Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 23.02.19 - 8:26     Czytano: [1440]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Powiązania Tarnowa z Kresami

Małopolska Wschodnia przez 600 lat, a inne ziemie kresowe (dzisiejsza Litwa, Białoruś i Ukraina) naleĹźały do Polski czy były związane z Polską i narodem polskim przez 550 lat, tj. do czasu przyłączenia tych ziem do Związku Sowieckiego. ToteĹź wiele miast na terenie dzisiejszej Polski w jakiś sposĂłb – m.in. poprzez historię i kontakty międzyludzkie - było, a niekiedy jest po dziś dzień, szczegĂłlnie po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku, związanych z Kresami. Dotyczy to m.in. Tarnowa, prawie 120 tysięcznego miasta w wojewĂłdztwie małopolskim, o ktĂłrym pierwsza wzmianka pochodzi z 1125 roku i ktĂłre uzyskało prawa miejskie w 1330 roku z nadania krĂłla Władysława Łokietka.
O powiązaniach Tarnowa z Kresami, a szczegĂłlnie ze Lwowem i Małopolską Wschodnią moĹźna by zapewne napisać całą książkę lub co najmniej obszerny szkic. Oto trochę faktĂłw – tych bardziej znanych:
Pierwszy kontakt Tarnowa z Kresami miał miejsce w 1264 roku, kiedy spotkał się tu książę krakowski Bolesław V Wstydliwy z księciem Rusi Halickiej Danielem w celu rozgraniczeń księstw.
W 1327 roku głównym właścicielem osady Tarnów Wielki został Spicymir Leliwita, protoplasta znanego rodu polskiego Tarnowskich, który rozpoczął poszukiwania kruszców w swych dobrach. W uznaniu zasług na tym polu król Kazimierz Wielki dokumentem wydanym we Lwowie 11 sierpnia 1350 roku uczynił Spicymira właścicielem i dziedzicem tarnowskich ruch kruszcowych.
Kiedy w1387 roku królowa Jadwiga usunęła starostów węgierskich od rządów na Rusi Czerwonej (Ziemi Lwowskiej) i ostatecznie przyłączyła ten kraj do Polski (Korony), jego starostą generalnym mianowała właściciela Tarnowa (a także Wielowsi i Jarosławia) oraz wojewodę i starostę sandomierskiego Jana z Tarnowa (przed 1349-1409), którym był do 1393 roku i ponownie w latach 1394-1404. Tak sprawnie zarządzał Rusią Czerwoną, że w 1401 roku został jednocześnie wojewodą krakowskim, a od 1406 roku był kasztelanem i starostą krakowskim.
Początki i późniejszy rozwĂłj Tarnowa są związane ze Lwowem. Miasto, połoĹźone u zbiegu szlakĂłw handlowych z Wrocławia na Węgry i z Krakowa na Ruś – późniejszą Małopolskę Wschodnią, właśnie przez handel idący do i ze Lwowa stało się w XV-XVI wieku ośrodkiem rzemieślniczym i handlowym. Kontakty Tarnowa ze Lwowem ułatwiło i powiększyło otwarcie w 1862 roku połączenia kolejowego między obu miastami (linia KrakĂłw-LwĂłw). Uruchomienie tej linii kolejowej spowodowało ponowny rozwĂłj miasta; jego ludność z 8,5 tys. w 1857 roku wzrosła do 21,8 tys. w 1870 roku i 36,7 tys. w 1910 roku.
O TarnĂłw – jego rozwĂłj dbali jakoś szczegĂłlnie polscy krĂłlowie pochodzący z KresĂłw. I tak w 1419 roku krĂłl z Litwy Władysław Jagiełło zwolnił kupcĂłw tarnowskich od ceł na drodze prowadzącej do Wrocławia oraz na komorze krakowskiej. Z kolei pochodzący z Małopolski Wschodniej krĂłl Michał Korybut Wiśniowiecki (urodził się w Białym Kamieniu) w 1670 roku wydał przywilej dla Tarnowa na 6 jarmarkĂłw w roku, a osobnym przywilejem powiększył wolności. Wszystkie dotychczasowe przywileje Tarnowa potwierdzili krĂłlowie: Jan III Sobieski (urodził się w kresowym Olesku) i w 1765 roku Stanisław August Poniatowski (rodem z Wołczyna na Polesiu).
Tarnów przez wieki pozostawał miastem prywatnym, będąc własnością kolejno rodów: Tarnowskich (potomków Spycimira), Ostrogskich, Zasławskich i Sanguszków. W 1787 roku rząd austriacki odebrał księciu Hieronimowi Sanguszce władzę sądową i administracyjną nad miastem i Tarnów przeszedł pod wyłączną władzę rządu.
Trzy ostatnie rody to rody kresowe: Ostrogscy i Zasławscy zanim nie ulegli polonizacji byli kniaziami ruskimi z Wołynia, natomiast polscy dziś Sanguszkowie wywodzą się od księcia Sanguszki, syna księcia Fiodora – brata Jagiełły (późniejszego krĂłla polskiego Władysława II), wnuka wielkiego księcia litewskiego Olgierda, prawnuka wielkiego księcia litewskiego Giedymina. Pierwotnie ich dobra znajdowały się rĂłwnieĹź na Wołyniu: linia, ktĂłra istnieje do dziś i była związana z Tarnowem to linia kowelska – Sanguszkowie Kowelscy, ktĂłrą zapoczątkował na przełomie XV-XVI w. kniaĹş Aleksander; z czasem Sanguszkowie nabyli nowe dobra ziemskie na Podolu i w Małopolsce (LubartĂłw, TarnĂłw). Dlatego herbem magnackim SanguszkĂłw jest Pogoń Litewska.
Najbardziej sławnym z rodu Tarnowskich i panĂłw Tarnowa był Jan Tarnowski (1488 – 1561), hetman wielki koronny w latach 1527-6, a poza tym m.in. starosta stryjski i chmielnicki (Chmielnik na Podolu; w związku z tym, Ĺźe miasto leĹźało na tzw. szlaku tatarskim, w 1518 r. Tarnowski wzmocnił tutejszy stary zamek i otoczył miasto wałem), wojewoda ruski (lwowski) od 1527 roku, wojewoda od 1535 roku i kasztelan krakowski od 1536 roku. Podczas wojny polsko (W.K.L.)-moskiewskiej 1512-22 na czele hufca ochotniczego wziął udział w słynnej bitwie pod Orszą 8 września 1514 roku, a w 1524 roku rozbił zagon turecki pod Lwowem. Z kolei 22 sierpnia 1531 roku odniĂłsł świetne zwycięstwo w bitwie pod Obertynem na Pokuciu (Małopolska Wschodnia, dziś Ukraina) w wojnie z hospodarem mołdawskim Piotrem Rareszem, przyczyniając się do odzyskania dla Polski Pokucia. W czasie wojny polsko-moskiewskiej 1534-37 dowodził w 1534 roku polsko-litewską wyprawą zbrojną na Moskwę, wsławiając się zdobyciem Homla (dziś Białoruś) i oblężeniem Staroduba w 1535 roku.
Hetman Jan Tarnowski był załoĹźycielem bardzo waĹźnego miasta w Małopolsce Wschodniej - Tarnopola, ktĂłre przed wojną było miastem wojewĂłdzkim (1919-39), a dzisiaj jest miastem obwodowym na Ukrainie. W przywileju Jana Tarnowskiego z 1550 roku czytamy: „...niedawno załoĹźyliśmy miasto nasze Tarnopole na tych pustych i nieuprawnych polach, gdzie przedtem było tylko boisko swawoli i rozboju nieprzyjaciół (TatarĂłw – M.K.)”. W tym samym przywileju mieni się hetman „honorum Tarnopole haeres” – dziedzicem dĂłbr Tarnopole (J. Staszewski). – Hetman Tarnowski załoĹźył Tarnopol w 1540 roku jako twierdzę, wokół ktĂłrej szybko wyrosło miasto (prawa miejskie 1548 r.). Dzisiaj Tarnopol (a takĹźe dwa inne miasta ukraińskie: Winnica od 2006 r. i Biała Cerkiew od 2007 r.) jest od 2004 roku miastem partnerskim Tarnowa.
W rękach Tarnowskich TarnĂłw był do 1567 roku, kiedy to Zofia Tarnowska podarowała miasto i majątki Tarnowskich mężowi – księciu Konstantemu Wasylowi Ostrogskiemu (ur. 1527), staroście włodzimierskiemu i marszałkowi ziemi wołyńskiej i od 1559 roku wojewodzie kijowskiemu. Konstanty Ostrogski zmarł w Tarnowie 21 marca 1608 roku.
TarnĂłw z dobrami odziedziczył jego syn, książę Janusz Ostrogski (1554-1620), wojewoda wołyński od 1585 roku i kasztelan krakowski od 1593 roku. Janusz Ostrogski urodził się i zmarł w Tarnowie i tak jak ojciec zmarł w tutejszym zamku, ktĂłrego ruiny istnieją do dziś. 2 lutego 1593 roku Janusz Ostrogski wspĂłlnie z Aleksandrem Wiśniowieckim pokonał w bitwie pod Piątkiem na Ukrainie zbuntowanych KozakĂłw (UkraińcĂłw), ktĂłrymi dowodził polski szlachcic z Podlasia Krzysztof Kosiński. W 1609 roku na mocy konstytucji sejmowej ze swoich dĂłbr utworzył ordynację ostrogską (od Ostroga na Wołyniu - ich staroĹźytnej siedziby), ktĂłra obejmowała 24 miasta i 593 wsie. Janusz Ostrogski w młodości przeszedł na katolicyzm (jego matka – Zofia Tarnawska była katoliczką), za co był więziony przez pewien czas przez ojca w zamku w Dubnie (Wołyń). Janusz był protektorem jezuitĂłw, ktĂłrych sprowadził ich na Wołyń w 1612 roku i fundatorem świątyń katolickich: kościoła i klasztoru w Międzyrzeczu Ostrogskim (1606) i kościoła pw. św. Anny w Połonnem (1607).
Janusz Ostrogski zmarł 12 listopada 1620 roku i jest pochowany wraz z pierwszą żoną Zuzanną w cynowych trumnach w krypcie Ostrogskich w tarnowskiej bazylice katedralnej Narodzenia NMP. W prezbiterium katedry znajduje się ich nagrobek z 1612-20, wykonany przez wybitnego rzeźbiarza rodem z Wrocławia Jana Pfistera, który w latach 1611-42 działał we Lwowie i niedalekich Brzeżanach. Ten barokowy z alegorycznymi rzeźbami, uchodzi za jedne z najwybitniejszych dzieł sztuki w Polsce. Dzieło jest wykonane w czarnym i czerwonym marmurze oraz żółtym alabastrze. Ma wymiary: 12,90 m wysokości i 7,90 m szerokości. Centralne miejsce zajmuje grupa Ukrzyżowania, w półkolistej niszy, niby w retabulum ołtarzowym oraz klęczące przed nią na sarkofagu postacie pary książęcej - księcia Janusza i księżnej Zuzanny - zatopionych w modlitwie.
Książę Janusz zmarł nie pozostawiwszy spadkobiercy w linii męskiej. Z żoną Zuzaną Seredi miał córki: Eleonorę (1582-1618) - żonę wojewody podolskiego Hieronima Jazłowieckiego, a potem księcia Jana Jerzego Radziwiłła - kasztelana trockiego i Eufrozynę - żonę księcia Aleksandra Zasławskiego (zm. 1629), kasztelana wołyńskiego od 1605 roku, wojewody bracławskiego od 1615 roku i kijowskiego od 1628 roku. To on w 1620 roku został spadkobiercą dóbr rodziny Ostrogskich, po zmarłym ojcu swej żony, uzyskując m.in. 80 miast i miasteczek, 2760 wsi, 900 000 złotych w gotówce, w stołach, srebrach, klejnotach, 600 000 czerwonych złotych, a w skarbcu 700 000, no i oczywiście Tarnów.
Po Zasławskich Tarnów przechodzi kolejno na własność Lubomirskich, Zamojskich, Radziwiłłów, Koniecpolskich, Walewskich i ostatecznie w latach 1723/1742 w ręce Sanguszków, którzy przenieśli swoją rezydencję z zamku na Górze św. Marcina do wybudowanej przez siebie w 1799 roku rezydencji pałacowej w podtarnowskich Gumniskach (dziś stanowią część Tarnowa). Okazały pałac, przebudowany w stylu klasycystycznym z elementami neogotyku i neorenesansu w 1834 roku był ich siedzibą do 1945 roku.
7 kwietnia 1846 roku, rodem z Wołynia, książę Władysław Sanguszko sprzedał gminie miejskiej tarnowskiej prawo do propinacji wĂłdczanej i zezwolił by należące do niego wsie podtarnowskie: GrabĂłwka, Strusina, Zabłocie i TerlikĂłwka zostały włączone do miasta Tarnowa. W zamian za to, o co zabiegał, na wieĹźy ratuszowej w miejsce herbu miasta "Leliwy" umieszczony został herb książąt SanguszkĂłw „Pogoń litewska”, co dało miastu widomy znak tego rodu i jednocześnie kresowy. Władysław Sanguszko (1803-1870) był posłem do Sejmu Krajowego (Galicyjskiego) we Lwowie. W pałacu w Gumniskach gościł wielu znanych PolakĂłw, jak np. Zygmunta Krasińskiego i osoby związane ze Lwowem i Małopolską Wschodnia, m.in. Aleksandra Fredrę i Wincentego Pola. W pałacu w Gumniskach znalazło się wiele cennych dzieł sztuki i polskich pamiątek narodowych, w tym wiele związanych z Kresami, oraz cenna biblioteka i archiwum SanguszkĂłw.
Najwybitniejszym przedstawicielem rodu SanguszkĂłw z Tarnowa był zapewne pochodzący z Tarnowa Eustachy Sanguszko (1842 – 1903). Zanim został właścicielem dĂłbr tarnowskich (13 400 ha), w 1867 roku przejął od ojca klucz Podhorce w Małopolsce Wschodniej i przeprowadził gruntowną restaurację tamtejszego pięknego architektonicznie zamku. W 1873 został wybrany w okręgu tarnowskim posłem Sejmu Krajowego we Lwowie. W 1890 roku został marszałkiem krajowym Galicji, a piastując ten urząd w 1894 roku inaugurował i zamykał wielką i wspaniale urządzoną we Lwowie Wystawę Krajową osiągnięć gospodarczych i kulturalnych Galicji, ktĂłra jednocześnie była ponad zaborową prezentacją dzieł sztuki i kultury narodu polskiego. W latach 1895-98 zajmował najwyĹźszy urząd w Galicji – był jej namiestnikiem. Od 1884 roku był członkiem zarządu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie.
W 1881 roku ukazał się w Tarnowie pierwszy numer czasopisma "Pogoń", ktĂłrego wydawcą był JĂłzef Pisz. Niewątpliwie tytuł pisma, ktĂłre ukazywało się nieprzerwanie do 1915 roku i było wykładnikiem i często inspiratorem Ĺźycia społeczno-politycznego i kulturalno-oświatowego miasta, nawiązywał do Sanguszowskiej „Pogoni litewskiej”.
Od 1772 roku i aĹź do 1918 roku TarnĂłw był pod zaborem austriackim. Zanim Galicja uzyskała autonomię w 1867 roku, ktĂłra oddała władzę w tej części okupowanej Polski w ręce PolakĂłw, Wiedeń prowadził politykę antypolską i germanizacyjną. Polacy się buntowali. Urodzony we Lwowie, a uczący się w gimnazjum w Tarnowie Julian Maciej Goslar (1820 – 1852), późniejszy znany galicyjski działacz patriotyczny i rewolucyjno-demokratyczny, więziony przez AustriakĂłw, juĹź w okresie nauki w tarnowskim gimnazjum uczestniczył w pracach tajnych kółek patriotycznych, następnie w Sprzysiężeniu DemokratĂłw Polskich, za co w 1839 został wydalony ze szkoły.
Na rok przed wybuchem Powstania Styczniowego 1863 w Tarnowie powstała tajna Ława Obwodowa „Czerwonych”, wśrĂłd ktĂłrej członkĂłw był pochodzący z Wilna Władysław Anczyc (1823-1883), poeta, dramatopisarz i tłumacz.
Państwo polskie odrodziło się 11 listopada 1918 roku. Jednak TarnĂłw – jako pierwsze miasto w Polsce! - był w polskich rękach juĹź 31 paĹşdziernika 1918 roku. W rękach działaczy Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Dopiero na wieść o tym Polacy przejęli władzę w Krakowie, a za nimi inne miasta w Zachodniej Galicji. Po przejęciu władzy przez PolakĂłw tarnowska POW zorganizowana została w kompanię, Ĺźołnierze zaczęli pełnić słuĹźbę wartowniczą jako wojsko polskie. W połowie listopada 1918 roku, a więc juĹź po odrodzeniu się państwa polskiego, kompania ta została włączona do 5. pułku piechoty LegionĂłw i wraz ze swoim dowĂłdcą, kapitanem Janem Stylińskim, wyjechała z Tarnowa na front walczyć o polski LwĂłw, ktĂłry chcieli oderwać od Polski Ukraińcy, zachęceni do tego i wsparci przez upadającą cesarską Austrię. W walkach o LwĂłw (a później takĹźe o Wilno) uczestniczył nowo upieczony absolwent gimnazjum tarnowskiego Adam Ciołkosz (1901-1978), ktĂłry później, w latach 1930-36, kierował tarnowskim okręgiem Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), poseł na Sejm RP, a po wojnie sekretarz generalny CKW PPS na emigracji – w Londynie.
Lata międzywojenne przyniosły miastu wielką inwestycję przemysłową - Państwową Fabrykę Związków Azotowych, która jest jedną z największych fabryk chemicznych w Polsce. Jej historia sięga 1927 roku, kiedy prezydent RP Ignacy Mościcki wydał dokumenty pozwalające na budowę fabryki. Budowę jej rozpoczęto 5 maja tego roku na polach w Świerczkowie pod Tarnowem. Tereny te wraz z osiedlem robotniczym nazwano Mościcami na cześć prezydenta, gdyż to właśnie on był założycielem tej wielkiej fabryki, która była chlubą polskiej chemii. Podczas pobytu w Tarnowie 29 maja 1927 prezydent Mościcki wmurował kamień węgielny pod fabrykę. Rada Miejska nadała prezydentowi honorowe obywatelstwo miasta Tarnowa i podjęła uchwałę, aby ul. Chyszowską nazwać aleją Prezydenta Ignacego Mościckiego. Prezydent RP od czerwca 1926 roku Ignacy Mościcki był z zawodu chemikiem i wynalazcą. Jako pierwszy zastosował metodę uzyskiwania z powietrza na skalę przemysłową azotu, który był przeznaczony do produkcji kwasu azotowego. W latach 1920-26 był profesorem chemii fizycznej i elektrochemii technicznej na Politechnice Lwowskiej, a w roku akademickim 1925/1926 jej rektorem.
Nawet dzisiejszy Tarnów, pomimo odpadnięcia Kresów od Polski w 1945 roku, utrzymuje kontakty z Ukrainą. Są tam trzy jego miasta partnerskie: Tarnopol (od 23 kwietnia 2004 r.), Winnica (od 2006 r.) i Biała Cerkiew (od 2007 r.). Kontakty Tarnowa z Tarnopolem w dziedzinie kultury to zarówno wymiana zespołów artystycznych podczas festiwalowych przedsięwzięć, jak i współpraca podczas rocznic historycznych wydarzeń. Przedstawiciele Tarnopola uczestniczyli w Dniach Tarnowa, a w sierpniu 2008 roku delegacja z Tarnowa przebywała w Tarnopolu podczas święta miasta oraz rocznicy urodzin ukraińsko-polskiego pisarza i publicysty Iwana Franko (1856-1916). Delegacja nawiązała wówczas kontakty z grupami Polaków tam mieszkającymi: spotkała się z przedstawicielami Towarzystwa Polskiego w Tarnopolu, drużyny Harcerstwa Polskiego, Klubu Polskiego przy parafii polskiej oraz z przewodniczącą Stowarzyszenia Polskiego w Krzemieńcu.
.......
Odległość od Tarnowa do Lwowa wynosi 264 km. To bardzo duĹźo na kaĹźdy kraj w Europie, gdzie większość państw nawet nie ma takiej długości ani szerokości. A jednak – co jest raczej zadziwiające – dzieje obu miast odnotowują bardzo liczne kontakty tarnowian ze Lwowem i lwowian z Tarnowem, co potwierdza tylko to, jak LwĂłw był bardzo związany z całą Polską. Z pewnością o kontaktach Lwowa np. z Krakowem i Warszawą, ale nie tylko, moĹźna by było napisać grube książki.
Nie znam archiwum miasta Tarnowa ani miasta Lwowa. Jednak w szeregu publikacjach znalazłem informacje o niektórych kontaktach tarnowian ze Lwowem i lwowian z Tarnowem oraz z innymi miastami kresowymi. Oto one:
Urodzony w Tarnowie w 1852 roku Tadeusz Klemens Rutowski był dziennikarzem, publicystą, ekonomistą i mecenasem kultury. Po ukończeniu studiĂłw na Politechnice Wiedeńskiej i Uniwersytecie Wiedeńskim został dziennikarzem i publicystą prasy lwowskiej („Ekonomista Polski”, „Gazeta Narodowa”, „Muzeum”, „Nowa Reforma”, „Przełom”, „Słowo Polskie”; redagował „Rocznik Statystki Przemysłu i Handlu Krajowego” i „Sztuka” 1911-13) oraz działaczem samorządowym i politycznym. Był posłem do Sejmu Krajowego we Lwowie i parlamentu (Rady Państwa) w Wiedniu. W 1905 roku został wiceprezydentem Lwowa, troszcząc się o rozwĂłj przestrzenny oraz infrastrukturę dynamicznie rosnącego miasta i o instytucje kulturalne. Był twĂłrcą wielkiej polskiej placĂłwki kulturalnej we Lwowie – Galerii Narodowej i Muzeum im. krĂłla Jana III Sobieskiego (1907). Podczas okupacji rosyjskiej Lwowa (od 3 września 1914 do 22 czerwca 1915) pełnił funkcję prezydenta miasta. Starał się w tej ciężkiej sytuacji zapewnić normalne funkcjonowanie władz miejskich i w ogĂłle miasta oraz Ĺźycie jego mieszkańcĂłw, czym zyskał sobie ich wdzięczność. Wycofujący się ze Lwowa Rosjanie internowali ponad 40 znanych obywateli Lwowa, w tym takĹźe Rutowskiego wraz z całym prezydium Rady Miejskiej. Po upadku caratu w Rosji Rutowski powrĂłcił on triumfalnie do Lwowa w lutym 1917 roku i sprawował zarząd komisaryczny miasta. Tadeusz Rutowski zmarł 30 marca 1918 roku w Krechowie koło Żółkwi i jest pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie.
Tarnów dał Lwowowi jednego z najlepszych, najbardziej zasłużonych prezydentów miasta.
Także i Lwów dał Tarnowowi burmistrza miasta. Był nim urodzony we Lwowie Janusz Rypuszański (1848-1932). Ukończył Akademię Techniczną we Lwowie (późniejsza Politechnika Lwowska) z dyplomem inżyniera budowlanego. W 1889 roku Rypuszański zamieszkał wraz z rodziną w Tarnowie, gdyż na zlecenie tarnowskiego magistratu budował szkołę żeńską (dzisiaj gmach Poczty Głównej przy u. Mickiewicza). Pozostał w Tarnowie i zaprojektował 40 budynków w mieście, m.in. dawny Hotel Bristol i klasztor filipinów oraz cegielnię. Inż. Rypuszański już w 1891 roku został radnym miejskim. W czasie l wojny światowej z powodu opuszczenia Tarnowa przez Hermana Muetza, Rypuszyński pełnił za niego funkcję wiceburmistrza. Burmistrzem Tarnowa, a właściwie komisarzem rządowym, był w latach 1923-26.
Kilku innych burmistrzów Tarnowa było w swym życiu przejściowo związanych ze Lwowem i Galicją Wschodnią (Małopolską Wschodnią, dziś Zachodnią Ukrainą) czy Kresami. I tak:
Pochodzący z Tarnowa Józef Kalasanty Pędracki (1825-1883), będący burmistrzem Tarnowa w latach 1858-63, po wybuchu rewolucji Wiosny Ludów udał się do Lwowa i walczył na barykadach w szeregach Legii Akademickiej wchodzącej w skład Gwardii Narodowej.
Za kadencji burmistrza Feliksa Jareckiego (1870-73) otwarto w Tarnowie bursę dla biednych uczniĂłw tarnowskich szkół nazwaną Bursą św. Kazimierza – krĂłlewicza polskiego, patrona Polski i Litwy, ktĂłrego relikwie spoczywają w katedrze wileńskiej.
Jeden z najbardziej fascynujących obywateli XIX-wiecznego Tarnowa i jego burmistrz w latach 1873-77 Klemens Rutowski (1807-1896) studiował prawo na Uniwersytecie Lwowskim (ukończył je na uniwersytecie w Padwie w 1835 r.). Po wyjeździe ze Lwowa był dzierżawcą majątku w Podkamieniu koło Rohatyna w Małopolsce Wschodniej. Po powrocie ze studiów we Włoszech pracował w kancelarii adwokackiej Adama Cybulskiego we Lwowie, po czym w 1839 roku przeniósł się do Tarnowa. Podczas Wiosny Ludów w dniu 28 kwietnia 1848 roku Rutowski jako delegat Tamowa został przydzielony do Wydziału Opieki Rady Narodowej we Lwowie. W 1861 roku został posłem z Tarnowa do Sejmu Krajowego we Lwowie. W Sejmie domagał się nadania własnego statutu dla gminy miasta Tarnowa. Do Sejmu wszedł ponownie w 1870 roku. Był ojcem Tadeusza Klemensa (1852-1918), wiceprezydenta miasta Lwowa w latach 1905 1918.
Za kadencji burmistrza Aleksandra Wisłockiego (1877-84) miasto Tarnów Najważniejszym wydarzeniem było wykupienie propinacji od księcia Eustachego Sanguszki w 1880 r. w wyniku uchwały Rady Miejskiej, na który to cel została zaciągnięta m.in. pożyczka na sumę 350 tys. złr. w Galicyjskiej Kasie Oszczędnościowej we Lwowie.
Witold Rogoyski (1841-1916), sprawujący urząd burmistrza Tarnowa w latach 1884-1906, w latach 1851-52 uczęszczał do gimnazjum we Lwowie.
Burmistrz Tarnowa z lat 1906-23 Tadeusz Tertil (1864-1925) ukończył prawo na Uniwersytecie Lwowskim; w 1886 roku ożenił się z Amalią Zollner, córką sędziego w Tarnopolu (Małopolska Wschodnia).
Kolejny burmistrz Tarnowa (1930-34), którego życie związało z Kresami był Adam Marszałkowicz. Pochodzący ze wsi Strona koło Nowego Sącza do gimnazjum uczęszczał we Lwowie. W 1914 roku w wieku 17 lat wstąpił jako ochotnik do skautowej kompanii Legionu Wschodniego. Po jego rozwiązaniu znalazł się w 2 pułku ułanów II Brygady Legionów Polskich wraz z II Brygadą brał udział w walkach w polskich Karpatach Wschodnich (dziś Ukraina) 1914/15, a potem w obu kampaniach na Wołyniu 1915 i 1916 roku w walce z Rosjanami. Później służył w Polskim Korpusie Posiłkowym (Polnische Wehrmacht). Gdy z nocy z 15 na 16 lutego 1918 roku gen. Józef Haller przeszedł pod Rarańczą na drugą stronę frontu (rosyjską) i połączył swoją II Brygadę z polskim Korpusem Wschodnim, Marszałkowicz został aresztowany przez Austriaków w miejscowości Dolina (w Małopolsce Wschodniej, dziś Ukraina), skąd niebawem uciekł do Lwowa, gdzie zgłosił się do zakonspirowanej piłsudczykowskiej Polskiej Organizacji Wojskowej (POW), będącej pod rozkazami Józefa Piłsudskiego. 31 października 1918 roku Marszałkowicz wstąpił do powstającego Wojska Polskiego i 12 listopada 1918 roku wyruszył na odsiecz Lwowa, który chcieli opanować Ukraińcy. Po pobycie na Śląsku Cieszyńskim 19 lipca 1920 roku wraca do Lwowa, służąc w Grupie Obrony Lwowa Małopolskich Oddziałów Armii Ochotniczej podpułkownika Romana Abrahama, a następnie w słynnym 14 pułku Ułanów Jazłowieckich.
Po wojnie polsko-bolszewickiej, w której uczestniczył w walkach na Kresach, został urlopowany z wojska i ukończył w 1923r. ukończył Wyższe Kursy Ziemiańskie we Lwowie, pracując następnie m.in. asystent na Wydziale Hodowli Bydła w Towarzystwie Gospodarskim Wschodniej Małopolski we Lwowie. We Lwowie ożenił się i założył rodzinę. W Tarnowie zamieszkał w 1929 roku i w latach 1931-33 był komisarzem rządowym miasta Tamowa, a w latach 1933-34 jego pierwszym prezydentem.
Ostatni prezydent Tarnowa (1934-39) Mieczysław Brodziński, uważany za dobrego gospodarza miasta, 6 września 1939 roku wraz z niektórymi urzędnikami Zarządu Miasta opuścił zagrożony przez Niemców Tarnów i wyjechał na wschód, do Lwowa. Tam po wejściu wojsk sowieckich na Kresy 17 września wszelki ślad po nim zaginął. Prawdopodobnie został aresztowany i zmarł w sowieckim więzieniu lub w którymś z łagrów na Sybirze.
Na zamku Tarnowskich w Tarnowie bywał często Jan Szczęsny Herburt (1567-1616), pisarz polityczny i wydawca z Dobromila w Małopolsce Wschodniej (dziś Ukraina).
W klasztorze benedyktynek w Tarnowie spędziła ostatnie lata Ĺźycia i tu zmarła w 1765 roku poetka i tłumaczka ElĹźbieta DruĹźbacka, Ĺźona Kazimierza – skarbnika Ĺźydaczowskiego (ĹťydaczĂłw w Małopolsce Wschodniej, dziś Ukraina).
Uczniami gimnazjum tarnowskiego, obok wspomnianego wyĹźej lwowianina – działacza patriotycznego Juliana Goslara (1820-1852), byli m.in. literaci: poeta i tłumacz Andrzej Brodziński (1786-1812), ktĂłry później ukończył liceum lwowskie i w młodym wieku zginął nad Berezyną (dziś Białoruś), po odwrocie wojsk Napoleona z Moskwy, powieściopisarz i publicysta pochodzący z Kamionki Wołoskiej w Małopolsce Wschodniej (dziś Ukraina) Zygmunt Kaczkowski (1825 – 1896), powieściopisarz, eseista i satyryk, a później długoletni wysoki urzędnik Namiestnictwa we Lwowie Kazimierz Chłędowski (1843-1920) i poeta, prozaik, eseista i tłumacz rodem z KoprolĂłwki w Małopolsce Wschodniej Mieczysław Jastrun (1903-1983), ktĂłrego Ĺźycie było związane rĂłwnieĹź ze Lwowem i Brześciem nad Bugiem (Polesie), gdzie był nauczycielem języka polskiego. Swoje tarnowskie lata opisał we „Wspomnieniach i pamiętnikach”.
Uczniami tego gimnazjum byli takĹźe: Edward Porębowicz (1862 – 1937), historyk literatur romańskich, w latach 1899-1931 profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i jego rektor 1925-26 oraz wielki aktor teatralny, dyrektor Teatru Ateneum w Warszawie Stefan Jaracz (1883-1945), grający m.in. w Teatrze Polskim w Kijowie, Teatrze Wielkim we Lwowie i Teatrze Reduta w Wilnie.
W 1824 roku księgarz lwowski Jan Milikowski otworzył w Tarnowie księgarnię pod firmą Kuhn i Milikowski. Pracował w niej przez kilka lat m.in. znany i zasłuĹźony księgarz polski Jan Jeleń (1808 – 1874). Przedtem pracował w księgarniach Milikowskiego we Lwowie i Stanisławowie. A potem mając własny antykwariat w Przemyślu zasilał darami Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Lwowie, gdzie zmarł.
Tradycje teatralne zapoczątkowały w Tarnowie gościnne występy zespołów lwowskich w 1827 roku. Od przełomu XIX i XX w. czysto występowały w Tarnowie zespoły teatralne z innych miast polskich, m.in. ze Lwowa i Stanisławowa.
W Tarnowie spędził ostatnie lata życia, tu zmarł 20 lipca 1872 roku i został pochowany na Starym Cmentarzu Rufin Piotrowski (ur. 1806), działacz polityczny, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, sybirak, emigrant w Paryżu, emisariusz i pamiętnikarz. W 1843 roku jako emisariusz organizował konspirację w Kamieńcu Podolskim. Schwytany przez Rosjan był więziony w Kijowie, a następnie zesłany na katorgę do Omska, skąd w 1846 roku uciekł przez Archangielsk do Francji, a do kraju powrócił w 1867 roku.
Z Tarnowem związało się na szereg lat życie Franciszka Leszczyńskiego (1841-1904), oficera Powstania Styczniowego 1863. Wzięty do niewoli przez Rosjan po bitwie pod Radziwiłłowem na Wołyniu był więziony w Kijowie, a następnie zesłany na Sybir. Po powrocie osiadł w Tarnowie, zajmując się handlem, a potem był poczmistrzem.
TarnĂłw i okolice, znane z dzieciństwa, opisał pochodzący z Małopolski Wschodniej i związany ze Lwowem poeta – autor sławnego „Chorału”, Kornel Ujejski (1823 – 1897) w poemacie „Podróş przerwana”.
3 października 1889 roku w Tarnowie koncertował wielki pianista polski Ignacy Jan Paderewski (1860-1941), rodem z Kuryłówki na Podolu (dziś Ukraina).
Przyjeżdżał do Tarnowa z odczytami krytyk i historyk literatury Piotr Chmielowski (1848-1904); pochodził z Podola i był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego.
Urodzony w Stanisławowie (dziś Ukraina) w 1871 roku dr med. Leon Fuerbek był w latach 1906-32 lekarzem powiatowym, a następnie w latach 1932-39 lekarzem naczelnym Ubezpieczalni Społecznej w Tarnowie.
Pochodzący z Jaworowa koło Lwowa późniejszy generał dywizji Wojska Polskiego i obrońca Lwowa we wrześniu 1939 roku Władysław Langner (1896 – 1972) był przed I wojną światową (1914-18) współzałoĹźycielem w Tarnowie polskiej DruĹźyny Strzeleckiej.
Natomiast w okresie międzywojennym działał w Tarnowie Michał Chodyniecki, urodzony w 1897 roku w Chochoniowie k. Rohatyna w woj. stanisławowskim. Od 1932 roku był sędzią Sądu Okręgowego w Tarnowie, a w następnym roku zorganizował w mieście pierwszy oddział Ligi Morskiej i Kolonialnej, którego był wiceprezesem do 1939 roku; działał także w kilku innych organizacjach na terenie Tarnowa.
W Tarnowie 18 kwietnia 1926 roku zmarł Jan Szczepanik – wybitny wynalazca zwany „polskim Edisonem” i „galicyjskim geniuszem”, o ktĂłrego wynalazkach pisał i to dwukrotnie zachwycony nimi Mark Twain. Szczepanik urodził się w 1872 roku w Rudnikach koło Mościsk (dziś Ukraina).
Również w Tarnowie (Mościcach) zmarł 7 czerwca 1933 roku Tadeusz Fiedler, inżynier mechanik, w latach 1892-1929 profesor i w latach 1903/4 i 1912/13 rektor Politechniki Lwowskiej.
Urodzony w Drohobyczu Ludwik Mysak (ur. 1919), znany później dziennikarz i publicysta, był krótko w 1945 roku prezydentem miasta Tarnowa.
Urodzony we Lwowie w 1934 roku doktor medycyny Zdzisław Adam Czarnobilski był m.in. dyrektorem Specjalistycznego Szpitala im. E. Szczeklika w Tarnowie i działaczem Polskiego Stronnictwa Ludowego tamże. W 1989 roku został wybrany posłem na Sejm z okręgu Tarnów, a w latach 1991-93 był senatorem RP. Do 2002 był członkiem tarnowskiej rady miejskiej.
Nie brakło rĂłwnieĹź tarnowian, ktĂłrzy przebywali czy działali na Kresach. I tak wielki syn Tarnowa - inĹźynier i generał, dowĂłdca artylerii Wojska Polskiego w czasie Powstania Listopadowego 1830-31, a później bohater narodowy Węgier JĂłzef Bem (1794 – 1850) w 1827 roku podjął się zupełnie bezinteresownie kierowania robotami przy przebudowie klasztoru i kościoła ss. Karmelitanek trzewiczkowych we Lwowie na siedzibę Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, przygotowując rĂłwnieĹź niezbędne szkice i obliczenia. We Lwowie wydał podręcznik dla mechanikĂłw „O machinach parowych”.
Pochodzący z Tarnowa prozaik, poeta i dramatopisarz Adam Gorczyński (1805-1876) studiował na uniwersytecie we Lwowie.
Związany w młodości z Tarnowem historyk literatury Ludwik Kamykowski (1891-1944) również studiował na Uniwersytecie Lwowskim.
WyĹźszy urzędnik w starostwie w Tarnowie Lucjan Zawistowski był następnie radcą Urzędu WojewĂłdzkiego we Lwowie i w latach 1923-27 wojewodą tarnopolskim. Inny wojewoda tarnopolski (1937-39) oraz absolwent prawa na Uniwersytecie Lwowskim – Tomasz Malicki był komisarzem powiatowym w Tarnowie w 1920 roku. Z kolei syn Tarnowa i ostatni przedwojenny wojewoda kielecki (1934-39) Władysław Dziadosz (1893-1980), jako komendant Polskiej Organizacji Wojskowej w Tarnowie w 1917-18, uczestniczył w walkach o polski LwĂłw w 1918-19 i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej toczonej na Kresach w 1920 roku.
Władysław Dziadosz nie był jedynym polskim wojskowym pochodzącym z Tarnowa, który w 1919 roku walczył o polski Lwów. Byli wśród nich m.in. dwaj generałowie Wojska Polskiego: Aureli Serda-Teodorsk i Ferdynand Zarzycki. Gen. Aureli Serda-Teodorski (1860-1943?) był m.in. w styczniu -lutym 1919 roku dowódcą rezerw Armii Wschód w walkach z Ukraińcami o Lwów, następnie pełnił obowiązki dowódcy Grupy Operacyjnej gen. Lucjana Żeligowskiego, dowódcy Frontu Litewsko-Białoruskiego, a pod koniec 1919 i na początku 1920 roku był szefem Misji Wojskowej przy rządzie Ukrainy, generałem do zleceń specjalnych Naczelnego Wodza, Józefa Piłsudskiego. Z kolei gen. Ferdynand Zarzycki (1888-1958) był od kwietnia 1918 do 17 lutego 1919 roku dowódcą 8 Pułku Piechoty Legionów w Lublinie, kiedy to pułk ten wyruszył na Odsiecz Lwowa.
Natomiast inny generał Wojska Polskiego rodem z Tarnowa – Emil Prochaska (1877-1925), karierę wojską rozpoczął w austriackim 30 Pułku Piechoty we Lwowie.
Urodzony rĂłwnieĹź w Tarnowie i zamordowany przez SowietĂłw w Charkowie pułkownik piechoty Wojska Polskiego JĂłzef Adam Pecka (1895-1940) walczył z bolszewikami o granice odrodzonego w 1918 roku państwa polskiego na Polesiu, Wołyniu i WileńszczyĹşnie, trzykrotnie odnosząc rany. Po wojnie jako oficer zawodowy pełnił słuĹźbę m.in. w 23 Pułku Piechoty we Włodzimierzu Wołyńskim, a od 1 kwietnia 1938 roku do 31 sierpnia 1939 roku był dowĂłdcą Pułku Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) „ZdołbunĂłw” na Wołyniu.
Inny pułkownik Wojska Polskiego pochodzący z Tarnowa Bertold Merwin (1879-1946), takĹźe publicysta, literat i pedagog, po ukończeniu Uniwersytetu Lwowskiego był m.in. do 1914 r. nauczycielem języka polskiego w niemieckim gimnazjum we Lwowie. W tym okresie współpracował z lwowskimi pismami: „Nowym Głosem Polskim”, „Gazetą Wieczorną”, „Słowem Polskim”. W wolnej Polsce związał swe Ĺźycie z Warszawą, a podczas II wojny światowej był dyrektorem gimnazjum polskiego w Lusace (Zambia).
Pochodzący również z Tarnowa polski dyrygent i kompozytor, w 1945 roku organizator, kierownik artystyczny i dyrygent znanej orkiestry i chóru Polskiego Radia w Krakowie Jerzy Gert (1908-1968), w latach 1939-41 był dyrygentem Filharmonii we Lwowie.
.......
Liczne były powiązania Tarnowa ze Lwowem i z Kresami także na gruncie kościelnym - katolickim. I to od bardzo dawna.
Dzisiejsza bazylika katedralna Narodzenia NMP została wzniesiona w XIV wieku jako kościół parafialny. Musiał być on okazały, skoro w 1392 roku odbyła się w nim konsekracja biskupia Jakuba Strepy (1340-1409) - późniejszego arcybiskupa halicko-lwowskiego. Konsekratorem był biskup przemyski Maciej. Arcybiskup Jakub Strepa był zasłużonym budowniczym Kościoła w Małopolsce Wschodniej, bliskim współpracownikiem królowej Jadwigi i Władysława Jagiełły w akcji chrystianizacyjnej na Litwie. Był wybitną postacią Kościoła polskiego. Papież Pius VI we wrześniu 1790 roku zaliczył go w poczet błogosławionych. Od 1909 roku był patronem archidiecezji lwowskiej. Jego szczątki spoczywały w katedrze lwowskiej. Kiedy w 1945 roku Stalin oderwał Lwów od Polski i zarządził wypędzenie Polaków z tego miasta i całych Kresów, arcybiskup lwowski Eugeniusz Baziak wywiózł ze Lwowa srebrną trumienkę z relikwiami bł. Jakuba i przeniósł do katedry w Tarnowie, którą w 1966 roku przewieziono do konkatedry lwowskiej w Lubaczowie.
W latach 1595-97 wzniesiony został w Terlikowie na terenie dzisiejszego Tarnowa kościół pw. Św. TrĂłjcy. Jego konsekracji dokonał biskup krakowski – pochodzący z Wilna kard. Jerzy Radziwiłł. Kościół został gruntownie odnowiony w latach 1857-58 przy wydatnej pomocy finansowej księcia Władysława Sanguszki (1803-1870), ktĂłry urodził się w Sławucie na Wołyniu.
Natomiast zabytkowy, barokowy kościół OO. Bernardynów w Tarnowie pw. Podwyższenia Krzyża Świętego został zbudowany w latach 1752 - 1776 z fundacji Barbary i Pawła Sanguszków.
Z kolei neogotyki kościół Księży Misjonarzy pw. Świętej Rodziny w Tarnowie, zbudowany w latach 1904-06, zbudowany na gruncie ofiarowanym Zgromadzeniu Misjonarzy św. Wincentego a Paulo przez rodzinę Sanguszków, zaprojektował pochodzący z Małopolski Wschodniej (Tłuste) znany architekt Jan Sas-Zubrzycki, późniejszy (1919-29) profesor Politechniki Lwowskiej.
W gronie najwybitniejszych przedstawicieli rodu Tarnowskich jest m.in. Jan Tarnowski (zm. 1669), w latach 1654-69 arcybiskup metropolita lwowski. Z racji sprawującego urzędu był współorganizatorem pamiętnych ślubów lwowskich króla Jana Kazimierza w katedrze lwowskiej 1 kwietnia 1656 roku, podczas których monarcha oddał kraj opanowany przez Szwedów w opiekę Matce Bożej, wcześniej ukoronowanej w katedrze lwowskiej na Królową Polski.
Pochodzący rĂłwnieĹź z Tarnowa jezuita Wawrzyniec Bartilius (15691635), filozof, moralista i teolog większość swego Ĺźycia spędził na Kresach. W nowicjacie był mistrzem-spowiednikiem późniejszego świętego – apostoła Polesia Andrzeja Boboli. Teologię studiował w Akademii Wileńskiej (1597-1601) i w Wilnie otrzymał 11 kwietnia 1601 roku święcenia kapłańskie. M.in. w latach 1605-08 i 1671-19 był profesorem Akademii Wileńskiej i 1610-11 kolegium w NieświeĹźu, 1611-17 rektorem domu nowicjatu w Wilnie, 1624-31 instruktorem trzeciej probacji w NieświeĹźu, a w 1635 roku został prowincjałem litewskim (czyli polskiej prowincji jezuickiej na Litwie). Zmarł jeszcze w tym samym roku, 28 sierpnia w Smoleńsku, ktĂłry wĂłwczas naleĹźał do Polski.
Kiedy podczas I rozbioru Polski w 1772 roku dekanaty katolickie leżące po prawym biegu Wisły, w tym również i Tarnów, zajęła Austria, miasto należało do diecezji krakowskiej. Jednak siedziba biskupa w Krakowie znajdowała się na terytorium Polski. Wiedeń nie chciał tego tolerować i z inicjatywy cesarza Józefa II 20 listopada 1783 roku utworzył odrębne biskupstwo (ok. 19 500 km kw., 1 140 000 katolików, 26 dekanatów i 400 parafii), przeznaczając Tarnów na jego stolicę, mianując zwierzchnikiem biskupstwa kanonika i oficjała kolegiaty tarnowskiej ks. Jana Duvala. Papież Pius VI dokonał 4 kwietnia 1786 roku kanonicznego erygowania diecezji tarnowskiej, włączając ją do metropolii lwowskiej, z którą była związana do 1925 roku. Z powodów politycznych (wojny napoleońskie) i w związku z utworzeniem diecezji kieleckiej w 1805 roku, diecezja tarnowska została zniesiona w tymże roku. Kiedy w 1809 roku Kraków i Kielce znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego, władze austriackie zabroniły wykonywania jurysdykcji w dekanatach, które pozostały prze Austrii (także w Tarnowie) i powierzyły ich zarząd arcybiskupowi lwowskiemu Kajetanowi Kickiemu. Po ustabilizowaniu się sytuacji politycznej, czyli utrwalania panowania austriackiego w południowej Polsce, 20 września 1821 roku Stolica Apostolska utworzyła diecezję tyniecką, jednak w 1826 roku jej biskup Grzegorz Tomasz Ziegler przeniósł stolicę biskupią do Tarnowa i przywrócono pierwotny tytuł diecezji.
W 1836 roku biskup tarnowski Franciszek Pisztek został arcybiskupem lwowskim (do 1846 r.), a nowym biskupem tarnowskim został pochodzący ze Stanisławowa (Małopolska Wschodnia, dziś Ukraina) i w latach 1826-27 rektor Uniwersytetu Lwowskiego Franciszek Zachariasiewicz (1836-40).
Innymi biskupami tarnowskimi, którzy pochodzili z Małopolski Wschodniej byli: pochodzący z Drohobycza Ignacy Łobos (1886-1900) i pochodzący z Sasowa w powiecie złoczowskim Jan Piotr Stepa (1946-59), który przed wojną był profesorem Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i ostatnim rektorem lwowskiego seminarium duchownego (1945). Z kolei biskup sufragan lwowski w latach 1928-33 Franciszek Lisowski został 27 stycznia 1933 biskupem ordynariuszem tarnowskim (do 1939 r.).
Biskup tarnowski Leon Wałęga (1901-32) był blisko związany ze Lwowem. W tym mieście odbył studia teologiczne, a po otrzymaniu święceń kapłańskich w Rzymie w 1883 roku został wikariuszem przy kościele św. Marcina we Lwowie i prefektem Małego Seminarium, a następnie prefektem Wyższego Seminarium Duchownego, katechetą lwowskiego Seminarium Nauczycielskiego i wicerektorem Seminarium Duchownego oraz w latach 1894-97 profesorem teologii dogmatycznej fundamentalnej i filozofii chrześcijańskiej na Uniwersytecie Lwowskim; w 1897 roku został kanonikiem katedralnym o raz proboszczem lwowskiej bazyliki metropolitalnej, skąd w 1901 przeszedł na biskupstwo tarnowskie.
.......
Są także nieosobowe powiązania Tarnowa z Kresami:
Na założonym w 1784 roku Starym Cmentarzu, obok przedstawicieli rodu Sanguszków, którzy mają tu osobną kaplicę grobową, jest pochowanych szereg innych osób pochodzących z Kresów lub z nimi związanymi, jak np. Anny Radziwiłłowej czy Rufina Piotrowskiego.
W 1867 roku powstało we Lwowie Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. Jego pierwsze gniazdo w Tarnowie zostało załoĹźone w 1884 roku.
Przed I wojną światową powstał w Tarnowie oddział Polskiego Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie, skupiający inżynierów mieszkających w Tarnowie i okolicy.
W setną rocznice urodzin i 45 rocznicę śmierci Adama Mickiewicza (1798-1855) mieszkańcy Tarnowa ufundowali mu pomnik. Odsłonięto go 26 listopada 1900 roku na placu Kazimierza Wielkiego. Pomnik naszego wieszcza narodowego rodem z Nowogródczyzny jest dziełem znanego lwowskiego rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego, również autora pomnika Mickiewicza w Stanisławowie (dziś Ukraina) w 1898 roku. Natomiast w grudniu 1901 roku powstała w Tarnowie pierwsza poza lwowska filia Towarzystwa Literackiego im. A. Mickiewicza.
TarnĂłw pamiętał i czcił rĂłwnieĹź innego wieszcza kresowego – Juliusza Słowackiego (1809-1849), pochodzącego z Krzemieńca na Wołyniu. 7 listopada 1908 w sali tarnowskiego „Sokoła” odbył się uroczysty "Wieczorek ku czci Juliusza Słowackiego" oraz otwarto Miejską Bibliotekę Literacko-Naukową im. J. Słowackiego. Następnego roku, 23-24 paĹşdziernika 1909, w Tarnowie odbyły się uroczyste obchody z okazji 100. rocznicy urodzin Juliusza Słowackiego, zainicjowane przez Towarzystwo Literackie im. A. Mickiewicza we Lwowie. W Miejskiej Bibliotece Publicznej im. J. Słowackiego znajduje się ok. 500 starodrukĂłw, w tym sporo kresowych, m.in. „Kronika polska” Marcina Bielskiego, uczestnika bitwy z Wołochami pod Obertynem na Pokuciu w 1531 roku.
W sierpniu 1931 roku TarnĂłw stał się miejscem X Zjazdu LegionistĂłw Polskich. Przyjechało ok. 10 tys. osĂłb, w tym – jak podaje kronikarz miasta Tarnowa - wszystkie osobistości polityczne i wojskowe Polski m.in. prezydent Ignacy Mościcki, premier Aleksander Prystor, marszałek Sejmu Kazimierz Świtalski i marszałek Edward Śmigły-Rydz. Wszyscy oni pochodzili z KresĂłw lub byli związani z nimi swą działalnością. I tak prezydent Ignacy Mościcki był profesorem i rektorem Politechniki Lwowskiej, premier Aleksander Prystor urodził się w Wilnie, marszałek Sejmu Kazimierz Świtalski ukończył Uniwersytet Lwowski i przed I wojną światową był nauczycielem gimnazjalnym we Lwowie, a marszałek Edward Śmigły-Rydz urodził się w BrzeĹźanach (dziś Ukraina).
We Lwowie w 1935-36 było drukowane czasopismo pod tytułem „RATOPAX”, ktĂłre wydawało Laboratorium Chemiczne RATOPAX w Tarnowie.
Po wypędzeniu przez Związek Sowiecki Polaków ze Lwowa, Małopolski Wschodniej i w ogóle z całych Kresów w latach 1945-46 w Tarnowie osiedliła się ich spora grupa. Po upadku w 1989 roku komunistycznej tzw. Polski Ludowej, która była tworem sowieckim i na usługach Kremla, Polacy odzyskali wolność i w Tarnowie powstało Towarzystwo Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich.
W Tarnowie jest szereg ulic związanych z Kresami lub znanymi Polakami pochodzącymi z Kresów, jak np.: Lwowska, Narutowicza, marsz. Piłsudskiego, Paderewskiego, Mościckiego, Słowackiego, Piotra Skargi, Jastruna, Bema, Mickiewicza, Legionów, Grottgera, Obrońców Lwowa, Batorego, gen. Sikorskiego.
Poza pomnikiem syna Kresów Adama Mickiewicza w Tarnowie są trzy inne pomniki związane z Kresami:
W 1984 roku przed kościołem parafialnym w Tarnowie – Mościcach ustawiono Pomnik Matki BoĹźej KrĂłlowej Polski w otoczeniu krĂłla J. Kazimierza, M. Kolbego i S. Kostki. Grupa figur składa się z 4 posągĂłw: największa centralnie ustawiona postać Matki BoĹźej, z prawej strony figury umieszczono rzeĹşbę ukazującą krĂłla Polski Jana Kazimierza ofiarowującego Maryi koronę, co miało ilustrować śluby lwowskie krĂłla z 1656 roku, a po lewej stronie ustawiono dwie kolejne, o wiele niĹźsze - Maksymiliana Kolbego i Stanisława Kostki. Ĺťycie św. Maksymiliana Kolbe było związane m.in. ze Lwowem i Grodnem.
29 września 1996 roku na Starym Cmentarzu odsłonięto pomnik - Mogiłę Sybiraków (proj. Olgierd Wójcik i Olgierd Sakowicz). Pomnik składa się z niewysokiego cokołu, na którym ustawiono ok. 2 m wysoki biały kamienny krzyż. Na krzyżu orzeł (godło Polski) oraz znak Sybiraków
(splecione litery S i Z). Na cokole widnieje napis: "W hołdzie Syberii i Katynia a żywym ku nauce i pamięci 1939 - 1956".
Na pamiątkę erygowania osiedla „Za Torem” w Tarnowie-Mościcach - wmurowania kamienia węgielnego przez dwĂłch lwowian: prezydenta RP Ignacego Mościckiego i biskupa tarnowskiego Franciszka Lisowskiego w dniu 2 czerwca 1934 roku oraz dla upamiętnienia 80-lecia odzyskania niepodległości przez Polskę i obrony Lwowa przed Ukraińcami, mieszkańcy Mościć w 1998 roku ufundowali skromny pomnik - głaz na skwerze u zbiegu ulic: ObrońcĂłw Lwowa i Czerwonej w Tarnowie-Mościcach.
.......
Na osobną uwagę zasługują bardzo bogate zbiory kresowian w Muzeum Okręgowym w Tarnowie, w którym znajdują się nie tylko zbiory z byłego pałacu Sanguszków w Gumniskach, ale przede wszystkim byłe zbiory z zamku w Podhorcach, który od 1945 roku jest na Ukrainie, które należały do najcenniejszych na Kresach. Np. w Zbrojowni, stanowiącej ekspozycję stałą Muzeum w tarnowskim ratuszu, większość zebranych tam eksponatów pochodzi ze słynnej zbrojowni Rzewuskich z zamku w Podhorcach, która wraz z tą rezydencją przeszła w ręce Sanguszków w pół. XIX wieku. Wystawa obejmuje uzbrojenie i oporządzenie jeździeckie z XVII i XVIII w. o wysokiej wartości historycznej i artystycznej.
EksponatĂłw pochodzących z zamku w Podhorcach jest tyle, Ĺźe jest ich bardzo duĹźo rĂłwnieĹź w oddziale Muzeum Okręgowego w Tarnowie – w zamku w Dębnie. Np. w Sali Koncertowej wiszą włoskie i francuskie obrazy olejne z XVII i XVIII w. z zamku w Podhorcach. W jednym z pokoi wystawione są komody i szafka-kątĂłwka, konsole i lustra takĹźe z zamku w Podhorcach.
Ekspozycja muzealna w Sali Rycerskiej podkreśla funkcję świetlicy, specyficznego wnętrza każdego domu szlacheckiego. Składają się na nią zawieszone pod stropem portrety sarmackie, m.in. księcia Janusza Ostrogskiego i inne obrazy, spośród których na uwagę zasługują dwa barokowe wizerunki epitafijne - malowane olejno na deskach i oprawione w potężne marmoryzowane ramy - Anny Alojzy z Ostrogskich Chodkiewiczowej, żony słynnego hetmana Jana Karola i jej ojca Aleksandra, wojewody wołyńskiego (brata księcia Janusza). W gablotach pełnych wyrobów złotniczych i biżuterii są np. pierścienie po księciu Januszu Ostrogskim sprzed 1620 roku. Wystawiony jest tu również jedwabny chiński bucik, darowany po bitwie wiedeńskiej królowej Marysieńce Sobieskiej przez austriacką cesarzową Eleonorę. Pochodzi on również z zamku w Podhorcach, podobnie jak wiszący obok portret wymienionej monarchini w owalnej złoconej ramce (w latach 1682-1720 Podhorce należały właśnie do Sobieskich).
W Kaplicy, w której jest także wiele cennych eksponatów związanych ze szlachecką obrzędowością pogrzebową, jak np. portret trumienny (egzekwialny) na blasze cynowej z pierwszej połowy XVIII wieku i chorągiew nagrobna z wizerunkiem klęczącego pod krzyżem Stefana Romera herbu Jelita, zabitego w bitwie z Kozakami pod Korsuniem na Ukrainie w roku 1648.
Muzeum Okręgowe w Tarnowie posiada rĂłwnieĹź 22 fragmenty „Panoramy Siedmiogrodzkiej”, ktĂłra powstała pod kierunkiem i z udziałem lwowskiego malarza Jana Styki (1858 – 1925). Monumentalne to dzieło, ktĂłre dzisiaj juĹź nie istnieje, powstało na zamĂłwienie WęgrĂłw, ktĂłrzy postanowili uczcić panoramicznym obrazem 50. rocznicę powstania węgierskiego 1848-49. Było to dzieło polskich i węgierskich artystĂłw. Powstało według koncepcji Jana Styki, a jego realizatorami byli malarze polscy: Zygmunt Rozwadowski, Michał WywiĂłrski, Tadeusz Popiel, Leopold SchĂłnchen oraz węgierscy: VĂłgo PĂłl, SpĂłnyi Bela i Tihamer Margitay. „Panorama Siedmiogrodzka” powstała w rotundzie lwowskiej w Parku Stryjskim, po wywiezieniu z niej „Panoramy Racławickiej” na kilkumiesięczną wystawę na Węgry. Miała tak jak „Panorama Racławicka” 15 m wysokości i 120 m obwodu i przedstawiała pamiętną w dziejach narodu węgierskiego bitwę o Sybin, stoczoną 11 marca 1849 roku przez WęgrĂłw dowodzonych przez Polaka – gen. JĂłzefa Bema z połączonymi siłami Austrii i Rosji. W głównej scenie występował naczelny wĂłdz armii siedmiogrodzkiej, generał JĂłzef Bem. Po ukończeniu Panoramy w 1897 roku udostępniono ją we wrześniu lwowskiej publiczności, a pod koniec tego roku przewieziono do Budapesztu, gdzie uświetniła marcowe obchody węgierskiej Wiosny LudĂłw. Mimo zachwytu jaki obraz wzbudził w Budapeszcie, Węgrzy nie zainteresowali się jej nabyciem i Panorama powrĂłciła do Polski. W 1907 roku był eksponowany w Warszawie, a następnie, z braku zainteresowania się obrazem przez muzea, został pocięty na kawałki, ktĂłre zostały sprzedane i uległy rozproszeniu; niektĂłre fragmenty znalazły się nawet poza Polską.
Kiedy w 1928 roku sprowadzono do Polski – do Tarnowa szczątki gen. JĂłzefa Bema, przypomniano sobie o „Panoramie Siedmiogrodzkiej” i rzucono myśl jej ewentualnego skompletowania. Niestety, nie był tym zainteresowany TarnĂłw i jego władze miejskie, bo było to związane z duĹźymi kosztami, na ktĂłre miasto nie mogło sobie pozwolić. Dopiero po wojnie, dokładnie w 1977 roku, Muzeum Okręgowe w Tarnowie zakupiło fragment Panoramy, przedstawiający rannego huzara podtrzymywanego przez kapelana polowego, ks. Rafaela EdrĂłsi. W 1985 roku Muzeum postanowiło odszukać i skompletować moĹźliwie jak największą ilość fragmentĂłw Panoramy. Do tej pory pozyskało 22 fragmenty, z ktĂłrych 18 jest juĹź własnością Muzeum w Tarnowie, a jeden jest tam jako depozyt przekazany przez Polkę mieszkającą w USA.

Marian Kałuski
(Nr 195)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt