Czwartek 28 Marca 2024r. - 88 dz. roku,  Imieniny: Anieli, Kasrota, Soni

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 13.07.19 - 14:29     Czytano: [2008]

Polska Litwa Kowieńska (2)


MERECZ – Merkinė, miasteczko na Litwie, na historycznym szlaku z Warszawy do Wilna, u ujścia Mereczanki do Niemna. Król polski Władysław Jagiełło ufundował w osadzie mereckiej kościół – farę uposażaną m.in. przez królów Zygmunta I i Stefana Batorego, a prawa miejskie na prawie magdeburskim nadał jej król Zygmunt August wraz z herbem (Jednorożec) w 1569 roku. Merecz leżał na terenie województwa trockiego. Był tu zamek królewski. Na polowania do mereckich kniei przyjeżdżali królowie: Władysław Jagiełło, Zygmunt August i Władysław IV, który tu zmarł 20 maja 1648 roku wracając z Wilna do Warszawy. W 1744 roku zmarł tu także ostatni z męskich potomków książęcej rodziny Wiśniowieckich, wojewoda wołyński i hetman wielki litewski, książę Michał Serwacy Wiśniowiecki. Były tu klasztory polskich dominikanów (1605, burmistrz Krzysztof Stefanowicz ofiarował im kamienicę z placem, a Gabriel Woyna wymurował przed 1615 r. kościół pw. M.B. Gromnicznej i św. Kazimierza (królewicza polskiego), jezuitów (1676, sprowadził ich Michał Kazimierz Pac) i karmelitów trzewiczkowych (ok. 1773). Jezuici pobudowali tu okazały kościół i klasztor i prowadzili tu szkołę, którą po kasacie jezuitów przez papieża w 1773 prowadzili dalej dominikanie (przejęli oni także pojezuicki kościół i klasztor); kościół przetrwał do naszych czasów. W kościele jest Droga Krzyżowa, wykonana w 1912 roku przez Kazimierza Imienińskiego. Podczas konfederacji barskiej 1768-72, czyli zbrojnego związku patriotycznej szlachty polskiej utworzonego w Barze na Podolu w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, a skierowanego przeciwko wtrącaniu się Rosji w wewnętrzne sprawy Polski, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim, tutejsze tereny zostały opanowane przez pewien czas przez powstańców. Na mocy uchwały sejmu Rzeczypospolitej zebranego w Grodnie (tzw. sejm grodzieński), podjętej 23 września 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski, Merecz wyznaczono na stolicę nowego województwa. W latach 1795-1915 Merecz należał do Rosji koło Merecza i koło miasteczka przebiegała granica celna między Królestwem Polskim i Cesarstwem Rosyjskim. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym (1830-31). Pomimo prześladowania Polaków, polskość w mieście żyła. Rosjanie wypędzili z miasta dominikanów, rozebrali klasztor i ratusz, budując tu cerkiew prawosławną (1888). Prawie do XX w. Litwinów w mieście nie było (przeważali Żydzi – 1700 w 1931 r., których Litwini wymordowali razem z Niemcami podczas wojny). W 1918 Litwini z pomocą Niemców zajęli Merecz – był przy samej granicy z Polską. W lipcu 1919 roku w Mereczu doszło do antypolskiego incydentu. Sołtys o nazwisku Janulis oraz jego syn otrzymali od litewskich władz karę po 25 uderzeń stemplem na gołe ciało za to, że otwarcie deklarowali narodowość polską. Wyrok został wykonany naprzeciwko okien plebanii miejscowej parafii katolickiej. W tym okresie służyli tam proboszcz Rylikowski (Rybikowski) i ksiądz Bakszyn (Bakszyc). Obaj uważali się za Litwinów i z niechęcią odnosili się do Polaków. W czasie egzekucji stali w oknach plebanii, uśmiechali się z zadowoleniem i komentowali: Polakom tak i trzeba. Wkrótce potem, w dniach 7, 8 i 9 lipca 1919 roku Merecz został zajęty przez dwa szwadrony polskie, które przybyły w nieodległych terytoriów pod polską administracją. Dowiedziawszy się od miejscowych mieszkańców o incydencie, żołnierze polscy postanowili zabrać obu księży ze sobą. Wydarzenie to spotkało się z rewanżem ze strony litewskiej – komenda litewska aresztowała 40 mieszkających w Mereczu Polaków. Ponieważ nie udało im się postawić żadnych zarzutów, Litwini wydali im polecenie posprzątania pomieszczenia pełnego odchodów, śpiewając pieśń „Boże, coś Polskę”. Zdarzenie to wstrząsnęło mieszkańcami Merecza, w tym także miejscowymi Litwinami i Żydami (Wikipedia). Po wojnie polsko-litewskiej 1920 (Litwini współpracowali z Armią Czerwoną) Merecz pozostał po stronie litewskiej i miejscowi Polacy zaczęli być brutalnie prześladowani przez władze litewskie. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do Polaków, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do której uczęszczało 54 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistów litewskich, którzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 roku. W ramach antypolskie dywersji, w 1921 roku rząd litewski wyraził zgodę na przebywanie w Mereczu tajnego sztabu czwartej grupy operacyjnej podległej Białoruskiej Partii Socjalistyczno-Rewolucyjnej, która dążyła do utworzenia niezależnej Republiki Białorusi na ziemiach polskich. Dowódcą grupy był Wiaczesław Razumowicz ps. „Chmara”. W składu sztabu wchodzili księża katoliccy ks. Bakszic i ks. Blazujelis, prof. gimnazjum Korczyński i Razumowicz. Grupa ta współpracowała ze sztabem generalnym armii litewskiej i w razie wojny Litwy z Polską miała współpracować z armią litewską. Organizacja ta została rozbita przez polską policję w marcu 1922 roku. W 2002 roku z wód Niemna w Mereczu wydobyto 17-metrową łódź klepkową z XVI-XVII w.; w wydobyciu jej brali udział również płetwonurkowie ze studenckiego klubu w Toruniu. Na miejscowym cmentarzu jest bardzo dużo starych grobów z nazwiskami napisanymi po polsku. Urodził się tu lub w pobliskim folwarku Niedzingi Wacław Żyliński (1803 – 1863 Petersburg), polski duchowny katolicki, profesor i rektor seminarium diecezji mińskiej, kanonik i wikariusz kapitulny miński, członkiem katolickiego Kolegium Duchownego w Petersburgu, 1848-56 biskup wileński i 1856-63 arcybiskup mohylewski (Mohylew na Białorusi).

MUŚNIKI - Musninkai, miasteczko w okręgu wileńskim, w rejonie szyrwinckim. W 1496 r. wojewoda wileński Mikołaj Radziwiłł wydał tu akt, w którym przyrzekł dać piastowskiemu księciu mazowieckiemu Konradowi za swą córkę Annę posag na sumę 20 000 czerwonych złotych (w taki to naturalny i pokojowy sposób wtaczała się krew polska w żyły litewskie). Własność królowej polski Barbary Radziwiłłówny, żony króla Zygmunta Augusta. Kolejnymi właścicielami Muśnik b yli Druccy-Podeberscy, a od 1850 r. drogą wiana Dowmont-Siesiccy. Ostatnim ich właścicielem do 1940 r. była Zofia z Dowmontów-Siesickich Smilgis, która po wojnie mieszkała w Polsce. Radziwiłłowie mieli tu swój dwór, lecz ten, który przetrwał do 1940 r. wybudowali książęta Druccy-Podeberscy (dziś ruina). Później prywatne miasto szlacheckie lokowane w latach 1559-66 przez Hieronima Sieniawskiego (ok. 1516-1582), polskiego szlachcica, starostę halickiego i kołomyjskiego, kasztelana kamienieckiego i wojewodę ruskiego (lwowskiego), który ok. 1559 r. ożenił się z Elżbietą Radziwiłłówną i stał się właścicielem tutejszych włości. Obecny kościół św. Trójcy (1855-61) ufundował polski ziemianin Mikołaj Podbereski. Na początku XX wieku rejon muśnicko-szyrwicki w bardzo dużym procencie zamieszkiwali Polacy. Stąd podczas polskiej wyprawy wileńskiej w kwietniu 1919 r. został zajęty przez Wojsko Polskie i 7 czerwca 1919 r. wszedł w skład utworzonego pod Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich polskiego okręgu wileńskiego, po klęsce bolszewików pod Warszawą został przejęty 9 września 1920 r. przez polski Tymczasowy Zarząd Terenów Przyfrontowych i Etapowych. Po demarkacji granic polskiej Litwy Środkowej ze stolicą w Wilnie dokonanej w tym samym roku Muśniki weszły w skład Litwy Kowieńskiej; po ostatecznym rozgraniczeniu polsko-litewskim w 1922 r. nie zostały przyłączone do Polski; ich polska ludność została poddana brutalnej lituanizacji. W roku szkolnym 1926/27 za zgodą rządu litewskiego ludowo-socjaldemokratycznego nastawionego lepiej do Polaków, otwarta została tu polska szkoła podstawowa, do której uczęszczało 69 dzieci. Zamknięta w następnym roku przez nacjonalistów litewskich, którzy doszli do władzy w wyniku zamachu stanu, dokonanego w grudniu 1926 r. Od XV w. mieszkali tu i w pobliskim Kiernowie należący do starego litewskiego rodu Dowborowie polskiego herbu Przyjaciel, którzy w XVIII w. przenieśli się w rejon Sandomierza. Potomkiem tego litewskiego rodu był Józef Dowbór-Muśnicki (1867-1937), generał broni Wojska Polskiego, 1918-19 naczelny dowódca Armii Wielkopolskiej - właściwie: Siły Zbrojnej Polskiej w byłym zaborze pruskim.

NIEMEN – Nemunas (od fińskiego wyrazu niemi – „przylądek”), rzeka płynąca przez Białoruś, Litwę i Rosję (obwód kaliningradzki); ma długość 937 km. Wypływa z okolic Mińska na Białorusi, ma kręty, meandrujący przebieg i uchodzi deltą do Zalewu Kurońskiego (Morze Bałtyckie). Lewym dopływem Niemna jest m.in. Czarna Hańcza – rzeka w Polsce i na Białorusi, o długości 142 km (w tym w Polsce 108 km). Dzięki systemowi kanałów Niemen ma połączenie m.in. z dorzeczem Wisły (przez Kanał Augustowski).
Niemen stanowił główną rzekę Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak jego dolny bieg i ujście znajdowało się w granicach Państwa krzyżackiego oraz kolejnych państw niemieckich w Prusach (w latach 1525-1657 Prusy Książęce były lennem Polski, przez co granica Polski sięgała wówczas także do rzeki Niemen). Po III rozbiorze Polski Niemen na odcinku Suwalszczyzny stanowił rzekę graniczną między zaborem pruskim, a rosyjskim. W latach 1807-15 Niemen był rzeką graniczną Księstwa Warszawskiego, a następnie do 1915 r. Królestwa Polskiego (Kongresowe), które oddzielało je od ziem kresowych bezpośrednio włączonych do Rosji. Zwarte osadnictwo polskie dochodziło do samego Niemna na Suwalszczyźnie – w rejonie Sopoćkiń (jest to po dziś dzień enklawa polska na terenie Białorusi, oderwana od Polski przez Stalina w 1945 r.). W latach 1919-1939 odcinek Niemna o długości 446 km przepływał przez terytorium odrodzonej Polski. Po 1945 r. Niemen płynie na terenie Białorusi (446 km) i Litwy (359 km), a na długości 116 km stanowi granicę litewsko-rosyjską (odcinek przedwojennej granicy niemiecko-litewskiej – oddziela Litwę od obwodu kaliningradzkiego). W dniach 23–28 września 1920 r. w rejonie Niemna (m.in. w okolicy Druskienik, po obu stronach rzeki, a więc także litewskiej, gdzie wojsko polskie walczyło ze wspierającym Armię Czerwoną wojskiem litewskim) miała miejsce druga największa bitwa wojny polsko-bolszewickiej (1919–1920) między jednostkami Wojska Polskiego pod dowództwem Józefa Piłsudskiego a wojskami sowieckimi pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego, zakończona zwycięstwem Polaków – wielką klęską Czerwonej Armii, co doprowadziło do ostatecznego opuszczenia przez nią terytorium Polski i zawarcia rozejmu, a następnie pokoju w Rydze (18.3.1921), co doprowadziło do utrwalenia niepodległości Polski.
Pierwsze kontakty Polaków z Niemnem miały miejsce już w XII wieku i na dużą skalę ciągnęły się aż do unii polsko-litewskiej zawartej z 1385 r. Tymi Polakami byli ludzie niewolni – niewolnicy, których pojmowali i uprowadzali na Litwę Litwini podczas swoich częstych rabunkowych i niszczycielskich najazdów na Polskę. Uprowadzanymi Polakami z Mazowsza i Kujaw Litwini zasiedlali puszcze nadniemeńskie (Z. Gloger). Kiedy syn króla polskiego Władysława Łokietka – Kazimierz w 1325 r. ożenił się z Aldoną, córką wielkiego księcia litewskiego Giedymina, ona jako wiano przywiozła ze sobą przeszło 20 000 Polaków uwolnionych z niewoli litewskiej (K. Wojnar). Po unii polsko-litewskiej w 1385 r. i aż do 1940 r. Niemen zaznaczył się w życiu bardzo wielu Polaków. W XV w. przebywał dość często na Litwie – nad Niemnem m.in. wielki polski średniowieczny historiograf Jan Długosz (1415-1480), czego ślady widzimy w jego monumentalnym dziele Rocznikach, czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego.
Przez swą polską historię m.in. Niemen od XIX w. był nazywany „rzeką domową” Rzeczypospolitej.
Niemen często stanowił motyw w malarstwie, literaturze i poezji. Zobacz np.: Konrad Wallenrod – poemat historyczny Adama Mickiewicza z czasów walk litewsko-krzyżackich; Pan Tadeusz– poemat Adama Mickiewicza, którego akcja umieszczona jest w roku 1812, gdy wojska Napoleona przekraczają Niemen, by wyzwolić mieszkających tam Polaków; Nad Niemnem – powieść Elizy Orzeszkowej opisująca życie polskiej arystokracji i szlachty zagrodowej pod koniec XIX wieku, około 20 lat po powstaniu styczniowym (1863–1864); Ludwik Kondratowicz (Władysław Syrokomla) Niemen od źródeł do ujścia (Wilno 1861); W. Korotyński Obrazy z pobrzeży Niemna („Tygodnik Powszechny”, Warszawa, nr 28-49 z 1882 r. i nr 20-25 z 1883 r.); Edward Pawłowicz Znad Wilii i Niemna (Lwów 1901), Zygmunt Gloger Dolinami rzek. Opis podróży wzdłuż Niemna, Wisły, Bugu i Biebrzy (Warszawa 1903, ze zdjęciami i przedmową Elizy Orzeszkowej „Z Grodna do Kowna. Ośm dni podróży „żeglarskim szlakiem Jagiełły”); Rozłączenie (Za Niemen hen precz... lub Za Niemen nam precz) – popularna w XIX w. i aż do I wojny światowej pieśń autorstwa Augusta Bielowskiego; Niemen uwieczniło w swojej twórczości szereg malarzy polskich, m.in. Michał Kulesza (1799 Wilno – 1863 Białystok), Stanisław Żukowski (1873-1944) – znane obrazy „Niemen” i „Kra na Niemnie” (1931, Muzeum Narodowe w Warszawie) czy Władysław Jahl (1886- 1953 Paryż) „Przeprawa Napoleona przez Niemen 1812” (1944); filmy: „Nad Niemnem” (film fabularny z 1939 r., reż. Wanda Jakubowska), „Nad Niemnem” (film fabularny z 1987 r., reż. Zbigniew Kuźmiński), „Nad Niemnem” (serial telewizyjny z 1988 r. na podstawie filmu z 1987 r., reż. Zbigniew Kuźmiński); od rzeki Niemen przyjął nazwisko Czesław Niemen, właściwie Czesław Juliusz Wydrzycki (1939-2004), jeden z najważniejszych i najwybitniejszych twórców muzyki w powojennej Polsce.
Warto zwrócić uwagę na fakt, że kiedy internetowa angielska Wikipedia podaje białoruską, rosyjską, litewską, polską i niemiecką nazwę rzeki Niemen oraz wspomina o polskich powiązaniach z rzeką, opracowana przez jakiegoś nacjonalistę o antypolskiej postawie litewska Wikipedia nie tylko pomija polską nazwę rzeki, ale w ogóle nic nie wspomina o polskich z nią powiązaniach. Dla tego autora Polska i Polacy nie mieli nigdy i nie mają nic wspólnego z tą LITEWSKĄ rzeką.

OLITA - Alytus stolica okręgu olickiego w południowej Litwie, nad Niemcem. Prawa miejskie magdeburskie nadał Olicie w 1581 roku król Stefan Batory. Dobra tutejsze zostały oddane w dzierżawę przez króla Zygmunta Augusta najpierw Janowi Zabrzezińskiemu, a następnie Barbarze Radziwiłłównej. Zgodnie z uchwałą Stanów Rzeczypospolitej w latach 1589-1795 r. Olita i jej dobra ziemskie stanowiły ekonomię królewską, z której dochody szły na potrzeby króla; w 1783 r. do ekonomii olickiej należały 4 miasteczka i 169 wsi warz z 2696 włókami ziemi płatnych i wolnych, przynosząc dochód w wysokości 20 000 tymfów i 25 333 złotych polskich. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim. W Olicie i okolicy przed I wojną światową mieszkało dużo Polaków. W czasie I wojny światowej (1914-18) w latach 1915-19 Litwa wraz z Suwalszczyzną były okupowane przez wojska niemieckie. W chwili opuszczania przez wojska niemieckie Suwalszczyzny (i Litwy) w lipcu 1919 r., Niemcy pozwolili ją zająć wojskom litewskim. Litwini po zajęciu Suwalszczyzny wobec lokalnej ludności polskiej dopuszczali się gwałtów, grożąc nawet rzezią Polaków. Jeszcze gorzej traktowano Polaków w przygranicznych terenach po litewskiej stronie Linii Focha rozgraniczającą polską Suwalszczyznę od litewskiej, a więc także w Olicie w obawie, że będą walczyli o przynależność ich do Polski. Szereg Polaków z Olity i okolicy aresztowano, prawie wszystkie majątki ziemskie większej i mniejszej własności polskiej ograbiono, a ich właściciele, którzy nie zdołali się ukryć, zostali aresztowani lub uprowadzeni (S. Buchowski). Na mocy rozejmu po walkach polsko-litewskich w 1919 r. Olita znalazła się po stronie litewskiej. Polacy z Suwalszczyzny domagali się przesunięcia polsko-litewskiej linii demarkacyjnej dalej na północ. W październiku 1919 r. delegacja polska na rokowaniach pokojowych w Paryżu złożyła przedstawicielom Ententy memoriał, w którym domagano się wytyczenia linii demarkacyjnej biegnącej od Wisztyńca na styku granic Polski, Niemiec (Prusy Wschodnie) i Litwy w prostej linii do Olity nad Niemcem. Na przeszkodzie realizacji tego postulatu stanęła sowiecka ofensywa na Warszawę (1920) i zajęcie Suwalszczyzny latem tego roku przez wojska litewskie, Olita pozostała przy Litwie. Po kampanii wrześniowej 1939 w Olicie znajdował się obóz dla polskich żołnierzy internowanych na Litwie. Przed I wojną światową w Olicie mieszkało kilkuset Polaków (ok. 750), według bardzo tendencyjnego litewskiego spisu ludności z 1923 r. 279 i w 2001 r. 470 Polaków. W Olicie zachowały się kościoły pw. św. Ludwika (ufundowany przez Jana Zabrzezińskiego w 1520–1524) i pw. św. Aniołów Stróżów (1810), z okresu, kiedy Kościół katolicki na Litwie miał charakter polski lub polsko-litewski. W 1895 r. w Krakowie ukazała się praca Władysława Olechnowicza pt. Charakterystyka antropologiczna Litwinów z okolic miasta Olity („Zbiór wiadomości do antropologii krajowe” t. XVIII, Kraków 1895). Na cmentarzu zachowało się wiele starych grobów polskich (m.in. majora Wojska Polskiego, uczestnika kampanii wrześniowej Stanisława Żukowskiego 1890-1939) i dużo z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 roku, które zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić imiona i nazwiska w oryginalnej pisowni, jak np. polskiej. Decyzja ta na pierwszy rzut oka z wszystkich czyni Litwinów przez ukrywanie ich prawdziwego etnicznego pochodzenia. I o to chodziło rządowi litewskiemu. Miastami partnerskimi Olity są polskie miasta: Choszczno, Opole, Ostrołęka, Suwałki, Ełk. W Olicie urodzili się: Witold Balukiewicz (1891 parafia olicka – 1971 Suwałki), polski duchowny katolicki, 1920-1922 prokurator seminarium duchownego w Łomży, proboszcz i dziekan grajewskiej 1947-57, proboszcz parafii św. Aleksandra w Suwałkach 1957-65 i od 1938 r. wicedziekan dekanatu suwalskiego; Jeremiach Balukiewicz (1902-1954 Suwałki), technik ruchu fabrycznego (ukończył Państwową Szkołę Techniczną w Wilnie), zasłużony dla gospodarki miasta Łapy (1929-54), m.in. kierował odbudową ze zniszczeń wojennych dużych Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego; Tadeusz Jankowski (1905-1940), historyk Grodna, kierownik Biblioteki Miejskiej w Grodnie, zamordowany w Katyniu przez siepaczy NKWD, autor m.in. „Śmierć Stefana Batorego w Gronie” (Grodno 1930); Szymon Marcin Kozłowski (1819-1899 Petersburg), polski duchowny katolicki, biblista, 1851-63 rektor polskiego Seminarium Duchownego w Wilnie, od 1852 r. członek kapituły wileńskiej, 1877-83 rektor polskojęzycznej Akademii Duchownej w Petersburgu, 1883-91 biskup łucko-żytomierski (Wołyń), następnie arcybiskup mohylewski, wydał szereg książek religijnych w języku polskim, w tym „Biblię łacińsko-polską czyli Pisma św. Starego i Nowego Testamentu” (t. 1-4, Wilno 1861-64, 4 wyd. w 1907-09); Wilhelm Menzel (1799-1869 Ełk), spolonizowany Niemiec (władał językiem polskim), nauczyciel, redaktor, wydawca, właściciel drukarni w Ełku w Prusach Wschodnich, w których mieszkał od 1815 roku, 1840-49 wydawca i redaktor pierwszego na Mazurach tygodnika „Das Lycker Gemeinnuetzige Unterhaltungsblatt” zajmującego się sprawami Mazur i Polski, drukującego przekłady literatury polskiej oraz walczącego z germanizacją Mazur (jego przyjacielem był Gustaw Gizewiusz), w 1841 i od 1843 r. redaktor dwujęzycznego „Tygodnika Łeckiego Obwodu”, a w latach 1842-45 „Przyjaciela Ludu Łeckiego” – pierwszego polskiego ludowego pisma na Mazurach, 1849-61 wydawca „Kalendarza Królewsko-Pruskiego” i książek polskich; Wacław Szukiewicz (1896-1992), ), polski inżynier chemik pracujący dla armii polskiej (przemysł zbrojeniowy), współautor opracowania katalistycznej metody produkcji syntetycznego kauczuku ze spirytusu, którego produkcję uruchomiono w Dębicy w 1937 roku; Zygmunt Ugiański (1906-1972 Warszawa), działacz korporacyjny, społeczny i polityczny, podczas studiów prawniczych był jednym z założycieli i 1925-28 prezesem Zjednoczenia Studentów Polaków Uniwersytetu Litewskiego w Kownie i od 1927 roku również Związku Polskiej Młodzieży Akademickiej Litwy oraz prezes korporacji akademickiej K! Lauda 1932-34 K! Lauda, w której pełnił m.in. funkcję prezesa (1932-1934), redaktor miesięcznika studenckiego „Iskry”, publicysta „Dnia Kowieńskiego” i 1937-40 redaktor naczelny ukazującego się w Kownie czasopisma mniejszości Polskiej „Chata Rodzinna”, podczas II wojny światowej szef Oddziału Propagandy i Prasy w Dowództwie Podokręgu Kowno Armii Krajowej (AK), a następnie w „Inspektoracie E” Okręgu Wilno AK, w 1946 roku aresztowany przez NKWD i osadzony w stalinowskim poprawczym obozie pracy, zwolniony w 1955 roku i wypędzony do Polski, pracownik Polskiej Akademii Nauk.

ONIKSZTY - Anykščiai, miasteczko w okręgu uciańskim. Dobra oniksztańskie należały do dóbr stołowych królów polskich. Tutejszy okazały kościół ufundował w 1514 r. król Zygmunt I Stary. Prawa miejskie pozyskały w 1792 r. od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Podczas Powstania Listopadowego 1830-31 pod Oniksztami pod koniec kwietnia 1831 r. oddział powstańczy dowodzony przez Emilię Plater stoczył walczył zacięcie z Rosjanami – z silnym oddziałem Schirmana, ponosząc znaczne straty w zabitych i rannych, co zmusiło Emilię Plater do przyłączenia się do oddziału Cezarego Platera. Także koło Onikszt powstańcy polscy walczyli z Rosjanami podczas Powstania Styczniowego 1863-64: walczył tu oddział Wrześniewskiego, a później - 9 października 1863 r. 20-osobowy oddział Pawła Czerwińskiego stoczył tu zwycięską walkę z oddziałem rosyjskim, a w samym miasteczku działała powstańcza wytwórnia broni. Kościół z XVIII w. jest najwyższym kościołem na dzisiejszej Litwie (79 m). Na tutejszym cmentarzu został pochowany Onufry Węcławowicz (ok. 1833 – 1883), patriota, działacz gospodarczy, właściciel pobliskiego majątku Burbiszki, który za udział w Powstaniu Styczniowym 1863 został aresztowany i skazany na śmierć, lecz w wyniku usilnych starać rodziny zamieniono ją na karę 12 lat ciężkich robót na Syberii (Tobolsk, Krasnojarsk, Barnaule), pomimo tego, że podczas powstania został ranny i chodził o kulach. Miastem partnerskim Onikszt są Sejny. Koło Onikszt były dobra Pelisze należące do Kołyszków, którzy w 1763 r. wznieśli tu kościół filialny parafii oniksztyńskiej. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę starych grobów polskich (m.in. ks. Władysława Bortkiewicza) i dużo z polskimi nazwiskami w pisowni litewskiej, co ma związek z dyskryminacyjnymi przepisami obowiązującymi na Litwie od 1923 roku, które zabraniają przedstawicielom mniejszości narodowych nosić oryginalne imiona i nazwiska. Urodzili się tu: Józef Abelewicz (1821-1882 Wilno), polski duchowny katolicki, pedagog, kanonik kapituły wileńskiej, profesor i 1878-82 rektor Seminarium Duchownego w Wilnie, który zapisał się dbałością o podniesienie poziomu nauczania kleryków oraz utrzymanie jego polskiego i kościelnego charakteru w dobie rusyfikacji, Antoni Baranowski - Antanas Baranauskas (1835 -1902), polski i litewski duchowny katolicki, biskup sufragan żmudzki 1883-97, biskup sejneński 1897-1902, poeta polski i litewski, matematyk i filozof, wydał po polsku prace: „O wzorach służących do obliczania liczby liczb pierwotnych, nie przekraczającej danej granicy” (Kraków 1885) i „O progresji transcedentalnej, oraz o skali i siłach umysłu ludzkiego” (Warszawa 1887) oraz Wilhelm Stefan Wilejto (1910-1981 Warszawa), technik meliorator, inżynier budowniczy (ukończył Państwową Szkołę Techniczną w Wilnie i Politechnikę Wrocławską), budowniczy wielu budowli przemysłowych, m.in. wielkich elektrowni w Pątnowie i Kozienicach. Koło Onikszt urodził się Antoni Karaś - Antanas Karosas (1856 – 1947), polsko-litewski kapłan katolicki, absolwent polskiej Akademii Duchownej w Petersburgu, 1900-07 rektor Seminarium Duchownego w Kownie, 1906-10 biskup sufragan polskiej diecezji żytomierskiej na Wołyniu, 1910-25 biskup ordynariusz augustowski, w 1918 r. podpisał orędzie do narodu w sprawie odbudowy niepodległości państwa polskiego, jednak po powstaniu państwa litewskiego przeniósł się do północnej części diecezji augustowskiej przypadłej Litwie i przyjął tamtejsze obywatelstwo oraz zaczął używać zlituanizowanego urzędowo nazwiska Karosas, po likwidacji diecezji augustowskiej w 1925 r. przez papieża Piusa XI, został w następnym roku pierwszym biskupem nowo utworzonej diecezji wyłkowyskiej na Litwie i idąc na rękę nacjonalistycznemu rządowi litewskiemu zwalczał wpływy polskie na terenie diecezji, m.in. przez likwidację nabożeństw polskich w kościołach.Tak się odwdzięczył Polakom, którzy w Żytomierzu przez cztery lata karmili go polskim chlebem! – W Białymstoku w 1988 r. ukazała się praca Mieczysława Jackiewicza Antoni Baranowski i jego „Borek oniksztyński”.

ORANY – Stare Orany - Senoji Varėna, wieś w okręgu olickim, koło Oran. W XVI wieku znajdowała się tu rezydencja królewska. Miejscowość otrzymała prawa miejskie w 1582 r. od króla Stefana Batorego. Podczas konfederacji barskiej 1768-72, czyli zbrojnego związku patriotycznej szlachty polskiej utworzonego w Barze na Podolu w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, a skierowanego przeciwko wtrącaniu się Rosji w wewnętrzne sprawy Polski, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu i popierającym go wojskom rosyjskim, tutejsze tereny zostały opanowane przez pewien czas przez powstańców. W XIX wieku zbudowano linię kolejową Warszawa-Wilno-Dyneburg-Petersburg, która przebiegała 4 km od Oran. Przy linii kolejowej rozwinęła się nowa część Oran, nazywana także Orany II (obecne Orany), a dotychczasowa miejscowość zyskała nazwę Orany I. W 1919 r. całe Orany znalazły się w granicach Polski. Po wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. i powstaniu wówczas polskiej Litwy Środkowej oddzieliła ją od Litwy Kowieńskiej strefa neutralna (linia demarkacyjna) i wówczas Orany II znalazły się w granicach Litwy Środkowej (1922-45 Polski), a Orany I – nazywane Starymi Oranami w rękach litewskich; obu miejscowościom nadano wówczas nazwę Orany. Zaraz po przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski w 1922 r. granicę polsko-litewską w rejonie Oran osłaniały szwadrony asystenckie 3. Pułku Szwoleżerów Mazowieckich. Litwa od 1921 r. nieustannymi antypolskimi akcjami na granicy polsko-litewskie prowokowała stronę polską – polskie władze. Nocą z 10 na 11 marca 1938 r. żołnierz batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) „Orany” Stanisław Serafin, patrolował granicę litewską na rzece Mereczanka w pobliżu wsi Wiersze Radówka. Gdy dostrzegł dwóch ludzi próbujących przekroczyć granicę, ruszył za nimi w pościg i przypadkowo wbiegł na terytorium litewskie i litewski policjant Justas Lukoševicius strzelił i ranił Serafina. Serafin został opatrzony przez Litwinów, ale wykrwawił się, zanim o godzinie 9 rano dotarł na miejsce litewski lekarz, ponieważ Litwini nie zgodzili się na wejście na ich terytorium lekarza z Polski i po prostu chcieli śmierci polskiego żołnierza. Reakcja rządu polskiego była natychmiastowa. Warszawa powiedziała wreszcie „Basta!” prowokacjom litewskim na granicy i 17 marca wysłała do Kowna ultimatum z 17 marca, w którym zażądano ustanowienia stosunków dyplomatycznych przez co ulegną poprawie wrogie dotychczas przez Litwinów stosunki polsko-litewskie. Litwa obawiając się wojny z Polską, która by zniosła z powierzchni ziemi nacjonalistyczne rządy na Litwie, podkuliła pod siebie ogon i ultimatum przyjęła, a przez ustanowienie litewskiego konsulatu w Wilnie potwierdziła przynależność tego miasta do Polski. Po II wojnie światowej obie miejscowości znalazły się w granicach Litwy Sowieckiej i wysiedlono stąd do Polski Ludowej 2000 Polaków, w 1980 r. połączono je w jedno miasto, ale w 1994 r. dokonano podziału i nadano obecne nazwy: Stare Orany i Orany. Urodzili się tu: Jarosław Girkin (1896-po 1 IX 1939), inżynier architekt, do 1939 r. wicedyrektor Urzędu Inspektora Budowli w Warszawie, wykonał plany wielu budowli publicznych, m.in. gmach starostwa w Brasławiu w woj. wileńskim, gmach Z.U.P.U w Brześciu nad Bugiem, kościoła w Nowo-Święcianach oraz pomnik Poległych Żołnierzy w Białymstoku; Stanisław Sztarejko (1895-1976 Londyn), pułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego, 1934-37 zastępca dowódcy 39 Pułku Piechoty Strzelców Lwowskich w Jarosławiu, a następnie dowódca 84 Pułku Strzelców Poleskich w Pińsku, na czele którego walczył w kampanii wrześniowej 1939, m.in. w obronie Modlina, 1945-47 dowódca 4 Wołyńskiej Brygady Piechoty na Zachodzie, kawaler Orderu Virtuti Militari.

PŁUNGIANY - Plungė, miasto w okręgu telszewskim (Żmudź). W przedrozbiorowej Polsce była to królewszczyzna; w 1792 r. król Stanisław August Poniatowski nadał Płungianom miejskie prawo magdeburskie. Ostatnim starostą płungiańskim był Benedykt Karp (1734-1805), chorąży upicki, elektor (króla) Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 r., sędzia rosieński w 1780, poseł na Sejm Czteroletni (Wielki) z powiatu upickiego w 1788 r., członek sprzysiężenia, przygotowującego wybuch powstania kościuszkowskiego na Litwie, działacz insurekcji kościuszkowskiej. Starostwo płungiańskie przez Sejm obradujący w latach 1773-75 zostało nadane biskupowi wileńskiemu Massalskiemu w zamian za jego dobra w Lachowiczach na Nowogródczyźnie, w 1794 r. tutejszy majątek (dobra ziemskie) przeszedł w ręce Potockich. Zlicytowany w 1806 r., został kupiony przez byłego faworyt carycy Płaton Zubow, który był żonaty z Polką Teklą Walentynowiczówną. Od Zubowów odkupił dobra w 1873 r. książę Michał Ogiński (1849-1902) z Retowa, żonaty z polską ziemianką z Galicji Marią ze Skórzewskich (zm. 1945 w Poznaniu); była ostatnią dziedziczką Płungian. Dobra płungiańskie miały 14 181 dziesięcin (ok. 16 tys. ha), w tym 9615 dziesięcin lasu. We władaniu Ogińskich były do 1921 r. Realizując politykę oczyszczania Litwy z wszelkiej polskości, majątek przejęło nowo powstałe państwo litewskie i dokonało jego parcelacji. Książę Michał Ogiński zbudował tu w1879 r. wspaniały pałac w stylu neorenesansowym (arch. Karol Lorenz). Wnętrza pałacu w latach 1882-85 dekorowała pracownia Kazimierza Sommera z Warszawy. Ogiński pragnął uczynić z Płungian pewnego rodzaju muzeum pamiątek rodzinnych. W pałacu były bogate zbiory sztuki, m.in. kolekcja 100 portretów rodzinnych, obrazy Canaletta (w tym Śmierć Stanisława Augusta Poniatowskiego z 1798 r., obraz ten pochodził ze zbiorów księcia Józefa Poniatowskiego, obecnie w Muzeum Sztuk Pięknych w Kownie) i Lampiego, dwie stare buławy hetmańskie, pas szczerozłoty, dwie srebrne ładownice, ordery, znaki masońskie, kamee i gemmy, tabakierki, cenne meble i gobeliny (zdobiły pokoje pałacowe), a także cenna biblioteka (wiele białych kruków) i archiwum, uporządkowane przez dr J. Paszkowskiego. Był tu także gabinet numizmatyczny z polskimi monetami i zbiory archeologiczne z powiatów rosieńskiego, telszewskiego i szawelskiego, czyli znalezione na Żmudzi. Część zbiorów płungiańskich przejęło po złodziejsku w 1921 r. państwo litewskie i dzisiaj są w Muzeum Sztuki w Kownie. Obok pałacu zbudowano neogotycką stajnię oraz dwie neogotyckie oficyny. Jedna z nich mieściła służbę pałacową, w drugiej w latach 1873–1902 ulokowana była szkoła muzyczna, założona przez Michała Ogińskiego, w której nauki pobierał m.in. Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1889–1902). Pałac otacza park krajobrazowy (58 ha) z końca XVIII wieku z oranżerią będąca kopią florenckiego Pałacu Vecchio. Wiele rysunków z widokami Płungian wykonał malarz polski Aleksander Zientarski, działający w drugiej połowie XIX w.; po wojnie są w Polsce - były w posiadaniu Romana Aftanazego, autora wiekopomnego dzieła Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej (Wikipedia, R. Aftanazy). Po II wojnie światowej wystrój wnętrz pałacu nie ocalał. Pałac w rękach litewskich ulegał dewastacji; Litwini umieścili w nim w 1921 r. szkołę rolniczą, a od 1934 r. zajmowało go wojsko (pułk artylerii), natomiast po II wojnie światowej mieściło się w nim technikum budowlane. Dopiero w latach 2011-15 dokonano jego restauracji i przekształcono go w siedzibę Muzeum Sztuki Żmudzkiej (m.in. zbiory skradzione przez Litwinów w 1940 r. z okolicznych dworków polskich. Urodziła się tu Wanda Rutkiewicz (1943-1992 w Himalajach), polska alpinistka i himalaistka, jedna z najbardziej znanych Polek światowego himalaizmu, zdobywała szczyty w Pamirze, Hindukuszu i Himalajach, jako trzecia kobieta na świecie i pierwsza Europejka stanęła na Mount Everest (16 X 1978), najwyższym szczycie Ziemi, zaś jako pierwsza kobieta na świecie na szczycie K2 (23 VI 1986). Zdobyła osiem z czternastu ośmiotysięczników: Mount Everest, Nanga Parbat, K2, Sziszapangmę, Gaszerbrum II, Gaszerbrum I, Czo Oju i Annapurnę, autorka i współautorka filmów i książek alpinistycznych.

POJEZIORY - Paežeriai, – wieś na Suwalszczyźnie litewskiej, w okręgu mariampolskim, 3 km od Wyłkowyszek. Tutejsze dobra król Władysław IV nadał w 1646 r. Kazimierzowi Witanowskiemu herbu Nałęcz, podczaszemu województwa brzesko-litewskiego (z tego województwa pochodzili Witanowscy, więc nie byli Litwinami czy Polakami litewskiego pochodzenia). W latach 1815-1915 w granicach Królestwa Polskiego (Kongresowego). We wsi znajduje się zabytkowy pałac Zabiełłów i Gawrońskich, wzniesiony przez Szymona Zabiełłę (1750-1824, generał, poseł na sejm, po wybuchu insurekcji kościuszkowskiej w Wilnie pełnił funkcję adiutanta generała Jakuba Jasińskiego) pod koniec XVIII w. w stylu klasycystycznym według projektu Marcina Knakfusa (1740-1821, przebywał tu w 1796 r.), architekta Jego Królewskiej Mości Stanisława Augusta Poniatowskiego, działającego w Warszawie i na Litwie, prekursora klasycyzmu w Polsce. Po śmierci Wincentego Gawrońskiego właścicielem Pojeziorów (2000 ha) został jego starszy syn Zygmunt (1816-1886). Był on znanym działaczem społecznym, filantropem i publicystą „Biblioteki Warszawskiej”. Postępowy właściciel ziemski – jeden z pierwszych ziemian, który oczynszował włościan, tworząc dla nich fermy, należycie zabudowane i zadrzewione. Organizował tutaj zjazdy ziemian z całej Litwy, na których omawiano polepszanie gospodarki rolnej i sprawy włościan. Po nim gospodarzył tu jego syn Włodzimierz (1849-1914), którego żony Anna (z domu Komar) po tragicznej dla tych ziem I wojnie światowej próbowała uruchomić zniszczony majątek. Rząd litewski w ramach antypolskiej reformy rolnej (1922) zabrał jej majątek, pozostawiając tylko resztówkę – 80 ha ziemi wokół pałacu. Anna Gawrońska była zmuszona sprzedać resztówkę z pałacem i wyjechała do Polski. W pałacu była spora galeria obrazów, w tym kilkanaście szkoły holenderskiej (m.in. Adriaena, van Ostade, Davida Teniersa, dobre kopie Rembrandta), przywiezionych tu przez księcia Michała Kleofasa Ogińskiego z Hagi w okresie, gdy był tam posłem nadzwyczajnym króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Obrazy i inne zbiory przepadły podczas I wojny światowej (R. Aftanazy).

POJOŚCIE – Pajuostis, wieś w okręgu poniewieskim, koło Wełżów. Dawna własność m.in. Komajewskich, Jarosławskich, Blinstrubów i na koniec od XVII w. Meysztowiczów, którą skonfiskował im w 1923 r. bez odszkodowania rząd litewski. Ostatnim właścicielem Pojościa, mającego do 1922 r. ok. 4400 ha, był Aleksander Meysztowicz (1864-1943 Rzym). Meysztowicze przenieśli się do Polski. Duży dwór został wzniesiony po Powstaniu Listopadowym 1830-31 przez jednego z uczniów Wawrzyńca Gucewicza. Były tu zabytkowe meble, dużo dzieł sztuki (zabytkowa porcelana – m.in. serwis na 24 osoby, srebra, brązy, wyroby chińskie, portrety rodzinne (dwa pędzla Rustema), archiwum rodzinne i spora biblioteka. Archiwum i cenniejsze zbiory sztuki po wybuchu I wojny światowej zostały wywiezione do Petersburga, gdzie przepadły podczas rewolucji bolszewickiej. Kaplica z grobami dziedziców. W dworze Litwini urządzili szkołę lotniczą i w pobliżu lotnisko wojskowe. W czasie II wojny światowej dwór przestał istnieć (R. Aftanazy). Urodzili się tu: Aleksander Meysztowicz (1864-1943 Rzym), polski ziemianin, polityk, 1900–04 prezes Towarzystwa Rolniczego Kowieńskiego i Kowieńskiego Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia, 1909-17 członek rosyjskiej Rady Państwa, od 1917 prezes Wileńskiego Banku Ziemskiego, 1917–18 główny działacz ziemian kresowych w Stronnictwie Narodowo-Zachowawczym, organizator związków ziemian na polskich kresach, 1921–22 prezes polskiej Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy Środkowej, podpisał akt ponownego złączenia Ziemi Wileńskiej z Polską, 1926-28 minister sprawiedliwości w rządzie polskim; Walerian Meysztowicz (1893-1982 Rzym), polski ksiądz i teolog katolicki, wydawca źródeł historycznych, historyk mediewista, 1926–29 sekretarz arcybiskupa wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego, 1929–32 kapelan wileńskiego katolickiego Stowarzyszenia „Odrodzenie”, w 1932 r. radca w ambasadzie polskiej przy Stolicy Apostolskiej, 1936–39 profesorem prawa kanonicznego polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, uczestnik kampanii wrześniowej 1939, podczas wojny i do śmierci w Watykanie, kanonik Bazyliki św. Piotra, protonotariusz apostolski i infułat, postulator procesu beatyfikacyjnego arcybiskupa wileńskiego Jana Cieplaka, w 1945 r. założyciel Polskiego Instytutu Historycznego w Rzymie, członek Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie (Londyn), wydawca i redaktor rocznika „Antemurale” oraz serii „Elementa ad Fontium Editiones” (do 1982, t. 1-57), w której opublikowano źródła z archiwów europejskich dotyczące Polski, autor wspomnień Gawędy o czasach i ludziach (Londyn 1983), w której opisał dzieje rodzinnej Kowieńszczyzny i współczesne sobie wydarzenia na przestrzeni stulecia. Odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.

PONIEMUŃ - Panemunė, wieś w okręgu tauroskim, koło Jurborka i Skirstymona. Wieś leży kilka kilometrów na północ od Niemna i od renesansowego Zamku Giełgudów (Panemunės pilis), również znanego pod nazwą Poniemuń. W XVI w. okoliczne ziemie były w rękach Billewiczów, a w 1597 r. posiadłość odkupił pochodzący z Węgier Jan Eperyaszy. Na wysokiej skarpie, w miejscu dawnej warowni krzyżackiej, wykorzystując stare mury, wybudował tu w latach 1604-10 gotycko-renesansowy zamek. W rękach tej rodziny majątek pozostawał do 1686 r., kiedy to przeszedł w ręce Giełgudów. W 1759 r. stał się własnością Antoniego Giełguda. Pod koniec XVIII w. Giełgudowie zamek z arkadowym dziedzińcem przebudowali w stylu klasycystycznym. W czasie polskiego Powstania Listopadowego 1830-31 zamek został zniszczony. Giełgudowie brali udział w tym powstaniu i w 1833 r. władze carskie skonfiskowały majątek poniemuński, który w późniejszym okresie odzyskali ich kuzyni Pusłowscy. Kiedy część zamku spłonęła Pusłowscy przenieśli się do swego pałacyku w Eleonorowie. Zamek częściowo wyremontowany w 1867 r., uległ ponownemu zniszczeniu w czasie I wojny światowej. Ostatnim właścicielem tutejszych dóbr był od 1918 r. Aleksander Tyszkiewicz (zm. 1944). W 1929 r. władze litewskie przejęły majątek bez odszkodowania w ramach antypolskiej reformy rolnej. W 1935 r. zamek przejęło Ministerstwo Oświaty i rozpoczęto jego rekonstrukcję. Za władzy sowieckiej opuszczony zamek powoli niszczał. Zachowały się dwa korpusy zamku i dwie wysokie baszty, lochy i podziemia, pozostały ślady umocnień i fos. Znany polski rysownik Napoleon Orda (zm. 1883 Warszawa) pozostawił nam dwa rysunki zamku (Muzeum Narodowe w Krakowie). O Poniemunie pisał w swoich wspomnieniach W 27 lat później. Dzienniczek podróży po Niemnie od Kowna do Jurborga (Dolinami rzek Warszawa 1903) Zygmunt Gloger (1845-1910 Warszawa), polski historyk, archeolog, etnograf, folklorysta, krajoznawca. Urodził się tu Michał Eperyaszy (zm. 1747), starosta szarwicki, poseł na sejmy w Warszawie, marszałek trybunału wielkolitewskiego, zwolennik króla Stanisława Leszczyńskiego. Stąd pochodzili: Andrzej Kazimierz Giełgud (zm. 1711), podstoli żmudzki od 1668, pisarz wielki litewski od 1673, starosta, sekretarz królewski, poseł na sejmy w 1668, 1674, 1697 w Warszawie i marszałek sejmów 1685 i 1688, elektor Jana III Sobieskiego z Księstwa Żmudzkiego w 1674 roku; Antoni Onufry Giełgud (1720-1797), starosta generalny żmudzki, kasztelan żmudzki, poseł Księstwa Żmudzkiego na sejm koronacyjny w Warszawie 1764 roku, członek konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku (późniejszy wojewoda mazowiecki) i konfederacji Sejmu Czteroletniego w Warszawie, odznaczony Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława; Ignacy Giełgud (ok. 1755 - 1807 Gniew na Pomorzu), strażnik wielkolitewski 1789-93, członek Sztabu Generalnego Wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1792 roku, generał dywizji armii Księstwa Warszawskiego, zasłużony działacz polityczny i wojskowy z Litwy, poseł Księstwa Żmudzkiego na Sejm Czteroletni w Warszawie w 1788 roku i członkiem Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (3 maja), gorący zwolennik reform w Polsce, członek sprzysiężenia, przygotowującego wybuch powstania kościuszkowskiego na Litwie, następnie na froncie walk w randze generała lejtnanta, po III rozbiorze Polski (1795 r.) wyzwał na pojedynek przebywającego w Warszawie Platona Zubowa, byłego faworyta cesarzowej Katarzyny II, 3 grudnia 1806 roku marszałek napoleoński Joachim Murat powierzył mu organizację wojsk w departamencie warszawskim, 20 marca 1807 roku objął dywizję po rannym Janie Henryku Dąbrowskim i przeprowadził oblężenie Gdańska, odznaczony w 1807 roku francuskim Krzyżem Legii Honorowej, w 1792 Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława; Michał Giełgud (zm. 1813), szambelan Jego Królewskiej Mości (Stanisław August Poniatowski) w 1781/1782 roku, marszałek nadworny, konsyliarz Rady Nieustającej od 1786 roku, podstoli, starosta, poseł na sejmy w Warszawie, w 1812 roku przystąpił do Konfederacji Generalnej Królestwa Polskiego, odznaczony Orderem Orła Białego i Orderem Świętego Stanisława; Antoni Giełgud (1792-1831), podczas Kampanii napoleońskich wystawił własnym kosztem 21 Pułk Piechoty Księstwa Warszawskiego, którym dowodził w stopniu pułkownika od 29 sierpnia 1812, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31: odznaczył się w bitwie pod Wawrem dowodząc trzema batalionami 5 pułku piechoty liniowej oraz kilka dni później w bitwie pod Białołęką wiążąc rosyjskie oddziały gen. Sackena mianowany został dowódcą 2 Dywizji Piechoty, osłaniał główne siły polskie od wschodu podczas bitwy pod Ostrołęką, następnie został skierowany na Litwę w celu podtrzymania powstania w tym regionie. 29 maja stoczył zwycięską bitwę pod Rajgrodem, otwierając sobie tym samym drogę na Wilno, na Litwie połączył swoją 2 Dywizją Piechoty z wysłanym wcześniej, małym korpusem gen. Dezyderego Chłapowskiego, podjął próbę zdobycia Wilna, jednak 19 czerwca 1831 roku przegrał z Rosjanami bitwę pod Ponarami tracąc 2 tys. żołnierzy, po czym był zmuszony przebijać się przez Kowno na Żmudź w kierunku portu w Połądze skąd miało nadejść brytyjskie zaopatrzenie, 8 lipca 1831 roku zaatakował niewielki rosyjski garnizon w Szawlach, ale atak się nie powiódł. Po tej porażce Giełgud 9 lipca podzielił polskie oddziały na trzy operujące oddzielnie korpusy - była to grupa Chłapowskiego (3600 żołnierzy), Dembińskiego (4000 żołnierzy), Rohlanda (5200 żołnierzy). W połowie lipca korpus gen. Chłapowskiego (dowodzony przez gen. Giełguda) i korpus gen. Franciszka Rohlanda zmuszone zostały przez Rosjan do przekroczenia granicy Królestwa Prus, co oznaczało, że wojska powstańcze utraciły 15 000 żołnierzy regularnej polskiej armii z pełnym uzbrojeniem i wyposażeniem, co przyczyniło się do upadku powstania na Litwie, z wyprawy litewskiej ocalał jedynie 4-tysięczny korpus gen. Henryka Dembińskiego, który zdołał przebić się 3 sierpnia do Warszawy, przy przekraczaniu granicy w połowie lipca 1831 roku gen. Giełgud został zastrzelony przez podwładnego oficera - kapitana Stefana Skulskiego z 7 pułku piechoty, który nie mógł się pogodzić z zaistniałą sytuacją, odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Virtuti Militari. Stąd pochodzili także przodkowie bardzo znanego i cenionego brytyjskiego aktora teatralnego i filmowego (za pierwszoplanową rolę w filmie „Arthur” otrzymał w 1981 r. Oskara) Johna Gielguda (1904 Londyn - 2000 Wotton Underwood), który zagrał główną rolę w polskim filmie Andrzeja Wajdy „Dyrygent” (1979).

POPIELANY – Papile, miasteczko w okręgu szawelskim, koło Okmian. Popielany stanowiły dobra biskupów żmudzkich. Pierwszy kością ufundował tu w 1493 r. król Jan Olbracht. Od 1600 roku miasteczko, w 1702 r. otrzymało przywileje targowe. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 na Litwie doszło tu 22 czerwca 1863 r. do bitwy oddziału powstańczego Bolesława Dłuskiego „Jabłonowskiego” do zwycięskiej bitwy z Rosjanami. Za popieranie tego powstania przez tutejszego proboszcza, ks. Wincentego Ulińskiego, władze carskie zesłały go na Sybir. Znalezione tu w XIX w. starożytne przedmioty znajdują się dzisiaj w Muzeum Archeologicznym w Warszawie. W pobliżu Popielan są skamieniałości z okresu jurajskiego, które przez cały XIX w. budziły zainteresowanie wielu badaczy-geologów europejskich. Odkryli je w 1825 r. i przebadali jako pierwsi Ulmann i Ignacy Emanuel Lachnicki (1793-1826 Warszawa), pierwszy polski badacz hipnozy, działacz społeczny, publicysta, przyrodnik, geolog i ekonomista. Był synem Antoniego Dyzmy Lachnickiego, stolnika wiłkomierskiego i marszałka wileńskiego, członka Rady Narodowej i prezydenta Wilna. W ostatnich latach działalności zainteresował się badaniami geologicznymi. Dzięki jego naleganiom, rząd Królestwa Polskiego wysłał na Litwę kilku górników, z którymi jesienią 1825 r. Lachnicki odbył dłuższą podróż, od Białegostoku wzdłuż Niemna aż do granicy Prus i Kurlandii. Celem wyprawy było poszukiwanie użytkowych kopalin i minerałów: soli, siarki, gipsu, żelaza i węgli kopalnych. Tak natrafiono i przebadano skamienialiny popielańskie. Na cmentarzu zachowały się jeszcze stare groby z napisami polskimi. – W literaturze polskiej często spotykamy się z stwierdzeniem, że Litwa i Litwini życzliwie przyjęli we wrześniu 1939 r. prawie 15 tys. uchodźców polskich. Ogólnie tak było. Jednak zaistniało wiele innych faktów, które jednak poddają w wątpliwość życzliwość do Polaków bardzo wielu Litwinów, co można znaleźć w polskiej literaturze wspomnieniowej tego okresu. I tak Józef Godlewski, który pochodził z Litwy Kowieńskiej i znał język litewski, w swoich wspomnieniach pt. Na przełomie epok (Londyn 1978) podaje kilka takich wrogich przyjęć. Jedno z nich miało miejsce w Popielanach. Przybył tu w 1940 r., z miejscowym Polakiem Jurkiem Buczkiem, aby jako uchodźca się zameldować na komisariacie policji. Buczek rozmawiał z komendantem i dlatego ten nie wiedział, że Godlewski zna litewski. Komendant obejrzał jego dokumenty i po litewsku zaczął wyrzekać, że „licho nadało tu tych Polaków, co Wilno Litwie zabrali, kto ich tutaj wzywał i po co władze zezwalają im zaśmiecać Litwę“. Nadmienił, że Piłsudski ograbił Litwę, a teraz bolszewicy najechali Polskę, co słusznie zrobili, bo to był kraj niesprawiedliwości i zacofania. Po tej tyradzie zwrócił się do policjanta mówiąc: Napisz mu zezwolenie na zamieszkanie w wiosce Gudai, niech pomieszka u (rosyjskich biednych) burłaków“, chociaż widział, że miałem pozwolenie zatrzymania się tam u rodziny, wydane przez starostę stołecznego miasta Kowna“. Wówczas ruszyło to Godlewskiego, który udając znajomego wysoko postawionych Litwinów zagroził mu w czystym języku litewskim skargą na niego w Kownie. Ten oniemiał, przepraszał, że mówił to „pod wpływem świątecznych trunków“ i dał mu takie pozwolenie jakie sobie zażyczył.

PRAWIENISZKI/Prowieniszki – Pravieniškės, wieś w okręgu kowieńskim, 12 km od Kowna w kierunku na Koszedary. Obóz pracy przymusowej w Prawieniszkach – obóz pracy przymusowej (Zwangsarbeitslager) w niewielkiej osadzie Prawieniszki leżącej na trasie linii kolejowej Kowno-Koszedary, na terenie Litwy. Często ze względu na ciężkie warunki nazywany jest obozem koncentracyjnym. Po 1918 roku w Prawieniszkach utworzono litewskie więzienie, a następnie obóz odosobnienia z okresu panowania dyktatora Antanasa Smetony. Po klęsce wrześniowej 1939 roku kierowano do niego polskich oficerów i uchodźców wojennych. W późniejszym okresie przybywały tu również osoby z łapanek oraz aresztowane z terenów międzywojennej Litwy oraz Wileńszczyzny, podejrzewane o udział w polskim ruchu oporu, ale również i pospolici przestępcy. Obóz usytuowany był wśród lasów i mokradeł. Więźniowie wykorzystywani byli głównie do prac przy wydobywaniu i osuszaniu torfu, wyrębu drzew, ale również do pracy w gospodarstwach rolnych w pobliskich majątkach Pamierys i Wasiliszki. Załogę wartowniczą stanowili Litwini. Po klęsce wrześniowej 1939 roku kierowano do tutaj internowanych polskich oficerów i uchodźców wojennych. Za czasów sowieckich 1940-41 Prowieniszki były obozem przejściowym. Stąd wywożono więźniów do innych łagrów. Po ataku Niemiec na ZSRR w dniu 26 czerwca 1941 r. NKWD dokonało masakry w obozie. Zastrzelono 477 osób – przeżyły tylko dwie. Niemcy utrzymali funkcjonowanie obozu. Na początku więźniami byli Żydzi i radzieccy jeńcy wojenni oraz 150 Polaków z Kowna wskazanych przez Litwinów i bardzo wielu Polaków z Wilna i Wileńszczyzny. 4 września 1941 r. rozstrzelano tu 353 (253) Żydów. W listopadzie 1943 roku obóz w Prowieniszkach został włączony w KL Kauen (Obóz koncentracyjny Kowno) jako podobóz. Przywieziono tu polskich profesorów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie oraz polskich kleryków i księży katolickich seminariów duchownych w Wilnie, których wcześniej aresztowano 3 marca 1942 roku i więziono w więzieniu na Łukiszkach. Profesorów internowano później w Wiłkowyszkach, w budynku Seminarium Duchownego, a w październiku 1942 roku wywieziono do obozu pracy w Szałtupiu koło Kowna. Litwini znęcali się bardzo nad Polakami. Polskich księży więziono później również w obozie pracy w Poniewieżyku koło Kowna. Od 1941 roku ucieczki i wykup Polaków z obozu organizował Zbigniew Skłodowski. Dwa- trzy razy w tygodniu odbywały się rozstrzeliwania, w grupach po kilka osób. W ciągu prawie trzyletniego istnienia obozu więziono tu kilkuset Polaków, m.in. 100 zakładników, aresztowanych 15 września 1943 roku w związku z zamachem polskiego podziemia na litewskiego inspektora policji Mariona Podabasa. 10 lipca 1944 roku w pobliskim lesie rozstrzelano około 200 Żydów francuskich, pochowanych przez grupę 20 więźniów, którzy również zostali rozstrzelani i zakopani. 11 lipca personel więzienny wraz z rodzinami pociągiem wyruszył do Kowna, co umożliwiło ucieczkę pozostałym przy życiu więźniom. Polskimi więźniami obozu byli między innymi: Barbara Skarga, prof. Witold Sylwanowicz, prof. Ludomir Śleńdziński, prof. Zofia Abramowiczówna, docent dr Aniela Dziewulska- Łosiowa, Stefan Narębski, biskup Michał Klepacz, ks. Adolf Giżowski, Anna Jędrychowska, tłumaczka na polski książek Maurice’a Druona, m.in. 7-tomowego cyklu historycznego „Królowie przeklęci”. Od jesieni 1944 r. do dnia dzisiejszego w Prowieniszkach nadal utrzymywany jest obóz, którego nazwa i profil zmieniały się wielokrotnie zarówno w czasie Litewskiej Republiki Radzieckiej, jak w okresie niepodległej Litwy. Litwini do niedawna ukrywali prawdę o obozie w Prawieniszkach i zbrodniach tam popełnionych przez Litwniów (Wikipedia.pl).

PRENY - Prienai, miasto w okręgu kowieńskim, między Kownem a Mariampolsem, na Suwalszczyźnie litewskiej. Okoliczne dobra należały do dóbr stołowych królów polskich. Za Zygmunta III starostą Pren był Kasper Horwat, który w 1609 r. fundował tu kościół katolicki i na uposażenie proboszcza nadal pobliski folwark Bograny. Kościół, z cennym wyposażeniem wnętrza, został przebudowany w 1759 r. i 1875 r. Obok murowana kaplica grobowa Szuksztów z XVIII w. W 1644 r. król polski Władysław IV nadał starostwo preńskie Butlerowi (ród ten nie był pochodzenia litewskiego), towarzyszowi niewoli francuskiej późniejszego króla Polski Jana Kazimierza w latach 1638-40. Butler na wzgórzu wzniósł zamek przypominający zamek francuski w Citeron, gdzie byli więzieni; zamek uległ zniszczeniu w 1701 r. (pozostały fundamenty, wały i fosy). Podczas wojny z Rosją pod Prenami Rosjanie 3 listopada 1655 r. rozbili oddział pospolitego ruszenia dowodzony przez Kuczborskiego. Starosta preński Marek Antoni Butler w 1717 roku, na drodze nabycia spadku stał się właścicielem klucza dóbr radzięckich koło Biłgoraja na Lubelszczyźnie. Z uwagi na brak większych ośrodków miejskich w okolicy postanowił założyć miasto Franopole, którego nazwa pochodziła od imienia jego żony – Franciszki (dzisiejsza nazwa Frampol). Dobra preńskie mieli Butlerowie do 1773 r., potem Sapiehowie do 1857 r. W 1785 r. Kazimierz Sapieha zbudował tu papiernię z napędem wodnym, jedną z największych w Królestwie Polskim (dużo papieru było wysyłanego do Warszawy), do którego należały Preny w latach 1815-1915; później należała do Szulców i działała do 1915 r. Prawa miejskie nadał Prenom 20 listopada 1791 r. król Stanisław August Poniatowski. W dyplomie króla czytamy m.in.: „W Imie Pańskie Amen. Na wieczną rzeczy pamiątkę. My Stanisław August, z Bożéj łaski i woli narodu król Polski, wielki książę litewski, ruski, pruski, mazowiedzki, żmudzki, kijowski, wołynski, podolski, podlaski, inflantski, smoleński, sewierski y czernichowski. Oznajmujemy tym naszym locationis dyplomatem, wszem w obec każdemu z osobna, komu o tém wiedzieć... na mocy takowego prawa, przez Panów Rady urzędników przy boku naszym rezydujących obywateli i lud cały miasta naszego wolnego Pren, w nowo utworzonym powiecie preńskim położonego suplikowano Nas Króla, abyśmy w skutku tegoż prawa, jako miastu konstytucyą Sejmu niniejszego za miejsce sejmikom ziemiańskim tegoż powiatu oznaczonemu, Diploma Locationis z ustanowieniem magistratu y juryzdykcji sądowéj na wzór innych miast uprzywilejowanych...”. Koło Pren był majątek Pojedupie, który w lata 1815-32 należał do dóbr skarbowych Królestwa Polskiego, a następnie Rosji. Stary cmentarz (raczej już dziki park) na którym są jeszcze niszczejące m.in. polskie nagrobki pozostawione czasowi i zrobione niedawno ich zdjęcia i umieszczone w Internecie są może ostatnim ich utrwaleniem. – Miastem partnerskim Pren jest Lubań. Urodzili się tu: Mikołaj Stefan Pac (ok. 1623-1684), pokojowiec króla Władysława IV, poseł na sejmy Rzeczypospolitej, podpisał elekcję na króla Jana Kazimierza i Jana III Sobieskiego, wojewoda trocki od 1651 r., kasztelan wileński w 1670 r. marszałek Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego w 1666 r. biskup wileński od 1671 r.; Urban Raszkiewicz (1824-1909), ksiądz katolicki (wyświęcony we Włocławku w 1848 r.), od 1881 r. działacz polonijny w USA, długoletni proboszcz polskiej parafii polskiej w Otis (Indiana), współzałożyciel polskiego seminarium duchownego w Detroit w 1885, działacz Zjednoczenia Polskiego Rzymsko-Katolickiego w Chicago; Maksymilian (Maksym) Tarejwo (1832-1864), zakonnik kapucyński, kapelan oddziału powstańczego podczas Powstania Styczniowego 1863, zamordowany przez Rosjan w Koninie (woj. wielkopolskie); przed rozstrzelaniem z różańcem w dłoni zawołał: Niech żyje Polska! i In te Domine speravi, non confundar in aeternum. Pochowany na cmentarzu parafialnym. W setną dwudziestą rocznicę na cmentarzu wzniesiono nowy grobowiec, który poświęcił ks. bp Jan Zaręba.

PRZEŁAJE – Perloja, miasteczko w okręgu olickim, koło Oran, nad Mereczanką, która do 1939 r. stanowiła granicę polsko-litewską. W 1792 r. król Stanisław August Poniatowski nadał Przełajom prawo magdeburskie. W miasteczku mieszkała głównie ludność mówiąca po litewsku, pamiętająca jednak unię polsko-litewską i świadoma narastającego konfliktu polsko-litewskiego, którego nie rozumiała i nie wiedziała jak do niego racjonalnie podejść – po czyjej stronie się opowiedzieć. Toteż na wieść o kapitulacji Niemiec mieszkańcy 13 listopada 1918 r. mieszkańcy Przełajów i okolicznych wsi proklamowali powstanie niezależnej „Republiki Przełajskiej” (Respublika Perloja) i utworzyli własne siły zbrojne w sile 80 osób. Ogłoszono, iż republika będzie się rządziła zasadami demokracji bezpośredniej i „interesem publicznym”. Utworzono sąd i sześcioosobową milicję, które zapewniały porządek w państwie: za kradzież karano grzywną, za cudzołóstwo – chłostą, ale istniało również więzienie (w piwnicy szpitalnej). Republika miała własny herb z księciem Perliusem w tle i pieniądze. Pierwszym prezydentem samozwańczej republiki został szef oddziału samoobrony Jan Czesnulewicz, a dowódcą wojska został Józef Łukaszewicz, którego zadaniem miała być obrona republiki przed jakimkolwiek obcym wojskiem. A że były to czasy niespokojne i tereny o które walczyli Litwini, Polacy i bolszewicy oraz na których grasowały różne bandy rozbójnicze, często dochodziło do potyczek i walk. Już w grudniu 1918 r. oddział wojskowy republiki stoczył walkę z wycofującymi z Wilna oddziałami polskiej samoobrony. Następnie doszło do kolejnych walk z bandami niemieckich i nacierających sowieckich maruderów. W lutym 1919 r. Przełaje zajęli bolszewicy, którzy je opuścili 26 kwietnia 1919 r. pod naciskiem nacierających polskich oddziałów. Skorzystali szybko z tego Litwini. 2 maja 1919 r. doszło do walk przełajskiej samoobrony z oddziałami armii litewskiej. Litwini zajęli miasteczko dopiero po oddaniu kilku salw armatnich i Przełaje stały się częścią Republiki Litewskiej. Od zakończenia wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. do lutego 1923 r. miasteczko znalazło się w utworzonej przez Ligę Narodów strefie neutralnej, która oddzielała wojska polskiej Litwy Środkowej od wojsk litewskich (Litwa Kowieńska) i kilka razy przechodziło z rąk do rąk. Po podziale strefy neutralnej między Polską a Litwą Kowieńską i ustanowieniu prawnie międzynarodowej granicy polsko-litewskiej miasteczko zostało przyłączone do Litwy i Rzeczpospolita Przełajska przestała istnieć (okolice na wschód od Mereczanki – od Przełajów znalazły się w Polsce). Kościół pw. Matki Bożej i św. Franciszka z Asyżu z 1928-30 roku projektu polskiego architekta pracującego na Litwie Kowieńskiej Wacława Michniewicza. Wnętrze ozdobione zostało w 1943 r. dekoracją sgraffitową przez polskiego malarza Jerzego Hoppena, docenta polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a po wojnie profesora Uniwersytetu w Toruniu.

Marian Kałuski
(Nr 201)

Wersja do druku

Leszek - 16.06.20 16:36
Proszę o korektę: powinno być Jeremiasz Balukiewicz. Może ktoś ma więcej informacji o jego pracy po wojnie w Łapach. Archiwum Zakładów nie istnieje już.

Lubomir - 23.07.19 13:00
Litwa była tym dla Polski, czym dla Włoch jest Sycylia a dla Hiszpanii Asturia. Naprawdę trudno wyobrazić sobie Włochy, bez ukochanej przez wszystkich Włochów Sycylii czy Hiszpanię - nie obejmującą swoją administracją Księstwa Asturii

Wszystkich komentarzy: (2)   

Publikowane komentarze są prywatnymi opiniami naszych Czytelników. Gazeta Internetowa KWORUM nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

28 Marca 1928 roku
Urodził się Zbigniew Brzeziński, doradca prezydenta USA Jimmiego Cartera ds. bezpieczeństwa narodowego


28 Marca 1892 roku
Urodził się Stanisław Dąbek, polski płk, dowódca Lądowej Obrony Wybrzeża podczas kampanii wrześniowej (zm. 1939)


Zobacz więcej