Stanisław August Poniatowski nadał Wilkom prawa miejskie. Kościół wzniĂłsł tu krĂłl Zygmunt Stary. W 1897 roku parafia wilkijska miała 9934 parafian, wśrĂłd ktĂłrych 35% było Polakami. Na cmentarz poznikały juĹź groby polskie (chyba ostał się tylko grĂłb Kazimiery Unińskiej). Jest natomiast duĹźo nowszych grobĂłw z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodził się tu Dezydery Szymkiewicz (1885-1948 KrakĂłw), polski botanik (studiował w Warszawie i ParyĹźu), 1925-39 profesor polskiej Politechniki Lwowskiej, po opuszczeniu Lwowa, od 1946 do śmierci profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, jednocześnie dyrektor Instytutu Badawczego Leśnictwa w Krakowie, członek Polskiej Akademii Umiejętności, autor pierwszego polskiego podręcznika ekologii roślin, jako pierwszy w Polsce badał wpływ klimatu na czynności fizjologiczne roślin.

WILKISZKI – VilkyĹĄkiai, miasteczko w okręgu tauroskim. Urodzili się tu: Melchior Giedroyć (1536 - 1608 w Olsiadach na Ĺťmudzi), poseł z Wielkiego Księstwa Litewskiego: w 1569 r. jako poseł wileński podpisał akt unii lubelskiej, od 1571 r. duchowny katolicki i od 1572 r. kustosz kapituły wileńskiej, od 1574 r. biskup Ĺźmudzki, w 1575 r. jako biskup elekt udał się do Francji, aby zaprzysiąc wierność wybranemu na krĂłla Polski Henrykowi Walezemu, jako duszpasterz musiał stawić czoła popieranemu przez Radziwiłłów kalwinizmowi i odradzającemu się pogaństwu; popierany przez jezuitĂłw wzmacniał struktury parafii katolickich, osobiście wycinał święte dęby i zgasił pogański ogień na GĂłrze Birucie i własnym sumptem wydał przełoĹźony na język litewski katechizm i polską Postyllę Jakuba Wujka, 25 maja 1580 r., w katedrze wileńskiej wręczył krĂłlowi Stefanowi Batoremu kapelusz i miecz, poświęcony przez papieĹźa na wyprawę moskiewską; oraz tu czy ewentualnie w Turgielach Edward Bonifacy Pawłowicz (1825-1909 LwĂłw), polski malarz (ukończył petersburską Akademię Sztuk Pięknych), nauczyciel rysunku w gimnazjum w NowogrĂłdku, brał udział w Powstaniu Styczniowym 1863 r., za co został zesłany na Sybir, po powrocie z zesłania w 1867 r., krĂłtko osiedlił się w NowogrĂłdku, potem we Lwowie, malował głównie portrety (w tym „Autoportret" 1853, dziś w Wilnie), pejzaĹźe i konserwował zbiory polskiego Muzeum Lubomirskich we Lwowie, współpracował z wieloma gazetami, m.in. „Gazetą Lwowską" i wileńskim „Kurierem Litewskim" (od 1906 r.), korespondował z Elizą Orzeszkową, autor pamiętnikĂłw „Wspomnienia: NowogrĂłdek, więzienie, wygnanie" (LwĂłw 1887, wersja zdigitalizowana w Internecie), „Wspomnienia z nad Wilji i Niemna. Studya, podróşe" (LwĂłw 1883) i pracy teoretycznej z zakresu malarstwa. Spędził tu dzieciństwo Franciszek Morze (1802-1852 Warszawa), polski prawnik, autor rozpraw naukowych, podczas studiĂłw w Wilnie członek filaretĂłw, po ich procesie zamieszkał w Warszawie, był zwolennikiem tezy, iĹź prawo rzymskie oddziaływało na prawo polskie przede wszystkim za pośrednictwem prawa miejskiego i kanonicznego, w 1826 r. w „Dzienniku Warszawskim" opublikował pracę „O wpływie prawodawstwa rzymskiego na prawo polskie i litewskie", ktĂłrą wysoko ocenił Joachim Lelewel.

WIŁKĄPIE - Vilkų Kampas, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Szwekszni. Własność PlaterĂłw, ładny pałc przebudowany w stylu neoklasycystycznym w 1880-87 przez hr. Aleksandra Platera (1845-1922). Ostatnią właścicielką tutejszego majątku i pałacu była Janina Plater (1890-1940), ktĂłrej matką była Maria Ciechanowiecka herbu Dąbrowa (Ciechanowieccy wywodzili się z Ciechanowca na Podlasiu, a więc z terenu na ktĂłrym Litwini nigdy nie mieszkali). Antypolski rząd litewski w 1923 r. zabrał Platerom większość tutejszego majątku, a pałac komunistyczne władze Litwy w 1940 r., co doprowadziło do przedwczesnej śmierci Janiny Plater (9 września). Urodził się tu Kazimierz Rumsza (1886-1970 Londyn), generał brygady Wojska Polskiego, w 1919 r. dowĂłdca 5 Dywizji StrzelcĂłw Polskich na Syberii, w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. dowĂłdca Brygady Syberyjskiej, 1924-26 dowĂłdca 3 Brygady Ochrony Pogranicza w Wilejce, w czasie II wojny światowej m.in. dowĂłdca 8 Brygady Kadrowej StrzelcĂłw i od 1941 r. Stacji Zbornej OficerĂłw Rothsay w Anglii, gdzie pozostał po zakończeniu wojny.

WISZTYNIEC - ViĹĄtytis, miasteczko na Litwie w rejonie wyłkowyszkowskim, w okręgu mariampolskim, nad Jeziorem Wisztynieckim. W czasach przedrozbiorowych i do 1870 miasto, w 1815-1915 w granicach KrĂłlestwa Polskiego. Ziemię tę zaludniali Polacy i Litwini. Tutejszy kościół ufundował w 1560 r. krĂłl Zygmunt August (kolejny fundowali Pacowie w 1723 r, a obecny jest z 1829 r., w WiĹźajnach na terenie dzisiejszej Polski był kościół filialny parafii wisztynieckiej), a w 1570 r. w Warszawie nadał Wisztyniecowi prawa miejskie i herb. Pochodzący z Wisztyńca Leon Holleanderski otrzymał zgodę władz carskich na załoĹźenie w Suwałkach drukarni wydającej pisma polskie i rosyjskie, ktĂłrą prowadził w latach 1839-42. W parafii wiszytnieckiej większość stanowili Litwini. Obok nich naleĹźało do niej do tysiąca PolakĂłw. Z nominacji carskiej wikariuszem kapitulnym (administratorem apostolskim) diecezji augustowskiej/sejneńskiej został nacjonalista litewski i wrĂłg PolakĂłw, ks. JĂłzef Antonowicz. W 1909 r. wydał on zarządzenie, by tylko w kaĹźdą czwartą niedzielę msza święta była w języku polskim, a w pozostałe w języku litewskim, co wywołało opĂłr zwolennikĂłw "mszy polskiej" i doprowadziło do starć 3 kwietnia 1910 r.: Polacy słusznie domagali się mszy w języku polskim w kaĹźdą niedzielę. W grudniu 1918 r. Polacy z Wisztyńca i okolic podjęli samorzutnie akcję, ktĂłrej celem było wydzielenie gminy Wisztyniec z powiatu wyłkowyskiego i przyłączenie jej do polskiego powiatu suwalskiego. W tej sprawie na początku stycznia 1919 roku zostało wysłane za pośrednictwem Tymczasowej Rady Obywatelskiej Okręgu Suwalskiego (TROOS) podanie do rządu polskiego, podpisane przez ponad 1 tys. osĂłb z prośbą o włączenie Wisztyńca do Polski. Zwolennicy tego rozwiązania powołali komitet miejski i w styczniu 1919 r. wybrali wĂłjta, ktĂłrym został Polak JĂłzef Kałwajć, związany z TROOS. Natomiast Litwini przeciwni tym działaniom utworzyli komitet gminny, podporządkowany litewskim władzom powiatowym z Wyłkowyszek. Naczelnik powiatu wyłkowyskiego 10 maja 1919 r. wydał rozporządzenie, by polski komitet miejski rozwiązał się i przekazał swoje prerogatywy oraz dokumenty litewskiemu komitetowi gminnemu. Kroki te zostały poparte pojawieniem się w Wisztyńcu uzbrojonej milicji litewskiej. O godzinie 3 w nocy z 22 na 23 sierpnia 1919 r. Polacy na graniczącej z gminą wisztyniecką Ziemi Sejneńskiej, na ktĂłrej stanowili większość ludności, rozpoczęli działania zbrojne o jej wyzwolenie spod okupacji litewskiej. Jednocześnie kompania podchorążego Łankiewicza uderzyła na Krasnopol, rozbrajając załogę litewską i biorąc do niewoli około 40 jeńcĂłw. Polacy, wykorzystując zaskoczenie, wyparli z miasta LitwinĂłw, ktĂłrzy nie stawiali znaczącego oporu. Po litewskiej stronie linii Focha zajęto rĂłwnieĹź Kopciowo, Wiejsieje i ŁoĹşdzieje. Po kilkunastu godzinach znaczny obszar Suwalszczyzny znajdował się juĹź w rękach bojownikĂłw Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Powstańcy liczyli, Ĺźe wkrĂłtce z Suwałk nadejdzie mający obsadzić granicę 41 Suwalski Pułk Piechoty, ktĂłry miał zjawić się w mieście 23 sierpnia. Litwini ściągnęli posiłki w rejon Kalwarii i ŁoĹşdziejĂłw i o godzinie 4.30 26 sierpnia rozpoczęli kontratak i po dwĂłch godzinach odzyskali miejscowości połoĹźone poza linią demarkacyjną oraz Sejny i po uporczywych walkach opanowali je. Ziemia Sejneńska pozostała przy Polsce, Wisztyniec został po stronie litewskiej, co doprowadziło do znacznego eksodusu ludności polskiej z miasteczka. Na cmentarzu jest duĹźo nowszych grobĂłw polskich z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. W Wisztyęcu urodzili się : Jerzy Tyszkiewicz (1596–1656), duchowny katolicki, absolwent Akademii Krakowskiej, kanonik krakowski a następnie wileński, 1627-33 biskup sufragan wieleński i od 1633 r. biskup ordynariusz Ĺźmudzki, dbały o jej wszechstronny rozwĂłj, w 1637 r. fundator Kalwarii i konsekrator kościoła dominikanĂłw w Sejnach, w 1638 r. legat krĂłla Władysława IV do papieĹźa Urbana VIII, w 1644 r. przewodniczył katolickiej delegacji na odbywające się w Toruniu Colloquium Charitativum – dysputę teologiczną między ewangelikami i katolikami mającą doprowadzić do pojednania wyznań, w 1648 r. był elektorem Jana Kazimierza z Księstwa Ĺťmudzkiego, od 1649 r. biskup ordynariusz wileński, pochowany w katedrze wileńskiej; Julian Gruner (1898–1940 CharkĂłw), polski chirurg, wykładowca, porucznik rezerwy słuĹźby zdrowie Wojska Polskiego, lekkoatleta specjalizujący się w skoku wzwyĹź i rzucie oszczepem, na akademickich mistrzostwach świata w Warszawie w 1924 r. zdobył dwa srebrne medale (w skoku wzwyĹź z wynikiem 1,70 oraz w rzucie oszczepem z rezultatem 51,69), zdobywca dziesięciu medali mistrzostw Polski seniorĂłw: trzy złote (skok wzwyĹź – 1922; rzut oszczepem – 1925 i 1926), pięć srebrnych (skok wzwyĹź – 1923 i 1924; rzut oszczepem – 1922, 1923 oraz 1927), a takĹźe dwa brązowe (skok wzwyĹź – 1925; rzut oszczepem – 1924), 15 lipca 1922 r. wynikiem 1,76 ustanowił rekord Polski w skoku wzwyĹź, a 12 lipca 1925 r. podczas międzynarodowego mitingu lekkoatletycznego w ParyĹźu ustanowił rekord Polski w rzucie oszczepem (57,56 m), był to jednocześnie pierwszy rekord uzyskany poza granicami kraju, a sam zawodnik został pierwszym Polakiem, ktĂłry wygrał międzynarodowy mityng lekkoatletyczny, podczas kampanii wrześniowej 1939 r. dostał się w Stanisławowie do niewoli sowieckiej i został zamordowany w Charkowie w kwietniu 1940 r.

WŁADYSŁAWÓW obecnie Nowe Miasto - Kudirkos Naumiestis, miasto w okręgu mariampolskim. Tutejsza osada z nadania krĂłlowej Cecylii Renaty, Ĺźony krĂłla polskiego Władysława IV, w 1639 r. otrzymała nazwę WładysławĂłw, jednak w popularnym uĹźyciu funkcjonowała nazwa Nowe Miasto, ktĂłra nie była jednak oficjalną. Władze nacjonalistycznej Litwy walcząc brutalnie z polskością nadały miastu nazwę Naumiestis, a w 1934 r. obecną nazwę dla uhonorowania ich pisarza Vincasa Kudirki, ktĂłry mieszkał tu w latach 1895–99. KrĂłlowa Cecylia Renata w 1644-47 ufundowała tu klasztor polskich karmelitĂłw trzewiczkowych (zamknięty w 1805) oraz kościół katolicki; nowy kościół barokowy ufundowali karmelici (1788–1803), ktĂłry uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Odbudowany posiada uratowane cenne wyposaĹźenie wnętrza z czasĂłw polskich. W latach 1807-15 miasto było w granicach Księstwa Warszawskiego, a następnie do 1915 r. KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki) i było miastem powiatowym. Według tendencyjnego rosyjskiego spisu ludności z 1897 r. w mieście mieszkało 352 PolakĂłw (z pewnością było duĹźo więcej), a według jeszcze bardziej antypolskiego spisu litewskiego z 1923 r. zaledwie 19 PolakĂłw. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę starych grobĂłw polskich (m.in. ks.Piotra Bonawentury Kuderkiewicza 1803-1879 czy z napisem: Rosenberg Zygmunt - Zygmuntowi Maxymilianowi Rosenberg doktorowi medycyny chir. 2.5.1783-10.4.1841) i duĹźo nowszych z polskimi nazwiskami (np. Andruszkiewicz, Bacewicz, Kozłowski, Ogiński, Orzechowski) w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 roku, ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić oryginalne imiona i nazwiska, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Urodzili się tu: Zygmunt Bergman (1849 – po 1880), aktor, dyrektor teatru w Siedlcach; Antoni Hałko (1896-1967 Warszawa), działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie", później sekretarz generalny Stronnictwa Chłopskiego, 1922 poseł do Sejmu Wileńskiego i sekretarz jego prezydium, następnie poseł na Sejm Ustawodawczy RP.

WODOKTY - Małe Wodokty - Vadaktėliai, miejscowość okręgu poniewieskim, koło Nowego Miasta, nad Niewiażą . LeĹźało na terenie polskiej enklawy Lauda (do 1940 r.) – w okolicy pełno było zaściankĂłw szlacheckich. W 1897 r. wśrĂłd 3000 parafian 95% było Polakami. Majątek w Wodoktach był własnością ZawiszĂłw, potem Kopańskich, ktĂłrzy w 1880 r. zbudowali kaplicę, konsekrowaną w następnym roku przez biskupa sufragana Ĺźmudzkiego Aleksandra Bereśniewicza, w latach 1883-1902 biskupa kujawsko-kaliskiego (Włocławek). W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 69 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Cmentarz ze starymi grobami polskimi. Miejscowość znana z powieści „Potop" (1886) Henryka Sienkiewicza, choć nie jest to ta opisana przez autora. Kościół NMP z 1883 r. wzniesiony przez Kopańskich w miejscu drewnianej świątyni fundacji JĂłzefa i Bogumiły JodkiewiczĂłw z 1697 r. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 69 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Na cmentarzu katolickim zachowały się stare groby polskie, m.in grobowiec Piotrowskich z ich szczątkami z lat 1741-1950 oraz kaplica grobowa LutkiewiczĂłw. Urodził się tu Nikodem Butrym (1795-zm. ?), oficer kwatermistrzostwa i inĹźynierii wojsk KrĂłlestwa Polskiego (Kongresowego), podczas Powstania Listopadowego major kwatermistrzostwa w korpusie gen. Paca, następnie w sztabie gen. Jankowskiego, odznaczył się w bitwie pod Tykocinem, za co otrzymał krzyĹź Virtuti Militari, wzięty do niewoli po walce pod Budziskami (19 VI 1831), zesłany do Wiatki, pozostał w Rosji.

WOJEWODZISZKI - VaivadiĹĄkiai, wieś w okręgu wileńskim, koło PogirĂłw, w przedwojennym powiecie wiłkomierskim. Dawniej własność Kuszelewskich, potem Montwiłłów (1409 ha). Po 1918 r. Litwini zmienili starł polską nazwę wsi na litewską – VaivadiĹĄkiai (dokonano wĂłwczas lituanizacji nazw wszystkich miejscowości na Litwie, zazwyczaj ograniczało się to do zlituanizowania nazw polskich, jednak czasami miejscowościom nadawano zupełnie nowe – nie istniejące do tej pory nazwy). W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 35 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Urodził się tu Wincenty Montwiłł (1846-1903), zapalony ogrodnik – uznany pomolog, załoĹźyciel duĹźego sadu w Wojewodziszkach, prezesem Wileńskiego Towarzystwa Ogrodniczego, w 1898 r. załoĹźyciel Cesarskiego Towarzystwa Ogrodniczego.

WOJSZKANY – VaiĹĄkoniai, miejscowość w okręgu kowieńskim, w rejonie Kiejdan. Urodził się tu Aleksander Kazimierz Gintowt-Dziewałtowski (1821-1889), duchowny katolicki, proboszcz w Grodnie, kanonik wileński i sejneński, w latach 1872-83 biskup sufragan płocki i tytularny biskup Helenopolis in Bithynia: 1876-82 wikariusz generalny i kapitulny, wzniĂłsł nowy obszerny gmach Seminarium Duchownego w Płocku, 1882-83 biskup koadiutor i od 1883 arcybiskup metropolita mohylewski i administrator diecezji mińskiej, protestował przeciwko prĂłbom carskim wprowadzenia języka rosyjskiego do liturgii na Kresach.

WOJTKUNY – Vaitkūnai, wieś w okręgu poniewieskim, koło BirĹź. Urodził się tu Paweł Jakubenas - Povilas Jakubėnas (1871 - 1953 Szwajcaria), litewsko-polski ksiądz ewangelicko-reformowany (kalwini), ukończył studia teologiczne na Uniwersytecie w Dorpacie (Estonia), gdzie tytuł doktora nauk teologicznych otrzymał w 1898 za pracę „Husytyzm w Polsce i Litwie", sekretarz SynodĂłw Ewangelicko-Reformowanych 1901–15, po faktycznym podziale Jednoty Wileńskiej między Polskę a Litwę w 1922 r., stanął na czele Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w Republice Litewskiej z siedzibą w BirĹźach jako superintendent generalny litewskiego odłamu polskiej Jednoty Wileńskiej w okresie międzywojennym (1920–1940); był Ĺźonaty z polską kalwinką Heleną z Lipińskich i w domu uĹźywany był język litewski i polski (ich dzieci znały język polski); niestety pod naciskiem władz litewskich takĹźe w tym kościele prowadzono walkę z polskością, chociaĹź większość pastorĂłw nie okazywała wrogiego nastawienia do polskich kalwinĂłw na Litwie, gdyĹź to głównie oni byli solę kalwińskiej ziemi w tym kraju; po nawiązaniu stosunkĂłw dyplomatycznych między Polską i Litwą w 1938 r. Jakubens z zadowoleniem odnowił więzi łączące kalwinĂłw litewskich i polskich na Litwie Kowieńskiej z polską z charakteru Jednotą Wileńską. Superintendent generalny Jednoty Wileńskiej, ks. Konstanty Kurnatowski „w czerwcu 1939 r. w BirĹźach wziął udział w Synodzie Ewangelicko-Reformowanym Republiki Litwy. Oficjalna delegacja Kościoła Wileńskiego miała w swym składzie trzech księży: ks. superintendenta generalnego, ks. Pawła Dilisa, ks. Piotra Gorodiszcza oraz trzech reprezentantĂłw świeckich: Prezydenta Konsystorza Bronisława IĹźyckiego-Hermana, kuratora Romana TĂłrczyńskiego i delegata parafii warszawskiej pułkownika Stefana Koeba (...) Na inauguracyjnym naboĹźeństwie ks. Kurnatowski wygłosił kazanie, w ktĂłrym mĂłwił o dawnej współpracy i przyjaĹşni PolakĂłw i LitwinĂłw w ramach Jednoty Litewskiej i wyraził nadzieję na ich dalszy rozwĂłj. Niestety nadzieje na odbudowę dawnych, dobrych stosunkĂłw zostały unicestwione przez początek wojny" (Ewa Cherner).

WOJTKUSZKI – VaitkuĹĄkis, wieś w okręgu wileńskim, koło Pobojska. Od 1550 r. własność Skorulskich i od 1761 r. hrabiĂłw Kossakowskich (rĂłd ten pochodził z Ziemi ŁomĹźyńskiej). Dobra te (1963 dziesięcin) od 1858 r. stanowiły ordynację. Znany ze swojej filantropii hr. Stanisław Kossakowski od 1820 r. Zakładał tu szkółki, ochronki i małe szpitale, kasy poĹźyczkowe, zaprowadził samorząd gminny, zniĂłsł daremszczyzny i ograniczył pańszczyzny. Ostatnim, do 1940 r.) właścicielem Wojtkuszek, bardzo okrojonych przez litewską antypolską reformę rolną w 1923 r. (Kossakowskim pozostał jedynie pałac z parkiem i niewielką ilością ziemi - 100 ha; oczywiście nacjonalizacja zabranej ziemi była bez odszkodowania) był Jan Eustachy Kossaakowski (1900-1979), chirurg, profesor Akademii Medycznej w Warszawie, „twĂłrca polskiej chirurgii dziecięcej", syn znanego heraldyka i mecenasa sztuki Stanisława Kazimierza hrabiego Kossakowskiego (prowadził w wojtkuskim pałacu unikalne atelier, ktĂłrego kolekcja ponad 6 tysięcy dagerotypĂłw później przejęta bezprawnie przez LitwinĂłw jest zgromadzona obecnie w kowieńskim Muzeum Narodowym im. Ciurlionisa na Litwie). Po powstaniu państwa litewskiego po I wojnie światowej Jan Eustachy Kossakowski czując się Polakiem nie chciał zrezygnowac z obywatelstwa polskiego i zamieszkał w Polsce. Kościół katolicki pw. Zbawiciela fundacji Kossakowskich z 1789 r. Ruiny duĹźego i kiedyś ładnego pałacu, ktĂłry wzniĂłsł w latach 1857-62 Stanisław Kazimierz Kossakowski, prezes heroldii KrĂłlestwa Polskiego. W pałacu było przechowywane cenne archiwum (ponad 1000 starych dokumentĂłw), była tu cenna biblioteka (ok. 12,5 tys. tomĂłw), zbiory sztuki i bogata galeria obrazĂłw, w tym wiele portretĂłw,m.in. portrety krĂłlĂłw polskich oraz pamiątki po JĂłzef Antoni Kossakowski (1772-1842), generale wojsk francuskich, adiutancie Napoleona I, przedstawicielu Litwy w jego sztabie, komendancie 3. Brygady Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, uczwestniku powstania kościuszkowskiego 1794 r., ktĂłry podobno pod Maciejowicami wyniĂłsł z boju rannego Tadeusza Kościuszkę. DuĹźa część zbiorĂłw przepadła podczas I wojny światowej, w 1940 r. komuniści litewscy zagrabili zachowaną część zbiorĂłw w pałacu, ktĂłry znacjonalizowali, ktĂłre są dzisiaj w muzeum w Kownie; uratowana przed grabieĹźcami część jest obecnie w posiadaniu rodziny Kossakowskich w Brwinowie koło Warszawy. Widok pałacu Kossakowskich od strony podjazdu i drugi od strony ogrodu utrwalił nam na litografowanym rysunku z 1875-6 r. znany polski rysownik Napoleon Orda (oba w Muzeum Narodowym w Krakowie). W pałacu umieszczono internowaną na Litwie dużą grupę Ĺźołnierzy polskich po kampanii wrześniowej 1939 r. Po 1945 r. pałac popadł w ruinę i większość murĂłw rozebrano. Tutejszy kościół filialny parafii pobojskiej ufundowali w graqniczącym z Wojtkuszkami Barbarowie w 1789 r. Michał i Barbara Kossakowscy. W pobliĹźu Wojtkuszek folwarki mieli: Walentynowicze, Poczapowiczowie i Chmielewscy. Urodzili się tu: JĂłzef Dominik Kossakowski (1771-1840 Warszawa), poseł na Sejm Czteroletni (Wielki) w Warszawie z powiatu wiłkomierskiego, przeciwnik Konstytucji 3 maja, pułkownik Wojska Polskiego, brał udział w wojnach napoleońskich, odznaczony KrzyĹźem Legii Honorowej, z kampanii 1812-15 pozostawił wspomnienia w rękopisie (wykorzystane m.in. przez JĂłzefa Ignacego Kraszewskiego w badaniach nad wojnami napoleońskimi), w czasie polskiego Powstania Listopadowego podpisał 9 sierpnia 1831 r. akces przystąpienia obywateli wojewĂłdztwa wileńskiego do powstania, pochowany w warszawskim kościele kapucynĂłw; Stanisław Kazimierz Kossakowski (1837-1905), hrabia, właściciel Wojtkuszek i budowniczy tutejszego pałacu, wybitny heraldyk polski, mecenas sztuki, związany przez wiele lat z Warszawą, gdzie miał pałac przy Nowym Świecie 19, w 1865 r. Członek rady nadzorczej warszawskiego Instytutu Muzycznego, 1872-74 i 1876 wiceprezes Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, 1865-67 wicereferendarz Rady Stanu KrĂłlestwa Polskiego, 1879-83 prezydent Wiłkomierza, autor m.in. „Monografii historyczno-genealogicznych niektĂłrych rodzin polskich" (t. 1-3, Warszawa 1859-72); w Muzeum Narodowego im. Ciurlionisa w Kownie przechowywane są przywłaszczone przez LitwinĂłw zbiory z pałacu w Wojtkuszkach, m.in. unikalny, o wielkiej wartości dokumentalnej i artystycznej zbiĂłr 73 oprawionych albumĂłw z fotografiami rodzinnymi z lat 1894-1905. Zmarł tu Michał Korwin-Kossakowski (1733 - 18 stycznia 1798), wojewoda witebski i brasławski, pisarz skarbowy litewski, podstoli kowieński, w 1784 roku odznaczony Orderem Orła Białego, kawaler Orderu Świętego Stanisława, marszałek sądĂłw kapturowych powiatu kowieńskiego w 1764 roku.

WOŁMONTOWICZE - Valmančiai, wieś (przysiółek) na Litwie, rejonie radziwilskim, w okręgu szawelskim. W okresie Rzeczypospolitej Obojga NarodĂłw Wołmontowicze były okolicą szlachecką na terenie Laudy, w parafii Bejsagoła. Po III rozbiorze znalazły się w granicach zaboru rosyjskiego – powiat poniewieski guberni kowieńskiej. Po I wojnie światowej miejscowość znalazła się w granicach odrodzonej Litwy. W tutejszej okolicy szlacheckiej małe folwarki mieli: Bujnowscy, Gościewiczowie, Daukszowie, Dzierszańscy, Dowborowie, Domaszewiczowie, Zachorzewscy, Ludkiewiczowie, Ladwańscy, Montwiłłowie, Pernarowscy, Rymkiewiczowie i Torczyńscy. Urodził się tu Aleksander Domaszewicz (1842-1906 LwĂłw), polski powstaniec, inĹźynier. Będąc uczniem VII klasy gimnazjum w Kiejdanach w 1863 r. przystąpił do Powstania Styczniowego, wchodząc w szeregi oddziału ks. Antoniego Mackiewicza. Pod PowiatĂłwką został ciężko ranny i dostał się do niewoli rosyjskiej. Uciekł z więzienia w Kiejdanach w 1864 r. i wstąpił do oddziału powstańczego Kognowickiego. Po upadku powstania przedostał się na ZachĂłd, gdzie w ParyĹźu ukończył szkołę drĂłg i mostĂłw w ParyĹźu, uzyskując tytuł inĹźyniera. Pracował przy budowach mostĂłw na obszarze Francji, Belgii, Hiszpanii, później z polecenia greckiego banku kredytowego pracował w Serbii i Grecji przy melioracji, ciesząc się uznaniem i powaĹźaniem. Otrzymał medal zasługi rządu serbskiego. W 1884 r. zamieszkał w polskim wĂłwczas Lwowie, gdzie był aktywny na polu przemysłu.
Wołmontowicze jako zaścianek szlachty laudańskiej pojawiają się w „Potopie" (1886) Henryka Sienkiewicza. Opisane zostały jako miejscowość zamieszkana przez rĂłd ButrymĂłw należący do szlachty zaściankowej: W Wołmontowiczach, na dobrej glebie roili się Butrymowie, największe chłopy z całej Laudy, słynni z małomĂłwności i ciężkiej ręki, ktĂłrzy czasu sejmikĂłw, najazdu lub wojen, murem w milczeniu iść zwykli. W połowie drogi między Wołmontowiczami i Mitrunami, w karczmie Doły, doszło do awantury pomiędzy wracającymi z kościoła Butrymami a osławionymi oficerami Andrzeja Kmicica. W wyniku starcia zabici zostali kompani chorążego orszańskiego. W zemście za to Kmicic spalił Wołmontowicze. Dwa lata później, juĹź po swojej przemianie w trakcie potopu szwedzkiego, Kmicic (Babinicz) ocalił odbudowane Wołmontowicze przed oddziałem Sakowicza i Szwedami obersztera Hamiltona. Dekoracje przedstawiające Sienkiewiczowskie Wołmontowicze dla potrzeb polskiego filmu Jerzego Hoffmana „Potop" (1974) zbudowano pod Mińskiem. Spalenie Wołmontowicz jest głównym motywem refrenu piosenki Jacka Kaczmarskiego „Pan Kmicic": Hej, kto szlachta – za Kmicicem! Hajda na Wołmontowicze. Stworzenie Sienkiewiczowskiej wsi Wołmontowicze przewiduje koncepcja Parku Historycznego „Trylogia" w Mielniku nad Bugiem na Podlasiu.

Marian Kałuski
(205)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt