Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 23.08.19 - 22:38     Czytano: [2229]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polska Litwa Kowieńska (4)

STRAWA – Strėva, krĂłtka rzeka na Litwie, dopływ Niemna. 2 lutego 1348 roku miała nad zamarzniętą Strawą w okolicy ĹťyĹźmorĂłw miejsce przegrana przez LitwinĂłw (9 tys. ludzi) bitwa z Zakonem KrzyĹźackim (4 tys. ludzi pod dowĂłdztwem wielkiego komtura Winrycha von Kniprode). Poległo w niej 6000 LitwinĂłw, czyli 2/3 całego stanu wojska. Straty strony litewskiej wyniosły 6000 zabitych, czyli 2/3 całego stanu wojska, w tym książęta Narymunt i Monwid. Natomiast wojska krzyĹźackie straciły tylko 60 ludzi, w tym 8 rycerzy zakonnych. Olgierd i Kiejstut zdołali ujść z pola. Po tej poraĹźce Kiejstut, ktĂłry był panem tych ziem (księstwo trockie) oraz Grodna, zwrĂłcił się do krĂłla polskiego Kazimierza Wielkiego z prośbą o pośrednictwo i poparcie u papieĹźa w sprawie przyjęcia chrztu przez Litwę, do czego jednak nie doszło, gdyĹź krĂłl akurat wĂłwczas wyruszył z wojskiem do Lwowa w celu utrwalenia na Rusi Czerwonej polskiego panowania. W 1348 roku miała nad zamarzniętą Strawą w okolicy ĹťyĹźmorĂłw miejsce przegrana przez LitwinĂłw (9 tys. ludzi) bitwa z Zakonem KrzyĹźackim (4 tys. ludzi pod dowĂłdztwem wielkiego komtura Winrycha von Kniprode). Poległo w niej 6000 LitwinĂłw, czyli 2/3 całego stanu wojska. Straty strony litewskiej wyniosły 6000 zabitych, czyli 2/3 całego stanu wojska, w tym książęta Narymunt i Monwid. Natomiast wojska krzyĹźackie straciły tylko 60 ludzi, w tym 8 rycerzy zakonnych. Olgierd i Kiejstut zdołali ujść z pola. Po tej poraĹźce Kiejstut, ktĂłry był panem tych ziem oraz Grodna, zwrĂłcił się do krĂłla polskiego Kazimierza Wielkiego z prośbą o pośrednictwo i poparcie u papieĹźa w sprawie przyjęcia chrztu przez Litwę, do czego jednak nie doszło, gdyĹź krĂłl akurat wĂłwczas wyruszył z wojskiem do Lwowa w celu utrwalenia na Rusi Czerwonej polskiego panowania. 14 sierpnia 1358 roku w Grodnie podpisał z piastowskim księciem mazowieckim Siemowitem III akt rozgraniczenia rubieĹźy państwowych Księstwa Mazowieckiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pogańska Litwa Ĺźyła z rozboju – najazdĂłw grabieĹźczych na ziemie polskie i ruskie. Kiejstut brał udział w dwĂłch wyprawach łupieĹźczych do Małopolski. W 1370 roku wykorzystując śmierć Kazimierza Wielkiego zorganizował najazd na Mazowsze pod wodzą Olgierda – na sanktuarium świętokrzyskie zagarniając bogate łupy i biorąc w niewolę tysiące uczestnikĂłw odbywającego się tam odpustu. W 1376 roku Kiejstut wraz z Lubartem zajął Włodzimierz Wołyński niszcząc tam wznoszony przez Kazimierza Wielkiego murowany zamek. Druga wyprawa – pod wodzą samego Kiejstuta – dotarła aĹź pod TarnĂłw. Litewscy rabusie-bandyci zniszczyli po drodze wiele wiosek i miasteczek. W 1381 roku wystąpił przeciw synowi Olgierda, wielkiemu księciu (Władysławowo) Jagielle, opanował Wilno i przejął władzę wielkoksiążęcą, w 1382 roku obalony przez Jagiełłę, od 1385 krĂłla Polski, i zgładzony. CĂłrka Kiejstuta Danuta Anna (ok. 1358 - 1424), w 1373 roku wyszła za mąż za piastowskiego księcia mazowieckiego Janusza, ktĂłremu wniosła w wianie grody w Drohiczynie, Mielniku i Brześciu wraz z okolicznymi ziemiami. Została najprawdopodobniej pochowana w kolegiacie św. Jana Chrzciciela w Starej Warszawie. Opisana jako księżna Anna Danuta w powieści KrzyĹźacy (1900) Henryka Sienkiewicza, gdzie była opiekunką Danusi JurandĂłwny. Inna jego cĂłrka - ElĹźbieta (ok. 1302-1364), od 1316 roku była Ĺźoną Wacława, piastowskiego księcia płockiego, a Eufemia (ok. 1314/1317–1341) od 1331 roku Ĺźoną Bolesława Jerzego II (ok. 1310-1340), księcia halicko-wołyńskigo w latach 1325-40, ktĂłry był najstarszym synem piastowskiego księcia mazowieckiego Trojdena I i jego Ĺźony Eufemii, siostra księcia kujawskiego i późniejszego krĂłla Polski Władysława I Łokietka.

SUBOCZ – Subãčius, miasteczko w okręgu poniewieskim, w rejonie kupiszeckim. W okresie I Rzeczypospolitej Subocz był starostwem niegrodowym dzierĹźawionym m.in. przez Dusiackich, hrabiĂłw PlaterĂłw, Borowswkich.Pierwszy kościół katolicki ufundował tu w 1590 r. KrĂłl Zygmunt III Waza, kamień węgielny pod nowy wmurował w 1882 r. ks. Andrzej Dulski, dziekan wiłkomierski, a wybudowany kościół poświęcił w 1885 r. Ks. Michał Chodorowicz, proboszcz i dziekan poniewieski; kaplice należące do parafii subockiej fundowali w: bibajlach w 1682 r. Tyszkiewicze, Peliszach w 1763 r. Kołyszkowie, Popilach Billewicze. Pobliskie dobra Pelisze przez kilka wiekĂłw były własnością FergissĂłw, a w 1800 r. drogą spadku przeszły na Antoninę Anforowiczową, a potem na jej wnuka Witoilda Hopenna/HoppenĂłw. Pochodzenia irlandzkiego rodzina FergissĂłw, przybyła do Polski z powodu prześladowań religijnych w ich kraju w dobie reformacji. Ulgała polonizacji. Znana była głównie na Litwie. Poniemoń, ktĂłry do połowy XVIII w. był własnością TyszkiewiczĂłw, przeszedł na własność FergissĂłw. JĂłzef Fergiss rotmistrz upicki, krojczy kowieński był w 1794 r. pełnomocnikiem władz powstania kościuszkowskiego na powiat Kowno. Jego syn Konstanty był oficerem wojsk Księstwa Warszawskiego, następnie KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Z rodziny tej pochodził Edward Fergiss (1803-1853), ktĂłry po wybuchu Powstania Listopadowego w 1830 r. zdezerterował w wojska rosyjskiego, a po jego upadku był emigrantem polskim we Francji. Z Francji udał się w świat i na wyspie Guadelupie był adiutantem gubernatora, admirała Arnous-Dessausays. Związał się tam z baronem Thierry i wraz z nim udał się na wyspy Pacyfiku. Przybyli na wyspę Nuka-Hiva (markizy), gdzie Thierry ogłosił się jej krĂłlem, a Fergus został jego szefem sztabu, a w latach 1844-49 był sędzią pokoju na wyspie Tahiti. Z kolei Hoppenowie przybyli do Polski z Inflant lub z Holandii za WazĂłw, dziedziczyli swe dobra na obszarze Litwy kowieńskiej, w powiatach poniewieskim i wilkomierskim. Ulegli takĹźe polonizacji. Z tego rodu pochodził m.in. Jerzy Hoppen (1891 Kowno – 1969 Toruniu), polski malarz, grafik, pedagog, historyk sztuki i konserwator, twĂłrca graficznej "Szkoły wileńskiej", a po wojnie profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

SUGINTY - Suginčiai, wieś w okręgu uciańskim, koło Malat. W XVIII w. były to główne dobra RonikierĂłw, pochodzenia niemieckiego (pochodziła z księstwa meklemburskiego) polskiej rodziny szlacheckiej (hrabiowskiej) herbu Gryf, ktĂłra przybyła na ĹťmudĹş w 2 poł. XVII w. i osiedliła się w powiecie szawelskim (Szawle). RĂłd RonikierĂłw był skoligacony poprzez małżeństwa z przedstawicielami następujących polskich rodĂłw: hr. Badeni, hr. Bnińscy, Brzozowscy h. Belina, Burdziccy h. Syrokomla, bar. Bystramowie, Charewiczowie, Chrzanowscy h. Poraj, Ehrlichowie, Iwanowiczowie, Jackiewiczowie, Komarowie h. własnego, Kruszewscy h. Abdank, Lewanidow, ks. Lubomirscy, Meduscy h. Ostoja, Miączyńscy h. Suchekomnaty, Mierzejewscy h. Szeliga, Narbutt h. Trąby, Niemojowscy h. Wieruszowa, Niezabytowscy h. Lubicz, Oborscy h. Roch II, O’Brien de Lacy, Oppermanowie, Orłowscy h. Lubicz, Ostrowscy h. Korab, hr. Plater-Zyberk, Podhorodeńscy h. Korczak, Podlewscy h. Poraj, Sedivy, Sierakowscy h. Ogończyk, Sieńkiewiczowie h. Leliwa, hr. Starzeńscy, Szczawińscy h. Prawdzic, Szułdrzyńscy, Szustrowie, Szydłowscy h. Lubicz, Ulaniccy h. własnego, Węcławowiczowie h. Wadwicz, hr. Wołłowiczowie, Zbijewscy h. Rola i hr. Żółtowscy. Podobnie chyba wszystkie rody szlacheckie na późniejszej Litwie Kowieńskiej były skoligacone z „czystej krwi” rodami polskimi i przez to, jak rĂłwnieĹź przez zaadoptowany polski język i polską kulturę, były polskimi rodami. Krwi litewskiej było w nich niewiele, a często wcale jej nie było. Pierwotne posiadłości RonikierĂłw na Ĺťmudzi, zostały uzyskane drogą koligacji. Wyszły z ich rąk w większości, m.in. ich główna siedziba Suginty na przełomie XVIII/XIX w. Ostatni przez nich dzierĹźawiony majątek na Litwie – w Chwejdanach przekazał władzom w 1852 r. hr. Adam Ronikier i przeniĂłsł się do Warszawy; poza KrĂłlestwem Polskim Ronikierowie mieli majątki na Wołyniu (do 1939 r.), Ukrainie i Małopolsce. Właścicielami SugintĂłw byli następnie w latach 1795-1881 Michałowscy, a po nich Piłsudzcy. W 1884 r. na tutejszym cmentarzu została pochowana matka marszałka JĂłzefa Piłsudskiego – Maria Piłsudzka. Po śmierci Marszałka 12 maja 1935 r., 1 czerwca 1935 r. jej zwłoki ekshumowano i złoĹźono tymczasowo w kaplicy kościoła św. Teresy w Wilnie. 12 maja 1936 trumnę ze zwłokami uroczyście złoĹźono w krypcie mauzoleum na cmentarzu Na Rossie. Obok trumny złoĹźono kryształową urnę z sercem JĂłzefa Piłsudskiego. Na cmentarzu jest sporo polskich grobĂłw z XIX w. z trudno juĹź do odczytania napisami na pomnikach (np. Rozalia Burowa z RudominĂłw, Władysław i JĂłzef Dowborowie, grĂłb rodziny GajdamowiczĂłw, Franciszek Ikupsewicz, Weronika Kamińska, Floreta Koselska, ? Małecki, Dominik Małecki, Hipolit Putna, Justyn i ElĹźbieta Turka). Tutejszy kościół pw. UkrzyĹźowania Jezusa Chrystusa, będący filią parafii uciańskiej, ufundowali Michałowscy. WśrĂłd księży tu pracujących kilku miało wybitnie polskie nazwiska i prawdopodobnie byli Polakami: JĂłzef Urbanowicz 1807, Ignacy Rudnicki 1849-51 (benedyktyn z Traszkun), Franciszek Krupowicz 1858-59, Aleksander Benedyktowicz 1866-69, Antoni Rogoziński 1908-12 i Adolf Bielski 1912-50 (polskiego pochodzenia).

SUWALSZCZYZNA - SUWALSZCZYZNA LITEWSKA - Suvalkija: Suwalszczyzna to kraina historyczna, ktĂłra obejmuje swym zasięgiem tereny północno-wschodniej Polski (część wojewĂłdztwa podlaskiego połoĹźona na północ od Biebrzy) - 3886 km² (co stanowi 32% powierzchni całej historycznej Suwalszczyzny; po stronie polskiej są Suwałki, AugustĂłw i Sejny), ktĂłrą zamieszkuje ok. 184,5 tys. mieszkańcĂłw (2010), w tym tylko 5-6 tys. LitwinĂłw, znacznie większą część należącą do Republiki Litewskiej (na zachĂłd Niemna aĹź do rosyjskiego obwodu kaliningradzkiego i południe od Niemna – do granicy z Polską; po stronie litewskiej są: Mariampol, WładysławĂłw, Kalwaria i Wyłkowyszki) – około 8,1 tys. km², ktĂłrą zamieszkuje ok. 185 tys. mieszkańcĂłw, w tym ok. 4,5 tys. PolakĂłw i najmniejszą część połoĹźoną na zachĂłd od Niemna (do ujścia Łosośny i na odcinku około 6 km na zachĂłd od tej rzeczki) znajdującą się na Białorusi, w rejonie Sopoćkiń: przed wojną część powiatu augustowskiego - ponad 450 km² i 9 tys. mieszkańcĂłw, po dziś dzień głównie PolakĂłw (przed wojną 15 tys. mieszk.). Łącznie ta kraina historyczna obejmuje nieco ponad 12 550 km². Granica polsko-litewska na SuwalszczyĹşnie została wytyczona przez francuskiego dowĂłdcę Ferdinanda Focha 26 lipca 1919 r. jako granica kompromisowa pomiędzy Polską a Litwą. Obecną granicę polsko-białoruską na odcinku suwalskim wytyczył samowolnie Stalin w 1945 r., ignorując fakt, Ĺźe rejon Sopoćkiń był po polskiej stronie tzw. Linii Curzona i Ĺźe był zamieszkały w zdecydowanej większości przez PolakĂłw.
W średniowieczu – do 1283 r. Suwalszczyznę zamieszkiwali Jaćwingowie, lud bałtyjski, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami (czasem uwaĹźany za jedno z plemion pruskich), zamieszkujący JaćwieĹź (Sudowię) leżącą obecnie w większości na terenie północno-wschodniej Polski. Posługiwali się językiem jaćwińskim (jaćwieskim) lub dialektem języka pruskiego. (Wikipedia) Nie byli to więc Litwini, a Suwalszczyzna historyczną ziemią litewską. Co ich łączyło z Litwinami to pogaństwo i łupieĹźcze – barbarzyńskie najazdy na ziemie polskie i ruskie oraz Zakonu KrzyĹźackiego. NajeĹźdĹźali – często z Litwinami - Mazowsze i ziemię lubelską, niszcząc, paląc i mordując wszystko po drodze oraz uprowadzając w niewolę tysiące ludzi. Polscy książęta nieustannie walczyli z nimi, aĹź w końcu postanowiono wytępić ich co jednego. Stało się to w 1283 r. podczas krucjaty przeprowadzonej przez rycerstwo polskie, ruskie i krzyĹźackie. W latach 1283-1422 ziemie pojaćwingowskie, w tym Suwalszczyzna były bezludne. Pokojem melneńskim w 1422 r. podzielono je między KrĂłlestwo Polskie, zakon krzyĹźacki i Wielkie Księstwo Litewskie, ktĂłre było w unii z Polską od 1385 r. Po tym pokoju zapoczątkowane zostało ponowne zasiedlenie terenĂłw JaćwieĹźy. Suwalszczyznę od północy zaczęli zasiedlać Litwini, tylko dzięki unii z Polską, a od południa Polacy. Później w części litewskiej takĹźe zaczęli mieszkać Polacy. Do III rozbioru Polski w 1795 r. cała Suwalszczyzna wchodziła w skład Wielkiego Księstwa Litewskiego (wojewĂłdztwo trockie). W latach 1795-1807 naleĹźała do Prus, 1807-15 do Księstwa Warszawskiego i w latach 1815-1915 była w granicach KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki), złączonego z Rosją, a potem wchodzącego w skład Rosji. Wraz z polską Ziemią ŁomĹźyńską tworzyła wojewĂłdztwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach, przemianowane w 1837 r. na gubernię augustowską. W 1867 r. gubernię podzielono na dwie części – nowo utworzona gubernia suwalska, istniejąca do 1915 r., objęła tereny współczesnej Suwalszczyzny – część polską i litewską. Gubernia suwalska miała powierzchnię 12 550 km² i zamieszkiwało ją 582 913 osĂłb (według spisu rosyjskiego z 1897 r.) oraz była podzielona na powiaty: AugustĂłw (1898 km kw., 79 214 mieszk.), Suwałki (1380 km kw., 92 910 mieszk.) – dzisiaj w Polsce, Sejny (2128 km kw., 81 924 mieszk.) – dzisiaj po połowie w Polsce i na Litwie, Mariampol (2042 km kw., 114 262 mieszk.), WładysławĂłw/Nowe Miasto (1663 km kw., 67 295 mieszk.), Kalwaria (1246 km kw., 70 425 mieszk.) i Wyłkowyszki (1190 km kw., 76 883 mieszk.) – dzisiaj na Litwie. Zamieszkiwało ją w 1910 r. 648 100 osĂłb. Była jedyną gubernią na terenie KrĂłlestwa Polskiego o ludności w większości niepolskiej. Według spisu ludności z 1897 r. zamieszkiwało ją 304 tys. LitwinĂłw (52%), 134 tys. PolakĂłw (23%), 59 tys. ĹťydĂłw (10%), 30 tys. NiemcĂłw (5%) 27 tys. BiałorusinĂłw i 24 tys. Rosjan. Była to jedyna gubernia w KrĂłlestwie Polskim, w ktĂłrej Polacy stanowili mniejszość ludności; w dodatku większość PolakĂłw mieszkała w powiatach suwalskim, augustowskim i sejneńskim. Jednak do wszystkich – tak carskich, sowieckich i obecnych rosyjskich spisĂłw ludności naleĹźy z wielką ostroĹźnością, gdyĹź Rosjanie popierali nacjonalistĂłw litewskich w ich walce z Polakami na Litwie. Np. według rosyjskiego spisu ludności z 1897 r. w powiecie sejneńskim Polacy stanowić mieli tylko 22,9% ludności (18 754 osĂłb), podczas gdy Litwini 59,7% ludności (48 867 osĂłb). Tymczasem niemiecki spis ludności z 1916 r. wykazał w tym powiecie, Ĺźe Litwini stanowili 51% ludności, a Polacy 43,3% ludności.
W latach 1799-1818 obszar Suwalszczyzny należał do utworzonej w okresie pruskim katolickiej diecezji wigierskiej, zaś w latach 1818-1925 do diecezji augustowskiej (sejneńskiej) z siedzibą w Sejnach, pokrywającej się z obszarem woj. augustowskiego. Kanonicznie należała ona do metropolii warszawskiej i do lat 70. XIX w. miała charakter polski. Do 1893 r. wszyscy biskupi byli Polakami jak również chyba wszyscy księża, seminarium duchowne w Sejnach było polskie, w kościołach nabożeństwa odprawiane były po polsku i nikt z Litwinów wówczas przeciwko temu nie protestował. W 1921 r. diecezja została podzielona granicą państwową na część polską (diecezja łomżyńska 1925) i litewską (diecezja w Wyłkowyszkach 1926). Suwalszczyzna polska i litewska brały udział w polskich powstaniach narodowych Listopadowym 1831 i Styczniowym 1863. Największą bitwą Powstania Listopadowego na Suwalszczyźnie litewskiej była bitwa pod Mariampolem, stoczona 22 kwietnia 1831 r. przez oddziały powstańcze Antoniego Puszeta (na przełomie marca i kwietnia 1831 r. wzniecił powstanie w obwodzie mariampolskim), Karola Szona i Józefa Szperlińskiego z przeważającymi siłami rosyjskimi. W Justianowie koło Kopciowa także na Suwalszczyźnie litewskiej 23 grudnia 1831 r. zmarła w wyniku odniesionych ran w walce bohaterka tego powstania, polska hrabianka Emilia Plater. W pobliskim Kopciowie znajduje się jej grób. Z kolei podczas Powstania Styczniowego 1863 stoczono na Suwalszczyźnie kilkanaście bitew po stronie polskiej i litewskiej, m.in. pod Olitą 6 czerwca, Prenami 20 czerwca, Szakami 29 września i Wyłkowyszkami 10 października 1863 r. W 1870 w ramach represji carskich po powstaniu pozbawiono praw miejskich 7 miejscowości po stronie polskiej i 8 po stronie litewskiej: Łoździeje, Simno, Olitę, Wisztyniec, Ludwinów, Sereje, Pilwiszki i Sudargi. Wcześniej, bo 12 sierpnia 1861 r., a więc przed wybuchem Powstania Styczniowego 1863, na krańcach Suwalszczyzny litewskiej w Aleksocie, leżącej po polskiej stronie rzeki Niemen, i w Kownie po litewskiej stronie rzeki, które to miejscowości łączył most, odbyła się jedna z największych manifestacji patriotycznych w porozbiorowej Polsce: kilkadziesiąt tysięcy Polaków i Litwinów wzięło udział w Manifestacji Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów zorganizowanej dla uczczenia unii w polsko-litewskiej zawartej w Krewie w 1385 r. Wkrótce po Powstaniu Styczniowym 1863 r. z tego powodu i właśnie tutaj władze carskie rozpoczęły wśród Litwinów siać w sposób zorganizowany nienawiść do Polaków, a po latach zaczęto zbierać wśród Litwinów pierwsze antypolskie zbiory.
Zaraz po zdławieniu Powstania Styczniowego 1863-64, władze carskie postanowiły rozbić przyjaźń polsko-litewską. Chodziło im o osłabienie Ĺźywiołu polskiego na ziemiach litewskich, gdyĹź uwaĹźały, Ĺźe Polacy są dla nich groĹşniejszym przeciwnikiem niĹź Litwini. Rozpoczęły ten proces od Suwalszczyzny. Brutalnie walcząc z Polakami i polskością na SuwalszczyĹşnie i na Litwie, zaczęli jednocześnie faworyzować tu LitwinĂłw, aby zantagonizować ich z Polakami. W 1866 r. wprowadzono do szkół ludowych na SuwalszczyĹşnie język litewski, załoĹźono litewskie gimnazjum w Mariampolu i seminarium nauczycielskie w Wejwerach, ustanowiły stypendia dla LitwinĂłw na uniwersytetach w Moskwie i Petersburgu, licząc na zbliĹźenie kulturalne wykształconych LitwinĂłw z Rosjanami, katolickie seminarium duchowne zostało zlituanizowane (doszło do tego, Ĺźe antypolscy Litwini byli księżmi w parafiach czysto polskich), wprowadzano język litewski do naboĹźeństw (po raz pierwszy w kościele w Wiejsiejach w 1870 r. przez księdza współpracującego z władzami rosyjskimi) jednocześnie likwidując polskie naboĹźeństwa takĹźe w parafiach, w ktĂłrych duĹźy odsetek stanowili Polacy (dochodziło do bĂłjek parafian narodowości polskiej i litewskiej), od 1893 r. biskupami sejneńskimi byli Litwini i kuria biskupia była obsadzona duchownymi litewskimi (był w niej tylko 1 Polak – ks. Romuald Jałbrzykowski, późniejszy arcybiskup wileński 1926-55), LitwinĂłw dopuszczono do niĹźszych urzędĂłw oraz stanowisk nauczycieli. Jednocześnie władze carskie robiły wszystko, aby zohydzić LitwinĂłw do PolakĂłw. Caratowi udało się to w 102 procentach. Z Suwalszczyzny wyszli najbardziej zagorzali wrogowie Polski i PolakĂłw wśrĂłd LitwinĂłw. WśrĂłd nich prym wiedli księża! (L. Mitkiewicz), ktĂłrzy na kaĹźdym kroku łamali Chrystusowe przykazanie miłości bliĹşniego. To na SuwalszczyĹşnie wychował się a następnie działał m.in. szatan w ludzkim ciele – ksiądz (!) Mykolas Krupavičius (1885-1970 Chicago), wychowanek polakoĹźerczych szkół – w Wejwerach i seminarium duchownego w Sejnach. Jako poseł na Sejm litewski w Kownie w 1921 r. nazwał PolakĂłw na Litwie „wszami narodu litewskiego”, zachęcał innych posłów litewskich do bicia posłów polskich (1922), w 1923 r., jako minister rolnictwa, był odpowiedzialny za przeprowadzenie antypolskiej reformy rolnej w bardzo radykalnej postaci (m.in. bez jakiejkolwiek kompensaty), co doprowadziło do pauperyzacji polskiego ziemiaństwa na Litwie i ogĂłlnego zuboĹźenia społeczności polskiej w tym kraju. Potem ponownie na SuwalszczyĹşnie wykładał w seminarium duchownym w Wyłkowyszkach, szkoląc klerykĂłw na polakoĹźercĂłw, w latach 1933-35 był proboszczem w Wejwerach, a później do 1942 r. w Kalwarii, gdzie o kaĹźdej porze dnia był gotowy do pogromu mieszkających tam PolakĂłw, z błogosławieństwem swego biskupa Antanasa Karosasa z Wyłkowyszek (1910-47). Takich „księży”-polakoĹźercĂłw było na Litwie setki!
Podczas I wojny światowej, cała Suwalszczyzna w latach 1915-19 znajdowała się w rękach NiemcĂłw pod zarządem Ober-Ost i pozostała pod nim do połowy 1919 r. Nie została włączona do KrĂłlestwa Polskiego, powołanego przez Niemcy i Austrię w 1916 r. bowiem Niemcy miały inne zamiary do tej ziemi. Na początku 1918 r. Niemcy planowały przyłączenie Suwalszczyzny do Rzeszy pod nazwą Nowe Prusy Wschodnie (Neue Ostpreussen), powołując urząd pełnomocnika Rzeszy na Litwie w osobie Ludwiga Zimmerle (S. Buchowski). Wojnę Niemcy przegrały i plan ten stał się nieaktualny. WĂłwczas Niemcy postawiły na powstanie państwa litewskiego, licząc na to, Ĺźe będzie ono pod ich kontrolą i prowadziło antypolską politykę, wspierającą antypolską politykę niemiecką. Podczas okupacji niemieckiej na SuwalszczyĹşnie powstał Komitet Obywatelski kierowany przez syna tej ziemi - pochodzącego z Kalwarii Walerego Romana (1877-1952 Warszawa, prawnik, działacz państwowy i społeczny II Rzeczypospolitej, wojewoda poleski 1921-22, 1921 do 3 maja 1922), a 20 kwietnia 1922 r. delegat rządu polskiego na Litwę Środkową – Wilno i Wileńszczyznę 1922-24, senator RP 1928-35), ktĂłry niĂłsł pomoc materialną dla potrzebujących jej PolakĂłw oraz stawał w obronie PolakĂłw przed gwałtami NiemcĂłw i nacjonalistĂłw litewskich. Po przegranej przez Niemcy I wojny światowej 11 listopada 1918 r., juĹź 13 tego miesiąca z inicjatywy przedstawicieli społeczeństwa polskiego powstała w Suwałkach Tymczasowa Rada Obywatelska Okręgu Suwalskiego (TROOS). 15 listopada 1918 r. Tymczasowa Rada zawarła z niemieckimi władzami okupacyjnymi porozumienie o tworzeniu i przejęciu administracji w polskiej części Suwalszczyzny. NaleĹźy bowiem zaznaczyć, Ĺźe zdaniem okupacyjnych władz niemieckich południowa Suwalszczyzna była bezspornie polską ziemią (S. Buchowski). Gdyby to było dzisiaj Polska mogłaby domagać się włączenia do niej całej Suwalszczyzny, chociaĹź jej północną część zamieszkiwali głównie Litwini na tej samej zasadzie na jakiej dzisiaj twierdzi się, Ĺźe zamieszkały przez Rosjan Krym ma naleĹźeć do Ukrainy, gdyĹź był w granicach sowieckiej Ukrainy. Polska nie chciała całej Suwalszczyzny, a tylko te obszary, ktĂłre zamieszkiwali w większości Polacy. Litwini natomiast chcieli przyłączenia do Litwy całej Suwalszczyzny – wraz o obszarami zamieszkałymi głównie przez PolakĂłw, na ktĂłrych w ogĂłle nie było LitwinĂłw. Np. w powiecie augustowskim stanowili zaledwie 0,2% ogółu ludności według rosyjskich danych, a w Sejnach, o ktĂłre toczyli największe walki, wśrĂłd 3754 mieszkańcĂłw w 1897 r. było zaledwie 149 LitwinĂłw i 1521 PolakĂłw. Na punkcie tego miasteczka mieli i ciągle mają paranoję! TakĹźe w Sejnach grudniu 1918 r. utworzona została polska Rada Obywatelska, ktĂłra swoją działalnością objęła polską, czyli południową część powiatu wraz z gminami Kopciowo, ŁoĹşdzieje i Wiejsieje, w ktĂłrych takĹźe powstała polska administracja. Jednocześnie do akcji przejmowania władzy w polskiej części Suwalszczyzny włączyły się władze w Warszawie, wysyłając do powiatĂłw sejneńskiego, augustowskiego i polskiej części sejneńskiego komisarzy cywilnych. Przyłączenia do polskiej części Suwalszczyzny domagali się mieszkańcy przygranicznych miejscowości Lubowa i okolicznych wsi z powiatu kalwaryjskiego i Wisztyńca i okolicznych wsi z powiatu wyłkowyskiego, w ktĂłrych przewaĹźała ludność polska. Z winy LitwinĂłw, ktĂłrzy chcieli przyłączenia całej Suwalszczyzny do Litwy, wybuchł ostry spĂłr polsko-litewski o przynaleĹźność tej ziemi. Wsparło LitwinĂłw – nacjonalistyczny rząd litewski w Kownie niemieckie dowĂłdztwo wojskowe, ktĂłre w lipcu 1919 r. wycofując wojska z Suwalszczyzny i Litwy pozwoliło im zająć polską Suwalszczyznę. Litwini 19 lipca 1919 r. zajęli Sejny wraz z Ziemią Sejneńską, a 21 lipca ustanowili litewską administrację w Suwałkach i jednocześnie zapoczątkowali prześladowanie PolakĂłw, ktĂłrzy stanowili wraz z Ĺťydami prawie całą ludność miasta – LitwinĂłw tu prawie nie było. Zajęcie polskiej części Suwalszczyzny przez LitwinĂłw rozpoczęło polsko-litewskie walki dyplomatyczne i zbrojne o granicę na SuwalszczyĹşnie. Do sporu została wciągnięta Ententa w ParyĹźu. Z jej upowaĹźnienia francuski dowĂłdca Ferdinand Foch 26 lipca 1919 r. wytoczył jako kompromisowa pomiędzy wcześniejszymi propozycjami Ententy i żądaniami polskimi kompromisową tzw. Linię Focha, będącą linią demarkacyjną, mająca rozdzielić wojska polskie i litewskie. Linia ta rozpoczynała bieg od granicy Prus Wschodnich, w pobliĹźu miasteczka Wisztyniec, zostawiając je po stronie litewskiej, następnie na południowy wschĂłd do miejscowości BerĹźniki, pozostawiając je po stronie polskiej podobnie jak Suwałki, Krasnopol i Sejny oraz AugustĂłw, a stamtąd do Niemna. Po stronie litewskiej pozostały w większości polskie okolice Wisztyńca, Lubowa, Kopciowa, ŁoĹşdziej i Wiejsiej, natomiast po stronie polskiej rejon Puńska zamieszkały w większości przez LitwinĂłw. Litwini w zasadzie odrzucili tę linię demarkacyjną, nie przestrzegając warunkĂłw porozumienia. Bowiem litewska administracja choć opuściła znaczną część polskiej Suwalszczyzny, nie wycofała swych wojsk i administracji z Sejn i terenĂłw aĹź po rzekę Czarna Hańcza. Wobec lokalnej polskiej ludności Suwalszczyzny Litwini i wojsko litewskie dopuszczali się gwałtĂłw, grożąc nawet rzezią PolakĂłw. Szereg PolakĂłw aresztowano i wywieziono do więzień/obozĂłw w ŁoĹşdziejach, Mariampolu i Kownie. JĂłzef Zubowicz – jeden z uwięzionych, ktĂłremu udało się uciec z więzienia w ŁoĹşdziejach, widział, jak zastrzelono młodego chłopaka, ktĂłremu przedtem odcięto rękę i wsadzono mu do gardła. Jeszcze gorzej traktowano PolakĂłw w przygranicznych terenach po litewskiej stronie Linii Focha w obawie, Ĺźe będą walczyli o przynaleĹźność ich do Polski. W okolicach ŁoĹşdziej, Serej, Kopciowa, Lejpun, Simna i Olity prawie wszystkie majątki ziemskie większej i mniejszej własności polskiej tam będące ograbiono, a ich właściciele, ktĂłrzy nie zdołali się ukryć, zostali aresztowani lub uprowadzeni (S. Buchowski). Polacy stanowiący na Ziemi Sejneńskiej większość mieszkańcĂłw zaprotestowali przeciwko zagarnięciu przez LitwinĂłw tej polskiej ziemi i ich gwałtom dokonywanym na ludności polskiej, chwytając za broń. W nocy 22/23 sierpnia 1919 r. doszło do powstania przeciw Litwinom zorganizowanego przez miejscową Polską Organizację Wojskową. Opanowano Sejny, a potem przejściowo takĹźe Kopciowo, Wiejsieje i ŁoĹşdzieje. Powstańcy wypędzili z Ziemie Sejneńskiej litewskich intruzĂłw. Przy Polsce – przez wolę i wielką determinację ich mieszkańcĂłw pozostały do wojny z bolszewikami w 1920 r. Wisztyniec i Lubowo. Litwini ciągle atakowali obie miejscowości, szczegĂłlnie Lubowo. Kopciowo natomiast znalazło się ostatecznie po litewskiej stronie Linii Focha, co z bĂłlem serca zaakceptowała strona polska, pragnąc moĹźliwie jak najszerzej akceptować Linię Focha. Jednak jego i okolicznych wsi ludność polska nie chcąc zaakceptować litewskiej okupacji, utworzyła tzw. Republikę Kopciowską, ktĂłra pod przywĂłdztwem Adolfa BĂłbki istniała do później jesieni 1919 r., walcząc zbrojnie z Litwinami (S. Buchowski).
Wykorzystując trudne połoĹźenie militarne Polski podczas wojny z bolszewikami w 1920 r., Litwini z pomocą bolszewikĂłw, z ktĂłrymi militarnie współpracowali w dziele zniszczenia niepodległego państwa polskiego, 19 lipca 1920 r. ponownie zajęli Sejny, a takĹźe AugustĂłw. Po brawurowym zwycięstwie Wojska Polskiego nad bolszewikami w bitwie nad Wisłą w połowie sierpnia 1920 r., w końcu sierpnia na Suwalszczyznę przybyła silna Grupa Operacyjna Wojska Polskiego. Litwini przestraszyli się i po pertraktacjach wycofali się za Linię Focha. Gdy wydawało się, Ĺźe sprawa jest unormowana wojska litewskie ponownie przekroczyły tę linię i zaczęły podsuwać się w kierunku na Suwałki i AugustĂłw, zajmując na początku września ponownie Sejny. Zakończenie otwartych walk polsko-litewskich przyniosła największa i najkrwawsza bitwa, ktĂłra rozegrała się między obu wojskami 22 września 1920 r. Był to „produkt uboczny” polskiej pogoni za wycofującą się z ziem polskich Armią Czerwoną. Planując uderzyć na jej oddziały od tyłu – przed Niemnem, oddziały polskie musiały przejście przez terytorium Litwy – jej sojusznika w tej wojnie. Zajęły Sejny i stąd po koncentracji wojska polskiej Północnej Grupy Uderzeniowa (Manewrowa) 2 Armii, po dokonaniu przejścia przez terytorium litewskiej południowej Suwalszczyzny ruszyły w kierunku mostu na Niemnie w Druskienikach, zadając dotkliwy cios małej armii litewskiej: Litwini stracili 1700 Ĺźołnierzy w większości poddających się do niewoli i 12 dział, kilkuset poległo i odniosło rany. Straty PolakĂłw wyniosły zaledwie 20 zabitych i 70 rannych. Litwini zostali trwale wyparci za Linię Focha, ktĂłra po dziś dzień jest granicą polsko-litewską. Jedynie w 1945 r. komuniści litewscy namawiali Stalina, aby przyłączył Ziemię Sejneńską do Litwy, jednak Stalin na to nie przystał. W okresie międzywojennym, za czasĂłw Litwy Kowieńskiej i w okresie sowieckiej Litwy (do 1990 r.) Litwini spowodowali prawie całkowite wytępienie PolakĂłw na litewskiej SuwalszczyĹşnie.
Na SuwalszczyĹşnie Litewskiej, jednak nie wiadomo dokładnie w jakiej miejscowości, urodziło się szereg znanych PolakĂłw – ludzi, ktĂłrzy zapisali się w historii Polski lub narodu polskiego, m.in.: Julian Aleksa (1857- 1891 Warszawa), polski lekarz, nawiązał kontakt z II Proletariatem w Warszawie i mieszkając w graniczącym z Niemcami Władysławowie w latach 1887-89 brał udział w przemycaniu przez granicę nielegalnych publikacji, a kiedy następnie mieszkał w Aleksocie pod Kownem na jego adres nadchodziła korespondencja partyjna, aresztowany 23 III 1891 i osadzony w Cytadeli warszawskiej, w czasie śledztwa ciężko zachorował i zmarł; Tekla Biesiekierska (1801-1850 Warszawa), współpracowała z prasą warszawską, powieściopisarka (powieści Rozalia i Anusia… (1844), Przybrana cĂłrka (1844), Wdowa sierĹźanta (1845); Antoni Bukaty (1808-1876 ParyĹź), filozof, historyk, inĹźynier, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31 (brał udział w bitwie pod Grochowem), po ktĂłrym emigrował do Francji, gdzie nawiązał się z Hotelem Lambert ks. Adama Czartoryskiego, przejściowo był w Kanadzie, gdzie kierował budową linii kolejowych, zwolennik, tłumacz i popularyzator filozofii J.M. Hoene-Wrońskiego, autor „Hoene-Wroński i jego udział w rozwinięciu ostatecznym wiedzy ludzkiej” (1844); Stanisław Dobkiewicz (1872-1933), ukończył gimnazjum w Mariampolu i Instytut GĂłrniczy w Petersburgu, inĹźynier gĂłrniczy, inspektor kopalń węgla Towarzystwa Kopalń i ZakładĂłw Hutniczych Sosnowieckich, specjalista do walki z ogniem na kopalni; Karol Jastrzębski (1805-1863), oficer wojska rosyjskiego, uczestnik powstania dekabrystĂłw w 1825 r., zesłany do karnych batalionĂłw na Kaukazie, zwolniony w 1840 r. wziął w dzierĹźawę majątek w Wielkiej Kirsnie koło Kalwarii na SuwalszczyĹşnie litewskiej, po wybuchu Powstania Styczniowego 1863 zebrał kilkunastu ochotnikĂłw i połączył się z grupą partyzancką R. Błońskiego i J. Piotrowskiego w rejonie Mariampola, komisarz powstańczy guberni augustowskiej mianował go dowĂłdcą wszystkich sił powstańczych w tym rejonie (200 ludzi), słabo jednak uzbrojonych, ktĂłry rozbili Rosjanie 2 lutego; Stefan Marian Strzemieński (1885 - 1955 Wielka Brytania), generał brygady Wojska Polskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej 1920 - dowĂłdca 2 Brygady Jazdy, po wojnie m.in. dowĂłdca VIII Brygady Jazdy w Białymstoku, XII Brygady Kawalerii w Ostrołęce, I Brygady Kawalerii w Warszawie i jednocześnie pełniący obowiązki dowĂłdcy 2 Dywizji Kawalerii w Warszawie, 6 listopada 1930 r. przyjął od pułkownika dyplomowanego Bolesława Wieniawa-Długoszowskiego obowiązki komendanta garnizonu i placu miasta stołecznego Warszawy (do 30 listopada 1932).

SYŁGUDYSZKI - Saldutiškis, miasteczko na Litwie, na Auksztocie, położone w okręgu uciańskim, w rejonie uciańskim, ok. 90 km na północny wschód od Wilna i 20 km na południowy wschód od Uciany.
Początki miejscowości sięgają XVIII w. i związane są z dworem należącym do rodziny Jałowieckich. Ostatnim właścicielem dworu i majątku był urodzony tutaj polski ziemianin, agronom, dyplomata Mieczysław Jałowiecki.
Początki miejscowości sięgają XVIII w. i związane są z dworem należącym do rodziny Jałowieckich. Ostatnim właścicielem dworu i majątku był urodzony tutaj polski ziemianin, agronom, dyplomata Mieczysław Jałowiecki (1876–1962 pod Londynem). Był dyplomowanym agronomem (Politychnika Ryska), dyplomatą, synem generała Bolesława Jałowieckiego i Anieli z WitkiewiczĂłw (najmłodszej siostry Stanisława Witkiewicza, rodzonej ciotki Witkacego), przed I wojną światową marszałkiem szlachty powiatu święciańskiego, 1903-18 radcą Ministerstwa Rolnictwa w Petersburgu, konsulem do spraw rolnictwa Rosji w Niemczech, dyrektorem Towarzystwa Akcyjnego Północnego Rosyjskiego Handlu Zewnętrznego i Towarzystwa Rosyjsko-Bałtyckiego, członkiem Wileńskiego Banku Ziemskiego, Rady Rosyjsko-Angielskiej Izby Handlowej i Wydziału Ĺťeglugi Morskiej Centralnego Komitetu Przemysłowego w Petersburgu, właścicielem majątkĂłw ziemskich w Syłgudyszkach i Otulanach na Litwie oraz, w okresie międzywojennym, majątku Kamień w Wielkopolsce, w odrodzonej Polsce 1919-20 delegatem Rządu Polskiego w Gdańsku, w czasie II wojny światowej i po niej politykiem i działaczem społecznym na emigracji w Anglii, autorem prac na temat gospodarki rolnej, wspomnień o swojej pracy w dyplomacji II RP oraz dziejach ziemiaństwa polskiego, m.in.: „Dawne Wilno i ludzie zapomniani” (Londyn 1955), „Wizerunki dworĂłw polskich” (zbiĂłr 1500 akwarel autorstwa Mieczysława Jałowieckiego, Londyn), „Wspomnienia, raporty i sprawozdania z Gdańska (1919-1920)” (Gdańsk 1995), „Na skraju imperium” (Warszawa 2000), „Gaudeamus - Szkice z lat minionych” (Warszawa 2002), „Wolne Miasto” (Warszawa 2002), „Requiem dla ziemiaństwa” (Warszawa 2003). Urodził się tu takĹźe Bolesław Jałowiecki (1846-1918), ojciec Mieczysława, polski ziemianin, inĹźynier wojskowy, polityk, w 1906 r. wybrany do I rosyjskiej Dumy Państwowej (parlamentu) z guberni wileńskiej, członek Koła Polskiego w Dumie. Na wzgĂłrzu, niedaleko rynku, stoi popadający w ruinę dziewiętnastowieczny zespół dworski - dawna siedziba rodu Jałowieckich, ktĂłrych groby znajdują się na cmentarzu na południowym krańcu miejscowości. Na południe od miejscowości znajdował się drewniany budynek stacji kolei wąskotorowej linii Święciany - PoniewieĹź w stylu zakopiańskim projektu sławnego Stanisława Witkiewicza (1899).

SZADÓW – Ĺ eduva, miasto w okręgu szawelski, koło Radziwiliszek. Do 1795 roku SzadĂłw i okoliczne majątki naleĹźały do krĂłlĂłw polskich (ekonomia krĂłlewska); W 1766 r. starostwo szadowskie zostało wydzierĹźawione Jerzemu Dettlof Flemingowi, wojewodzie pomorskiemu, a sejm warszawski 1773-75 oddał je na dziedzictwo księciu Kazimierzowi Poniatowskiemu (było jego własnością do 1798 r.). Pierwszy kościół został tu załoĹźony między 1512 a 1529 rokiem; obecny barokowy konsekrował w 1649 r. biskup wileński Jerzy Tyszkiewicz. Prawa miejskie i herb nadał Szadom 25 czerwca 1654 r. krĂłl Jan Kazimierz; herb nawiązuje do herbu rodu GonzagĂłw (Maria Gonzaga była Ĺźoną Jana Kazimierza), z tym, Ĺźe czarny orzeł GonzagĂłw został zastąpiony białym orłem polskim. W 1792 r. krĂłl Stanisław August Poniatowski zwolnił z poddaństwa mieszkańcĂłw SzadĂłw. 1705-1769 była tu misja polskich jezuitĂłw. Od 1795 do 1915 r. SzadĂłw był pod zaborem rosyjskim. Do Powstania Listopadowego 1830-31 była tu polska szkoła, ktĂłra miała 96 uczniĂłw. Mieszkańcy miasta wspierali to i kolejne polskie powstanie narodowe w 1863 r. Według rosyjskiego spisu ludności z 1897 r. w Szadowie mieszkało 390 PolakĂłw; natomiast według antypolskiego litewskiego spisu ludności z 1923 r. w mieście nie było ponoć ani jednego Polaka! A przecieĹź rosyjski spis ludności takĹźe zaniĹźał liczbę PolakĂłw na Litwie. Koło Szadowa urodził się Jan Antoni Poszakowski (1684-1757 NieświeĹź), jezuita, teolog, historyk, wydawca kalendarzy, profesor Akademii Wileńskiej, rektor kolegiĂłw jezuickich w Słucku i NieświeĹźu, autor licznych książek i publikacji na tematy religijne i innowiercĂłw, uznany za jednego z pierwszych popularyzatorĂłw wiedzy historycznej w Rzeczypospolitej, autor prac o historii reformacji: „Historia Luterska...” (1745), „Historia Kalwińska” (cz. 1-3, 1747-49), od 1735 r. wydawał w Wilnie i Warszawie pierwsze w Polsce „Kalendarze polityczne” (wydał 20 kalendarzy).

SZAKI - Ĺ akiai, miasto w okręgu mariampolskim. W 1719 roku zbudowano tu kościół katolicki, a w 1776 roku na prośbę księcia Michała Czartoryskiego nadano miejscowości prawa miejskie (za zgodą krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego). Za zgodą księcia zaczęli się tu osiedlać Ĺťydzi i Niemcy-ewangelicy (od 1842 r. był tu kościół ewangelicki). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 29 września do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. Mieszkał tu w latach 1889-93 i praktykował jako lekarz Wincenty JĂłzef Kudyrko (1858-1899), polsko-litewski działacz, ktĂłry dzisiaj jest znany z litewska jako Vincas Kudirka; załoĹźył tu polską czytelnię i orkiestrę. Według rosyjskiego tendencyjnego spisu ludności w Szakach w 1897 roku miało mieszkać zaledwie 40 PolakĂłw; jeszcze bardziej tendencyjny litewski spis ludności przeprowadzony w 1923 roku nie wykazał ani jednego Polaka w Szakach. Miastem partnerskim SzakĂłw jest Gołdap. W Szakach urodzili się: Jan Lucjan Jastrzębski (1883 – zm. po IX 1939), inĹźynier, pułkownik słuĹźby saperĂłw Wojska Polskiego, przed bitwą warszawską z bolszewikami w 1920 r. umacniał przyczółek warszawski, dyrektor naukowy i komendant Oficerskiej Szkoły InĹźynierii w Warszawie, szef wydziału fortyfikacji w Departamencie InĹźynierii Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz Zygmunt Kęstowicz (1921-2007 Warszawa), polski popularny aktor teatralny, telewizyjny i filmowy, występujący na scenach teatrĂłw: Lutnia w Wilnie (1940-45), Miejskiego w Białymstoku (1945-47), Kameralnego T.U.R. w Krakowie (1947-48), Dramatycznego w Krakowie (1948-50), oraz warszawskich: Polskiego (1950-52), Narodowego (1952-56), Ludowego (1952-57), Komedia (1957-60), Polskiego (1960-62), Klasycznego (1962-65), Polskiego (1965-66), Dramatycznego (1966-85) i Ochoty (1985-90).

SZAŁTUPIE - Ĺ altupis, wieś na Litwie, w okręgu kowieńskim, koło Pren, na części litewskiej Suwalszczyzny. Za czasĂłw I Rzeczypospolitej dobra tutejsze naleĹźały do dĂłbr stołowych krĂłlĂłw polskich. W latach 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego, potem do 1915 r. KrĂłlestwa Polskiego (KongresĂłwki). Po upadku Polski w 1795 r. i do pierwszej połowy XIX w. majątek Szałtupie (560 ha) naleĹźał do Pusłowskich (nabył go Wojciech Jan Pusłowski); był dzierĹźawiony przez SzuksztĂłw polskiego herbu PobĂłg. OprĂłcz majątku w Szałtupie Wojciech Pusłowski na terytorium Litwy Kowieńskiej miał majątki w: Tauroginach, Wielonie, WiĹźunach i ĹťyĹźmorach. Pusłowscy, od 1869 r. hrabiowie, nie byli pochodzenia litewskiego. Ich gniazdem rodzinnym było Polesie, gdzie mieli najwięcej majątkĂłw. Pochodzili z Białej Rusi/Wielkiego Księstwa Litewskiego jednak od bardzo dawna czuli się Polakami i w Ĺźyciu etnicznych ziem polskich oraz narodu polskiego odegrali bardzo znaczącą i poĹźyteczną rolę. Na przykład mieli pałace w Warszawie, Krakowie (w ktĂłrym umieścili swoją bardzo bogatą i cenną kolekcję sztuki – dziś własność narodu polskiego), Natolinie, KrĂłlikarni, majątki na ziemiach polskich, byli zasłuĹźonymi działaczami gospodarczymi i kulturalnymi. Czy Szukstowie byli litewskiego pochodzenia trudno powiedzieć; moĹźliwe, Ĺźe tak. Herbarz polski (LwĂłw 1854) Hipolita Stupnickiego wymienia dwĂłch SzuksztĂłw polskiego herbu PobĂłg (ponoć z czasĂłw Bolesława Chrobrego): Piotra, sędziego ziemskiego Ĺźmudzkiego i Zygmunta, podczaszego kijowskiego, a więc związanego z ziemią ukrainną Rzeczypospolitej. W kaĹźdym bądĹş razie w XIX w. była to polska i patriotyczna rodzina (Adolf Szukszta z powiatu rosieńskiego, Antonina Szukszta z Kowna i Bernard Szukszta z Litwy brali udział w Powstaniu Styczniowym 1863 na terenie Litwy) i dzisiaj internetowa Wikipedia polska wymienia kilka znanych osĂłb Ĺźyjących w Polsce mających to nazwisko, m.in. Janusza Szuksztę – szachistę, mistrza krajowego, olimpijczyka z Monachium 1972, ElĹźbietę Borkowską-Szukszta – aktorkę tetralną i filmową czy Olga Szukszta - manager, Axa - GoldenLine.pl w Warszawie itd. Natomiast litewska Wikipedia nie wymienia ani jednego Litwina o nazwisku Szukszta (w pisowni litewskiej).
Po powrocie z zesłania w głębi Rosji za udział w Powstaniu Styczniowym 1863, odkupił majątek w Szałtupie od Pusławskich w 1868 r. Emil Gieysztor, były właściciel Zabieliszek koło Kiejdan (skonfiskowanych przez carat). Emil Gieysztor mĂłgł kupić ten majątek, gdyĹź znajdował się on na terenie KrĂłlestwa Polskiego, gdzie byli powstańcy styczniowi mogli się osiedlać (nie mogli osiedlać się na Kresach skąd pochodzili). Był on wielkim patriotą polski. Biblioteka w jego szałtupskim dworze miała głównie klasykĂłw polskich oraz zbiĂłr stale prenumerowanych czasopism warszawskich: „Bluszcz”, „Kłosy”, „Biesiada Literacka” i in. W salonie wisiały chorągwie polskie i haftowany orzeł (R. Aftanazy). Litwini podczas antypolskiej reformy rolnej okroili majątek do 300 ha. Ostatnim – do 1940 r. jego właścicielem był Stefan Gieysztor. Podczas niemieckiej okupacji Litwy w czasie II wojny światowej był tu w latach 1942-44 ciężki obĂłz koncentracyjny dla PolakĂłw z Wilna i Wileńszczyzny, załoĹźony przez NiemcĂłw, w ktĂłrym role straĹźnicze pełnili Litwini; komendantem obozu był sadysta Algirdas Petronis, ktĂłry z lubością pastwił się nad więzionymi tu polskimi księżmi z Wilna, m.in. nad ks. Michałem Klepaczem (1893-1967), profesorem Seminarium Duchownego w Wilnie, a po wojnie biskupem łódzkim, ktĂłry był najbardziej szykanowany i prześladowany z wszystkich księży polskich tu więzionych. Urodzili się tu: Maria Katarzyna Gieysztor (1869-1948), polska działaczka społeczna, nauczycielka, 1901-09 na SuwalszczyĹşnie jedną z organizatorek Nadniemeńskiego Koła Ziemianek, od 1909 r. działaczka niepodległościowa w Warszawie, podczas I wojny światowej komendantką Oddziału Ĺťeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, po wojnie inicjatorka powstania i wieloletnia kierowniczka instytucji pomocy ociemniałym Latarnia, sekretarka redakcji „Wiadomości Statystycznych” Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie, podczas II wojny światowej członek Armii Krajowej, odznaczona KrzyĹźem Walecznych i Złotym KrzyĹźem Zasługi; Michał Gieysztor (1871-1954 Warszawa), polski podróşnik (Ocean Lodowaty, USA, MandĹźuria-Chiny, Turkiestan, Turcja, Argentyna, Peru), major Wojska Polskiego, znawca zagadnień emigracyjnych, dyrektor turkiestańskich kopalń ozokerytowo-naftowych, do 1932 r. dyrektor kolonii polskiej w Montanii w Peru (wybrany przez Indian na honorowego „Curaca” – wodza), autor „PamiętnikĂłw” (Warszawa 1933) i prac związanych z emigracją.

SZATEJKI – Ĺ ateikiai, wieś w okręgu telszańskim, koło Płungian. Dziedzictwo SzwerynĂłw, potem SapiehĂłw, ktĂłre sprzedają je Broel-Platerom, ktĂłrzy w 1776 r. wznoszą tu kościół. Nowy, neogotycki, murowany kościół ufundowany ponownie przez PlaterĂłw, został zbudowany w latach 1862-75 według projektu polskiego architekta, wychowanka Uniwersytetu Wileńskiego (uczeń prof. Karola Podczaszyńskiego) Tomasza Taszeckiego. Jest tu drewniany ogromny dwĂłr PlaterĂłw. Ich groby i park otoczony łamanym kamieniem, w ktĂłrym moĹźna jeszcze spotkać oryginalne nasadzenia. Wszystko zaniedbane opuszczone i trudno o dawna świetność tego miejsca. Na cmentarzu przykościelnym zachował się m.in. polski nagrobek Petroneli Platerowej z 1790 r., ktĂłry jest najstarszym zachowanym polskim nagrobkiem na Ĺťmudzi. Urodził się tu Antoni Plater (1750-1832), hrabia, przyjaciel Tadeusza Czackiego, starosta giełdziański, poseł na sejm 1776 r. w Warszawie, prezes Izby Sądowej Cywilnej Wołyńskiej, dobroczyńca kolegium pijarĂłw w Dąbrowicy na Polesiu Wołyńskim, odznaczony orderami Św. Stanisława i Orła Białego.

SZATY – Ĺ ėta, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Kiejdan. Pierwszy kościół katolicki wznieśli tu w 1492 roku Pietkiewicze i Koncewicze, odbudowany po poĹźarze w 1799 roku przez księdza Chrzczonowicza; kościół ten on XVI do połowy XVIII był zborem polskich kalwinĂłw. Na cmentarzu kaplica p.w. błogosławionego Bogumiła, arcybiskupa gnieĹşnieńskiego w XII wieku. KrĂłl Stanisław August Poniatowski nadał miasteczu w 1785 roku przywilej na jarmarki. Dobra tutejsze naleĹźały do Montwiłłów. Podczas Powstania Styczniowego 1863 teren działalności partyzanckiej Zygmunta Sierakowskiego. Polski ziemianin, bankier, działacz społeczny i filantrop z Wilna oraz od 1907 r. poseł do rosyjskiej Dumy Państwowej JĂłzef Montwiłł (zm. 1911) załoĹźył tu Szkołę Tkacką „Biruta”. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 101 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Na cmentarzu jest duĹźo grobĂłw polskich (m.in. ButkiewiczĂłw, Dziewałtowskich, GintowtĂłw, HoppenĂłw, Montwiłłów, w tym Stanisława Montwiłła – właściciela Traszkun, PietkiewiczĂłw, TerasewiczĂłw, WieliczkĂłw) i z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Koło Szat były folwarki mające razem 270 ha Stanisławowo i Przemysławowo (obie nazwy wybitnie polskie) należące do polskiej rodziny GintowtĂłw. Urodził się tu Wacław Pacewicz (1880-1945), ksiądz katolicki, pedagog, od 1907 r. proboszcz w Chotajewiczach k. Bobrujska i od 1912 r. dziekan kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Bobrujsku na Białorusi, po wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. zamieszkał w Bydgoszczy, gdzie był kapelanem kresowian, ktĂłrzy osiedlili się w Bydgoszczy po 1920 r., dyrektor gimnazjum Ĺźeńskiego i szkoły im. Curie-Skłodowskiej w Bydgoszczy, członek Akademii Papieskiej w Rzymie, od 1938 r. kanonik honorowy kościoła św. Marka w Rzymie, zamordowany w Bydgoszczy przez siepaczy komunistycznego Urzędu Bezpieczeństwa (UB) wiosną 1945 r.

SZAWKIANY – Ĺ aukėnai, wieś w okręgu szawelskim, koło Kielm. Od XV w. rodu SzemiotĂłw herbu ŁabędĹş, ktĂłrzy w 1497 r. ufundowali tu pierwszy kościół. W połowie XVIII w. Szawkiany stały się własnością Gorskich, ktĂłrą były do 1940 r. Ostatnim właścicielem był Tomasz Gorski (1865-1940). W XVII w. Szakwiany były jednym z ośrodkĂłw polskiego kalwinizmu na Ĺťmudzi. DwĂłr został wzniesina przez SzemiotĂłw w XVIII w. Były w nim portrety rodzinne Gorskich. Główny ołtarz w tutejszym kościele stanowi marmurowy nagrobek Hipolita Gorskiego z polską inskrypcją. Kościołem filialnym tutejszej parafii był kościół św. Antoniego w Warpucianych, wzniesiony w 1792 r. przez Macieja Jeleńskiego. Na tutejszym cmentarzu stare polskie groby. Znalezione tu w XIX w. staroĹźytne przedmioty znajdują się dzisiaj w Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

SZESZOLE - Ĺ eĹĄonys, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło KoszedarĂłw. Były to dobra stołowe katolickich biskupĂłw wileńskich. Pierwszy kościół ufundował tu w1572 r. biskup wieleński Walerian Protasewicz, odnowił go we 1698 biskup Konstanty Kazimierz Brzozowski, a obecny ufundował w 1761 r. biskup Mikołaj Jan Zienkowicz. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 30 kwietnia do bitwy powstańcĂłw z wojskiem rosyjskim. 320 strzelcĂłw i kosynierĂłw oddziału powstańczego „KieĹźgajły” Hodoreńskiego biło się tu z 5 rotami rosyjskiej piechoty i sotnią kozakĂłw płk. Kremera. Straty Rosjan wyniosły 100 zabitych i rannych, a powstańcĂłw 23 zabitych (w tym dowĂłdca „KieĹźgajło” i 19 rannych. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do PolakĂłw, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do ktĂłrej uczęszczało 72 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistĂłw litewskich, ktĂłrzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r.

SZETEJNIE - Šeteniai, wieś na Litwie, w okręgu kowieńskim, koło Kiejdan. Urodził się tu Czesław Miłosz (1911-2004 Kraków), polski poeta, prozaik, eseista, historyk literatury, tłumacz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1980), profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley i Uniwersytetu Harvarda (oba w USA), członek Polskiej Akademii Umiejętności i Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Pochowany w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie. Jego książki zostały przetłumaczone na 44 języki. W Szetejniach zachował się dom rodzinny Miłosza.

SZKUDY - Skuodas, miasto na Litwie, połoĹźone w okręgu kłajpedzkim, 80 km od Kłajpedy i 2 km od granicy z Łotwą. Za zgodą krĂłla Polski Zygmunta Augusta dobra tutejsze przeszły w 1568 r. w ręce ChodkiewiczĂłw. Jan Hieronimowicz Chodkiewicz załoĹźył tu miasteczko, sprowadził doń NiemcĂłw i nazwał osadę Johannisbergiem, ktĂłra się nie przyjęła. W 1614 r. ufundował kościół katolicki. JuĹź w 1625 r. drogą wiana przeszło do SapiehĂłw. W 1645 krĂłl Władysław IV nadał osadzie prawa miejskie. W czasie potopu szwedzkiego 18 maja 1658 roku rotmistrz husarski Samuel Komorowski stoczył pod miastem nierozstrzygniętą bitwę z armią feldmarszałka Roberta Douglasa, ktĂłry został zmuszony do rezygnacji z ataku na ĹťmudĹş. Miasto zostało skonfiskowane Sapiehom za udział w Powstaniu Listopadowym 1830-31. Zniszczone w czasie II wojny światowej. Kościół luterański fundacji SapiehĂłw z 1821 r. został zniszczony w 1944 roku. Dworek posapieĹźyński. Urodzili się tu: Aleksander Bryndza (1807-1863 Warszawa), ceniony adwokat i hipotekariusz w Siedlcach i od 1845 w Warszawie: obrońca przy senacie i rejent, podczas Powstania Listopadowego członek Komisji Sprawiedliwości Rządu Narodowego, wybitny cywilista; Lubomir Gadon (1831-1908 KrakĂłw), ukończył studia humanistyczne na uniwersytecie w Dorpacie (dziś Estonia), uczestnik polskiego Powstania Styczniowego 1863 na Ĺťmudzi – naczelnik Kowna, na emigracji we Francji bliski współpracownik księcia Adama Czartoryskiego, wykonawca waĹźnych misji dyplomatycznych, 1883-94 kierownik Biblioteki Polskiej w ParyĹźu, historyk Wielkiej Emigracji Polskiej, od 1894 w Krakowie opiekun zbiorĂłw i archiwum Czartoryskich; Sykstus Lewkowicz (1775-1838 KrakĂłw), lekarz-chirurg polskiej Legii Nadwiślańskiej w gwardii cesarza Napoleona I, od 1822 profesor chirurgii i akuszerii Uniwersytetu Krakowskiego.

SZŁOWIANY - Ĺ lavėnai, wieś w okręgu ucieńskim, koło OniksztĂłw. Dawniej naleĹźały do Brzozowskich (zachował się dworek). Urodzili się tu: Stanisław Brzozowski (1869 – 1941 Kazachstan), inĹźynier chemik, absolwent Politechniki Raskiej (członek polskiej korporacji studenckiej Arkonia), dyrektor zakładĂłw metalurgicznych w Orle (Rosja), po I wojnie światowej powrĂłcił na Litwę gospodarzył na okrojonym przez LitwinĂłw swoim majątku w Wodoklach i pomagał swemu krewniakowi Montwiłłowi w prowadzeniu polskiej droĹźdĹźowni i browaru w PoniewieĹźu, jeden z inicjatorĂłw powołania polskiej korporacji studenckiej Lauda i Ĺźeńskiej Znicz na Uniwersytecie Kowieńskim, aresztowany w czerwcu 1941 r. przez NKWD i zesłany do Kazachstanu, gdzie zmarł oraz Antonina Ptaszycka (1888-1964 Warszawa), fizyk i pedagog, długoletnia nauczycielka fizyki w Gimnazjum Państwowym im. Narcyzy Ĺťmichowskiej w Warszawie, 1930-39 kierowała w nim Ogniskiem Metodyki Fizyki, utworzonym przez Kuratoria Warszawskie i Łódzkie, 1929-31 wykładowca na WyĹźszym Studium Nauczycielskim, a po wojnie w Politechnice Warszawskiej, członek redakcji czasopism „Fizyka i Chemia” i „Fizyka w Szkole”, autorka podręcznikĂłw szkolnych i 30 prac specjalistycznych.

SZUKLE – Ĺ ūkliai, wieś w okręgu mariampolskim, koło Kibart. Dobra tutejsze naleĹźały do dĂłbr stołowych krĂłlĂłw polskich. KrĂłl Zygmunt III Waza nadał tutejszy przywilej Janowi Wiśniewskiemu i jego Ĺźonie Halinie Bańkowskiej. W XVII wieku dobra te naleĹźały do majątku Olwita, później należącego do rodziny Gawrońskich herbu Rola. Stanisław Gawroński (1860–1942, brat Wiktora – generała) był ostatnim właścicielem Szukli (majątek tutejszy miał 1115 mĂłrg, w tym 683 morgi gruntĂłw ornych). Kiedy w Rosji powołano po raz pierwszy parlament – Dumę, do jej wyĹźszej izby – Rady Państwa wszedł 17 maja 1906 r. Stanisław Gawroński, jako jedyny Polak z guberni suwalskiej. Synem Stanisława był Jan Gawroński (1892 - 1983 Rzym), pisarz i dyplomata II Rzeczypospolitej – ambasador w Wiedniu, a wnukiem Ĺźyczliwy Polsce i Polakom znany włoski polityk Jas Gawronski (ur. 1936), w 1993 r. odznaczony KrzyĹźem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej). Wincenty Gawroński w połowie XIX wieku wzniĂłsł tu nowy pałac. W ciągu stu lat jego uĹźytkowania Gawrońscy zgromadzili w nim potężną kolekcję dzieł sztuki oraz imponującą bibliotekę liczącą ponad 8 tysięcy woluminĂłw. WśrĂłd nich były rękopisy i starodruki, jak np. akt nadania Pojezior przez krĂłla Kazimierza Jagiellończyka Michałowi Glińskiemu, księga rachunkĂłw domowych krĂłlowej Anny Jagiellonki, część archiwum klasztoru cystersĂłw w Lądzie (Wielkopolsk) wiele edycji Biblii, w tym polskie jej wydania: Jakuba Wujka, Szymona Budnego i Radziwiłłowska. Na ścianach wisiały obrazy, w tym pędzla: Davida Teniersa, Jacoba (?) Ruisadela, Caspara Netschera i innych, portrety członkĂłw rodziny autorstwa Jana Chrzciciela Lampiego (starszego). Wisiały rĂłwnieĹź obrazy polskich malarzy, m.in. JĂłzefa Brandta (PowrĂłt Napoleona spod Moskwy), Juliusza Kossaka (Wesele krakowskie), Juliana Fałata, kolekcje sztychĂłw Jeremiasza Falcka i Wilhelma Hondiusa. Był tu rĂłwnieĹź cenna kolekcja polskich pasĂłw słuckich. Szukle zostały zbombardowane i spalone wraz z prawie całą zawartością w czasie I wojny światowej. Około 1893 r. Ĺźona Stanisława Gawrońskiego Helena Lubomirska uzyskała zgodę władz carskich na uruchomienie ochronki dla dzieci we dworze. Ochronka ta była de facto tajną polską szkołą. W ramach antypolskiej reformy rolnej rząd litewski w 1922 r. rozparcelował Szukle, pozostawiając przy dworze zaledwie 80 ha ziemi. Ziemia majątkowa przeszła w ręce litewskie (R. Aftanazy). Rząd litewski zmieniał takĹźe starodawną nazwę wsi - z Szukli na Ĺ ūkliai.

SZWEKSZNIE – Ĺ vėkĹĄna, miasteczko w okręgu kłajpadzkim, koło Szyłokarczmy. Majątek tutejszy naleĹźał do Michała KieĹźgajły, od XVII w. do GrothusĂłw (pochodzili z Niemiec – z Westfalii, od XVI w. mieszkali w Inflantach i na Ĺťmudzi, gdzie skoligacili się z polskimi rodami i ulegli polonizacji), a od XVIII w. do PlaterĂłw. Zachował się tu klasycystyczny pałac PlaterĂłw. Ostatnim właścicielem tutejszego majątku, bardzo okrojonego przez antypolską litewską reformę rolną w 1923 r. był hrabia Jerzy Felicjan Broel-Plater (1875-1943 Syktywkar), aresztowany przez NKWD i zesłany w głąb Rosji, gdzie zmarł. W pałacu zgromadzono liczne pamiątki oraz portrety rodzinne, w bibliotece było archiwum rodzinne oraz książki polskie i francuskie; wszystko to przywłaszczyli sobie Litwini w 1940 r. Platerowie ofiarowali 50 000 rubli na budowę nowego, duĹźego neogotyckiego kościoła parafilnego w Szwekszniach (1900-05). Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami, m.in. hrabiego Kazimierza Broel Platera (1802-1872), hrabiego Teodora Broel Platera (1836-1899) i hrabiego Jerzego Broel Platera, marszałka powiatu rosieńskiego; na osobnym grobowcu PlaterĂłw jest wmontowana przez LitwinĂłw nowa tablica z nazwiskami PlaterĂłw po litewsku w nim pochowanych. Podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 sekretarz przy marszałku powiatu telszańskiego Onufry Jacewicz, ktĂłry został dowĂłdcą powstania powiatu telszewskiego, zebrał tu około 1600 piechoty i 600 jazdy, jednak słabo uzbrojonych. Powstańcy ci brali udział w kilku bitwach stoczonych z Rosjanami na Ĺťmudzi. Urodził się tu Leon Jucewicz (1902–1983 Porto Alegre, Brazylia), jeden z czołowych polskich łyĹźwiarzy i lekkoatletĂłw, olimpijczyk, w 1921 r. wicemistrz Polski w łyĹźwiarskim biegu na 1500 m, a w latach 1922 i 1924 wicemistrz Polski w łyĹźwiarskim wieloboju, jako lekkoatleta wicemistrz Polski w biegu na 1500 metrĂłw (1922), uczestnik olimpiady zimowej w Chamonix (Francja) w 1924 r.: był pierwszym polskim sportowcem, ktĂłry jako oficjalny reprezentant Polski stanął na starcie zawodĂłw olimpijskich i dlatego uwaĹźany jest za pierwszego polskiego olimpijczyka (w wieloboju zajął 8 miejsce), w 1924 r. osiadł w Brazylii gdzie został działaczem społecznym wśrĂłd tamtejszej Polonii, załoĹźył szereg klubĂłw sportowych, m.in. klub sportowy „Polonia” w Sao Paulo, największą w Południowej Ameryce szkołę tenisową oraz tygodnik „Kurier Polski”, ktĂłrego był redaktorem i wydawcą, naleĹźał do czołowych brazylijskich działaczy sportowych, korespondent polskiej prasy sportowej („Sportowiec”, „Przegląd Sportowy”), swoje trofea sportowe przekazał Muzeum Sportu w Warszawie.

SZYDŁOWO – dawniej Szydłów - Ĺ iluva, miasteczko w okręgu kowieńskim, ok. 20 km. na północ od Rosieni. W okresie reformacji właściciel Szydłowa Melchior Zawisza w 1532 przeszedł na kalwinizm oraz katolicki proboszcz szydłowiecki ks. Hołubko jak rĂłwnieĹź prawie cała okoliczna szlachta. Melchior Zawisza zbudował tu zbĂłr, ktĂłry naleĹźał do największych na Litwie (jeszcze w 1704 na początku XVII w. miał 500 audytorĂłw-parafian); kalwini przejęli opuszczony kościół katolicki. Nowa, od 1591 roku, właścicielka Szydłowa Zofia Wnuczkowa w 1592 roku bogato uposaĹźyła zbĂłr, przy ktĂłrym załoĹźyła szkółkę, w ktĂłrej obok języka polskiego był obowiązkowo wykładany język ruski, ale nie litewski. W 1669 roku po kosztownym procesie miasto przeszło na własność BillewiczĂłw, ktĂłrzy zboru nie zlikwidowali, ale nie interesowali się nim. W 1704 roku było tu jeszcze 500 słuchaczy, a patronat sprawował Puttkamer, lecz w 1754 r. zbĂłr stał się filią zboru w Kiejdanach i naboĹźeństwa odbywały się tylko czasami i niebawem został zamknięty. Nowy kościół katolicki został w 1651 roku poświęcony przez biskupa Piotra Parczewskiego. W Szydłowie w 1608 roku odnotowano pierwsze w Rzeczypospolitej i Europie objawienie Matki Boskiej, ktĂłra ukazała się dzieciom pasącym owce. Znajduje się tu obecnie największe litewskie sanktuarium maryjne (Ostra Brama w Wilnie była zawsze i jest nadal głównie polskim sanktuarium maryjnym). Sanktuarium to do XX w. miało charakter takĹźe polski, gdyĹź Szydłowo do 1925 roku naleĹźało do struktur administracyjnych Kościoła polskiego, byli tu polscy księża i polskie naboĹźeństwa, przybywali tu pielgrzymi polscy, składali wotywa polskie) i przez to miasto nazywane było Ĺťmudzką Częstochową, a po „rozwodzie” Litwy z Polską, dokonanym przez nacjonalistĂłw litewskich po I wojnie światowej, obecnie określane jest jako Ĺťmudzkie Lourdes. Jest tu barokowy kościół, od 1976 roku bazylika, pw. Narodzenia NMP z lat 1760-86 z obrazem MB Szydłowskiej z Dzieciątkiem, koronowanym 8 paĹşdziernika 1786 roku, na mocy postanowienia papieĹźa Piusa VI, przez biskupa Ĺźmudzkiego Stefana Jana Giedrojcia; asystował w koronacji obrazu pochodzący spod Grodna polski dominikanin, od 1782 roku biskup pomocniczy Ĺźmudzki Antonin PobĂłg Malinowski, przedtem nadworny teolog krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego, a w 1791 roku proboszcz parafii NMP w Warszawie; W uroczystościach uczestniczyły tłumy wiernych (około 30 tys. osĂłb), 5 wojewodĂłw, kilkunastu senatorĂłw, ogromne rzesze szlachty przybyłej z Litwy, Polski, Prus. Na cześć Najświętszej Maryi Panny stworzono naonczas mnĂłstwo pieśni ("śpiewĂłw") - po polsku i litewsku, namalowano mnĂłstwo obrazĂłw, napisano mnĂłstwo książeczek o treści religijnej. Jedną z takich pieśni ("śpiewĂłw") powstałych w tamtych (?), a moĹźe późniejszych czasach, doskonale pamięta Wanda z Dowgwiłłów Juchniewiczowa, Polka ciągle mieszkające w pobliskim Krakinowie jako Polka. Wzruszający to tekst, "z epoki..." (M. in. wzmiankuje się w nim o kaplicy drewnianej zbudowanej z desek sosnowych, wspomina figurę Matki BoĹźej w drewnie wyrzeĹşbionej). Na pamiątkę tej uroczystości wylitografowano pamiątkowy wizerunek MB Szydłowskiej z odpowiednim podpisem po polsku. Wewnętrzna dekoracja kościoła, stworzona przez utalentowanego polskiego rzeĹşbiarza Tomasza Podgajskiego, zachowała się bez znaczących zmian; na miejscu objawienia zbudowana została w latach 1912-24 majestatyczna neogotycka kaplica, o wysokości 40 metrĂłw, zaprojektowana przez znanego polskiego architekta i rzeĹşbiarza Antoniego Wiwulskiego, autora pomnika Trzech KrzyĹźy w Wilnie i pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie; w murze - ogrodzeniu opasującym kaplicę widnieją polskie epitafia: "Cieniom Jerzego i Teresy KontrymĂłw rodzicĂłw Gabryela i Urszuli KontrymĂłwny, Rok 1833", dalej - "GrĂłb rodziny Strawińskich" i in., a na cmentarzu w znakomitym stanie zachowały się pomniki polskie z początkĂłw XIX i XX wiekĂłw: "Kunegunda Piłsudzka1 Billewiczowa - zm. 18 grudnia 1877 r." "Tekla Billewiczowa z TynjatowiczĂłw, zm. w 1802 r.", "Anna Tejszerska z domu RaczkiejczĂłwna, zm. w 1915 r. z powodu wojny". "Urszula i JĂłzef Czachowiczowie zm. w 1915, 1917 r.r.", "Kunegunda Stańska zm. w 1883 r." i in. Na cmentarzu jest takĹźe duĹźo nowszych grobĂłw polskich z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 r., ktĂłre zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni LitwinĂłw przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Na terenie kompleksu znajduje się pomnik polskiego papieĹźa Jana Pawła II, ktĂłry nawiedził sanktuarium maryjne w Szydłowie 7 września 1993 roku podczas swej wizyty do krajĂłw bałtyckich; w 2003 roku otwarto tu specjalnie zbudowane centrum formacji duchowej – Dom Jana Pawła II. Ignacy Buszyński wydał po polsku w Wilnie w 1859 roku broszurę pt. „Opisanie historyczne kościoła szydłowskiego”, a rok później w warszawskim „Tygodniku Ilustrowanym” (t. III, 1860) opis Szydłowca z widokiem kościoła. Na miejscowym cmentarzu zachowały się stare groby polskich ziemian. Zmarł tu Kazimierz Kontrym (1772-1836), polski pisarz, publicysta i działacz polityczny, współzałoĹźyciel Towarzystwa SzubrawcĂłw w Wilnie, uczestnik powstania kościuszkowskiego 1794 i członek władz Powstania Listopadowego 1830-31 na Litwie. Urodził się tu JĂłzef Oleszkiewicz (1777-1830), polski malarz, tworzył obrazy historyczne, religijne, mitologiczne oraz portrety, związany najpierw w Wilnie a następnie z Petersburgiem (od 1810), gdzie malował m.in. portrety rodziny carskiej, od 1812 roku członek tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych i wielki mistrz loĹźy Orzeł Biały w Petersburgu; przez Adama Mickiewicza (spotkał się z Oleszkiewiczem w 1824 r.) i PolakĂłw przebywających w Petersburgu był uwaĹźany za postać niezwykłą i pełną cnĂłt, co znajduje odzwierciedlenie w „Ustępie” III części „DziadĂłw” Mickiewicza; szereg jego obrazĂłw znajduje się w muzeach w Polsce, m.in. w Muzeum Narodowym w Warszawie, Muzeum Narodowym w Krakowie i pałacach w Kozłówce i Otwocku Wielkim, a takĹźe w Petersburgu oraz w Wilnie i Lwowie (przejęte w łajdacki sposĂłb przez LitwinĂłw i UkraińcĂłw w 1939-45 zbiory polskie). Zmarł tu Kazimierz Kontrym (1776-1836), polski pisarz, publicysta i działacz polityczny, jeden z najczynniejszych działaczy polskiego Ĺźycia umysłowego w Wilnie 1 ćwierci XIX w., protektor i opiekun wileńskiej młodzieĹźy akademickiej od Lelewela po Zana, inicjator i współzałoĹźyciel Towarzystwa SzubrawcĂłw, redaktor czasopism polskich w Wilnie, m.in. „Dziennika Wileńskiego” (1815-18) i „Wiadomości Brukowych”, wypędzony przez Rosjan z Wilna w 1824 roku.
Najbliższe okolice Szydłowa są gęsto zasiane dawnymi polskimi dworami ((według danych statystycznych z 1862 r., naonczas w gminie było 38 dworów polskich), m.in.: Lidowiany (lit. Lyduvënai) - był tu dwór Chodkiewiczów, Radzimińskich, Szemiotów, Staniewiczów, Piłsudskich. Cytowiany (lit. Tytuvënai) - Hlebowiczów, Wołłowiczów, Radziwiłłów, Burbów, Przeciszewskich, Romerów. Tworzyła tu znana malarka polska Zofia Dembowska - Romerowa. Kielmy (lit. Kelmë) - od XVI w. do wybuchu II wojny światowej - rezydencja Grużewskich. Szlachta szydłowska słynęła w całym Wielkim Księstwie Litewskim z patriotyzmu polskiego, szczególnie w czasie powstań narodowych 1831 i 1863 r. Np. Wiktor Koreywa, Franciszek Billewicz byli przewodniczącymi sądu powiatowego w Rosieniach, Ignacy Buszyński, Hieronim Przeciszewski - marszałkami powiatu rosieńskiego. Ignacy Buszyński napisał dwa ważne dzieła: historię kościoła szydłowskiego oraz studium historyczno- statystyczne dawnego powiatu rosieńskiego ("Opisanie historyczno - statystyczne Powiatu Rossieńskiego"). Ze szlachty szydłowskiej wywodził się znany malarz, mistyk Józef Oleszkiewicz, przyjaciel Adama Mickiewicza.

Marian Kałuski
(203)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt