Sobota 20 Kwietnia 2024r. - 111 dz. roku,  Imieniny: Agnieszki, Amalii, Czecha

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 13.05.16 - 10:52     Czytano: [2361]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Materiały do polskiej historii Wołynia (1)

Według ruskiego kronikarza Nestora (początek XII w.) teren do Styru na Wołyniu (dzisiaj zachodni Wołyń) zamieszkiwało polskie plemię BuĹźanie. Przyłączył go do Rusi w 981 roku książę Włodzimierz Wielki podczas swojej wyprawy „na LachĂłw/PolakĂłw”.

Polski książę Bolesław Krzywousty wiedział, że zachodni Wołyń był kiedyś polski i etnicznie polską ziemią, dlatego w latach 1120-23 prowadził walki z Rusią o odzyskanie Wołynia.

Ze strony polskiej, za Kazimierza Sprawiedliwego i Leszka Białego, czynione były wysiłki, by utrzymać związek Wołynia z Polską.

Ostatni książę Rusi Halicko-Wołyńskiej Bolesław Jerzy Trojdenowicz (1323–40) w 1338 roku zawarł układ z krĂłlem Polski Kazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi. Jednak po jego śmierci w 1340 roku po Wołyń wyciągnęli ręce Litwini i krĂłl musiał z nimi toczyć boje. Ostatecznie do Polski została przyłączona Ziemia Chełmska i zachodnie tereny Wołynia z Włodzimierzem, Lubomlem i Ratnem.

W 1429 roku na zamku w Łucku odbył się trwający od 6 stycznia przez 13 tygodni zjazd monarchów europejskich, w którym uczestniczyli: król Polski Władysław Jagiełło, wielki książę litewski Witold, który był zależny od króla polskiego), król niemiecki Zygmunt Luksemburski, król duński Eryk VII, wielki książę moskiewski Wasyl II (wnuk Witolda), wielki mistrz zakonu krzyżackiego Russdorff; mistrz inflancki (dziś Łotwa i Estonia) Cysse von Rutenberg; legat papieski Andrzej, metropolita kijowski Focjusz, hospodar Wołoszczyzny (dziś Rumunia), książęta mazowieccy, pomorscy, śląscy, twerscy i odojewscy, posłowie cesarza bizantyńskiego Jana VIII Paleologa. Przedmiotem obrad był projekt obrony przeciwko grożącej Europie potędze tureckiej, jednak nie ten temat dominował na zjeździe, a wiele lokalnych problemów, jak np. problem czesko-huscyki, próba rozbicia unii polsko-litewskiej (Zygmunt Luksemburski), sprawy Mołdawii, problemów duńsko-hanzeatyckich itd.

Zgodnie z wolą szlachty wołyńskiej 26 maja 1569 roku, tuż przed unią lubelską polsko-litewską, przywilejem króla Zygmunta Augusta Wołyń został formalnie wcielony do Korony (Polski), do której należał do III rozbioru Polski w 1795 roku.

W okresie przedrozbiorowym istniało wojewĂłdztwo wołyńskie, ktĂłrego stolicą był Łuck, ktĂłry był rĂłwnieĹź miejscem szlacheckiego sądu ziemskiego i prawdopodobnie takĹźe sądu grodzkiego. Łuck był miastem krĂłlewskim – Korony KrĂłlestwa Polskiego oraz miejscem popisĂłw szlachty wojewĂłdztwa wołyńskiego.

28 kwietnia 1512 roku pod Łopusznem (Wiśniowcem) koło Krzemieńca wojska polsko-litewskie dowodzone przez hetmana polskiego Mikołaja Kamienieckiego i hetmana Konstantego Ostrogskiego rozgromiły Tatarów, którzy po raz kolejny najechali na Polskę. W polskie ręce wpadł cały tabor wraz z wielkim jasyrem.

W czasie powstania Chmielnickiego, pod Beresteczkiem 28 czerwca 1651 roku wojska polskie (60 tys. ludzi) pod wodzą króla Jana Kazimierza rozgromiły wojsko kozacko-tatarskie (100 tys. ludzi). Była to największa bitwa wojska polskiego w przedrozbiorowej Polsce i największa bitwa w ówczesnej Europie.

Gdy podczas Powstania Listopadowego (1830-31) w 1831 na Wołyń wkroczyły wojska polskie pod dowództwem gen. Józefa Dwernickiego, od razu na pierwszym postoju, w Porycku koło Włodzimierza Wołyńskiego, szereg obywateli wołyńskich: Czacki, Tarnowski, Tyszkiewicz, Stecki zobowiązało się wystawić po pułku wojska.

W czasie Powstania Listopadowego 1830-31, podczas wyprawy Józefa Dwernickiego na ziemie ukrainne dawnej Rzeczypospolitej, 11 kwietnia 1831 roku pod Poryckiem doszło do wygranej przez stronę polską bitwy z Rosjanami. Zginęło ok. 150-200 Rosjan i Polacy wzięli do niewoli około 250 jeńców, 100 koni oraz 200 sztuk broni i cały tabor. Po tym zwycięstwie generał Dwernicki wydał odezwę do mieszkańców Wołynia, Podola i Ukrainy wzywającą ich do udziału w powstaniu.

Po bitwie z Rosjanami pod Poryckiem gen. Józef Dwernicki (20 szwadronów, 3 baony I 12 dział) ruszył w głąb Wołynia. Na drodze wojskom polskim stanęły siły rosyjskie gen. Fiodora Ruedigera (30 szwadronów, 14 baonów, 6 sotni, 24 działa). 19 kwietnia 1831 roku doszło do bitwy pod Boremelem, w której Polacy uzyskali przewagę militarną (po obu stronach zginęło i zostało rannych po 500 żołnierzy). Jednak taktyczne położenie korpusu polskiego nie poprawiło się i musiał on opuścić Wołyń. Bitwa pod Boremelem była największą bitwą kawaleryjską w całej wojnie polsko-rosyjskiej 1830-31.

Po upadku Powstania Listopadowego 1830-31 rząd carski w ramach represji skonfiskował ponad 500 majątków polskich, ówczesnej wartości 35 milionów rubli i zniósł wszelkie zakłady, instytucje i szkoły polskie, w tym słynne Liceum Krzemienieckie.

Rząd carski walcząc z polskością Wołynia uderzył w jej największą podporę – szlachtę polską: 2/3 drobnej szlachty zostało pozbawionych szlachectwa i przypisanych do stanu włościańskiego, co uczyniło z nich wolnych od poddaństwa chłopĂłw. To doprowadziło z biegiem lat do ich rutenizacji/ukrainizacji. W ten sposĂłb narĂłd polski utracił na Wołyniu około 300 000 osĂłb (według staniu z 1920 r.).

Podczas Powstania Styczniowego 1863 roku, 28 lipca polski oddział powstańczy Leszka Wiśniowskiego z Galicji wkroczył na Wołyń i pod Korytnicą koło Włodzimierza Wołyńskiego podjął walkę ze znacznie silniejszym oddziałem rosyjskim (3 roty piechoty, 3 szwadrony kawalerii, pół sotni kozaków i artyleria), którą przegrał (30 zabitych powstańców, dużo jeńców).

Po 1863 roku Polakom nie wolno było nabywać nieruchomości ziemskich na Wołyniu, a w 1892 roku Polakom pochodzącym z Kongresówki zabroniono dzierżawienia gruntów.

Po 1832 roku władze carskie zniosły 50 polskich klasztorów katolickich na Wołyniu i szereg parafii katolickich, przekształcając kościoły na cerkwie; m.in. sobór prawosławny w Łucku to były kościół polskich bernardynów.

Do czasu I wojny światowej (1914-18), pomimo antypolskiej działalności władz carskich, na Wołyniu nie istniały tradycje niechęci polsko-ukraińskiej.

Podczas I wojny światowej (1914-18), w latach 1915-16 Wołyń był terenem ciężkich walk austriacko-rosyjskich. U boku wojsk austriackich walczyły z Rosjanami Legiony Polskie JĂłzefa Piłsudskiego. Do największych walk legionistĂłw z Moskalami doszło nad Stochodem 5-20 września 1915 roku i ponownie 7-10 lipca 1916 roku, pod Koszyszczami 29 września – 21 paĹşdziernika 1915 roku, Jabłonką Wielką 21 paĹşdziernika 1915 roku, Kuklami 22-29 paĹşdziernika 1915 roku i Czartoryskiem X-XI 1915 roku oraz KostiuchnĂłwką 4-6 lipca 1916 roku.

Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku wojsko polskie (6 Armia, grupa gen. Franciszka Krajowskiego) toczyło ciężkie walki z Konarmią Siemiona Budionnego pod Ostrogiem od 1 do 10 lipca, Czartoryskiem (grupa płk. Karola Schuberta) 18-27 lipca 1920 roku i Dubnem (18 i 3 dywizja Wojska Polskiego) 19 lipca 1920 roku.

We wsi Piatydnie koło Włodzimierza Wołyńskiego w połowie września 1939 roku doszło tu do walk żołnierzy Wojska Polskiego z nacjonalistycznymi dywersantami ukraińskimi.

Po najeździe Związku Sowieckiego na Polskę (Ziemie Wschodnie) 17 września 1939 roku, grupa polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza (3 tys. ludzi) pod dowództwem gen. Wilhelma Orlika-Rueckermana 28 września w rejonie Szacka stoczyła zwycięską bitwę z Armię Czerwoną (zniszczyła m.in. batalion czołgów), po której przeprawiła się przez Bug na Lubelszczyznę.

W lasach koło Szacka koło Lubomla 20-21 maja 1944 roku 27 Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej (dowódca major dyplomowany Tadeusz Sztumberk-Rychter) stoczyła walkę z Niemcami, po której jej jedna część wycofała się w kierunku Kamienia Koszyrskiego, a druga przeszła na Lubelszczyznę.

W twierdzy prawosławia na Wołyniu – Ławrze Poczajowskiej (PoczajĂłw koło Krzemieńca) w okresie przedrozbiorowym wydawano takĹźe książki w języku polskim.

W drugiej połowie lat 20. XX w. rząd polski zbudował nową linię kolejową, biegnącą od Stojanowa w województwie tarnopolskim do granicy z województwem wołyńskim i dalej do Łucka. Była to jedna z większych i bardzo ważnych inwestycji kolejowych w okresie międzywojennym, która połączyła Lwów ze stolicą województwa wołyńskiego Łuckiem. Dzisiaj jest to jedna z najważniejszych linii kolejowych w tzw. Zachodniej Ukrainie.

Według danych Biblioteki Narodowej w Warszawie na terenie wojewĂłdztwa wołyńskiego w latach 1919-39 wydawane były w róşnym okresie czasu i w róşnych miejscowościach 144 czasopisma polskie, z tego 67 w stolicy wojewĂłdztwa – Łucku i 32 czasopisma w największym mieście na Wołyniu – RĂłwnem.

Urodzony w Łucku Alojzy Feliński (1771-1820 Krzemieniec), polski poeta, dramatopisarz, tłumacz, historyk i teoretyk literatury jest autorem hymnu „BoĹźe coś Polskę”.

Znany polski klub piłkarski z siedzibą w Warszawie – Legia Warszawa, występujący w Ekstraklasie, został załoĹźony w okolicach Maniewicz w 1916 roku przez Ĺźołnierzy LegionĂłw Polskich podczas ich walk z Rosjanami na Wołyniu. Po wycofaniu się LegionĂłw z Wołynia klub przeniĂłsł się do Warszawy.

Późniejszy Naczelnik Państwa Polskiego, premier rządu i pierwszy marszałek odrodzonego Wojska Polskiego JĂłzef Piłsudski (1867 – 1935), ktĂłry urodził się jako katolik, biorąc ślub z Marią Juszkiewiczową (1865 Wilno – 1921 KrakĂłw), 24 maja 1899 roku przeszedł oficjalnie na wyznanie ewangelicko-augsburskie, ktĂłre było wyznaniem jego Ĺźony. Na łono Kościoła katolickiego powrĂłcił Piłsudski w Karasinie na Wołyniu (powiat kowelski) 28 lutego 1916 roku. Odpowiedniego obrzędu dokonał ks. Henryk Ciepichałł, kapelan 1 Pułku LegionĂłw (Polskich), a świadkami byli ppłk Kazimierz Sosnkowski i por. Bolesław Wieniawa-Długoszewski.

Równe w początkach XVII wieku przeszło drogą posagu na książąt Lubomirskich. Stało się ono centrum ich dóbr na Wołyniu. Lubomirscy przez 200 lat rezydowali w tutejszym zamku, który przebudował dla nich pod koniec XVIII w. w stylu rokokowym znany architekt Jan de Witte. W 1792 roku w zamku tym Lubomirscy gościli Tadeusza Kościuszkę.

Za polskich czasów, w latach 1919-37 na Wołyniu przeprowadzano energiczne reformy rolne: rozparcelowano tu 327 300 ha obszaru gruntów ornych i dokonano scalenia (komasacji gruntów) 136 000 gospodarstw, czyli około połowy ogólnej ich ilości. Produkcja rolnicza tak tu wzrosła, że w latach 1933-39 Wołyń pokrywał popyt na pszenicę Warszawy, Śląska, Wileńszczyzny i Podkarpacia.

Według „Rocznika politycznego i gospodarczego” (Warszawa 1935) w 1935 roku prezydentem Łucka (stolica wojewĂłdztwa wołyńskiego) był Mieczysław Wężyk, a RĂłwnego Ludwik Rzeszowski, natomiast burmistrzami miast wołyńskich byli: Beresteczka – Jan Owsiński, Dubna – Jan Narcyz Kowalewski, Horochowa – Edmund Przestrzelski, Kostopola – Zygmunt Mączewski, Kowla – Alfons Bednarski, Krzemieńca – Jan Beaupre, Lubomla – Emilian Heindrich, Ołyki – Zygmunt Czerwiński, Ostroga Stanisław Ĺťwiakowski, Radziwiłłowa – Lucjan Lenczowski, Sarn – Eugeniusz Sierakowski, Włodzimierza Wołyńskiego – Leon Suchorzowski, Zdołbunowa – Tadeusz Ciepielewski. - Wszyscy oni byli Polakami, gdyĹź, chociaĹź na Wołyniu przewaĹźała ludność ukraińska, w miastach dominowali pod kaĹźdym względem Polacy i Ĺťydzi. Ukraińcy stanowili mały odsetek ludności miejskiej.

Ozdobą wielu muzeĂłw w Polsce są wyroby porcelany koreckiej. Książę JĂłzef Kleofas Czartoryski załoĹźył w wołyńskim Korcu w 1783 roku fabrykę porcelany, ktĂłra funkcjonowała do 1832 roku. Porcelana korecka, pięknie malowana, zyskała sobie sławę w całej Polsce. PrĂłcz manufaktury porcelany JĂłzef Czartoryski załoĹźył w Korcu rĂłwnieĹź produkcję pasĂłw kontuszowych („pasy koreckie”), popularnych wśrĂłd szlachty.

Patronami założonej w 1404 roku katolickiej diecezji łuckiej na Wołyniu (po 1945 r. Ukraina) są Polacy: św. Stanisław Kostka i św. Andrzej Bobola.

W Łucku w 1922 roku powstała Biblioteka Publiczna licząca ponad 30 000 książek z daru rządu polskiego i Polskiego Towarzystwa Naukowego we Lwowie.

WkrĂłtce po zajęciu Krzemieńca przez NiemcĂłw, 28 lipca 1941 roku na podstawie listy ułoĹźonej przez nacjonalistĂłw ukraińskich, hitlerowcy aresztowali przedstawicieli tutejszej inteligencji polskiej, głównie nauczycieli znanego Liceum Krzemienieckiego, spośrĂłd ktĂłrych w dniach 28–30 lipca 1941 roku 30 osĂłb zostało przez NiemcĂłw rozstrzelanych pod GĂłrą KrzyĹźową.

W Klewaniu na Wołyniu urodził się książę Kazimierz Florian Czartoryski (1620-1674 Warszawa), katolicki biskup poznański 1650-55, biskup kujawsko-pomorski 1655-73 i na koniec arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski 1673-74 oraz interreks Polski 1673-74.

W latach 1939-1945 oddziały ukraińskich organizacji nacjonalistyczno-faszystowskich: Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii zamordowały w powiecie kowelskim około 3750 Polaków.

W Łucku 1927 roku został zbudowany nowy okazały gmach Banku Polskiego według projektu architekta lwowskiego, inż. Szczęka.

We wsi Zaborol koło Łucka był piękny pałacyk renesansowy i kaplica katolicka oraz ładny ogród założony przez słynnego ogrodnika Miklera. Od 1859 roku tutejszy majątek należał do Czarneckich.

W Powstaniu Listopadowym 1830-31 wzięło udział na terenie Wołynia 12 księży katolickich diecezji łuckiej.

W latach 30. XX wieku w RĂłwnem powstała grupa polska poetycka „Wołyń”, ktĂłrej członkami byli znani dzisiaj w historii polskiej literatury literaci: Czesław Janczarski, Zuzanna Ginczanka, JĂłzef Łobodowski, Jan Śpiewak, Wacław Iwaniuk, Władysław Milczarek.

W latach 30. XX w. w Kowlu na Wołyniu działał Oddział Zjednoczenia Polskich Inżynierów Katolików pod patronatem biskupa łuckiego Adolfa Szelążka, który idee Zjednoczenia gorąco propagował na terenie swojej diecezji.

W 1936 roku założono w Łucku Katolicką Kasę Bezprocentową im. ks. Piotra Skargi.

Horochów od 1795 roku należał do Strojnowskich, którzy wybudowali tu pałac w stylu empire. Na początku XIX wieku pałac posiadał bogate zbiory sztuki, które następnie trafiły do pałacu w Dzikowie koło Tarnobrzegu, własności Tarnowskich.

W Lubomlu urodzili się: Seweryn Lubomlczyk (1532-1612), polski dominikanin, hagiograf i polemista, Stefan Angielski (ur. 1929), polski lekarz, profesor i rektor Akademii Medycznej w Gdańsku, członek Polskiej Akademii Nauk, kawaler Orderu Odrodzenia Polski, Małgorzata Książek-Czermińska (ur. 1940), polski filolog, profesor Uniwersytetu Gdańskiego.

Podczas rzezi Polaków przez nacjonalistyczne bandy ukraińskie Polaków na Wołyniu w 1943 roku Sarny były miejscem, do którego przybyło tysiące polskich uchodźców z eksterminowanych wsi. W maju 1943 Niemcy utworzyli w Sarnach oddział policji złożony z Polaków, który bronił miasta i pacyfikował ukraińskie wsie, które były gniazdami ukraińskiego bandytyzmu. Polskich uchodźców Niemcy sukcesywnie wywozili do Generalnego Gubernatorstwa (centralnej Polski) oraz na roboty przymusowe do Niemiec. Pozostałych Polaków w Sarnych wypędził Stalin do komunistycznej Polski w 1945 roku.

W pierwszej połowie XVI w. Krzemieniec wraz ze starostwem należał oprawy królowej Bony, żony króla polskiego Zygmunta I Starego. Przebudowa ona zamek na tutejszej górze, zwanej odtąd Górą Bony.

Kościół katolicki w Lubomlu ufundował w 1412 roku król Władysław Jagiełło.

W Kowlu w 1935 roku było 8 szkół powszechnych, 3 gimnazja i 7 szkół zawodowych.

W latach 1774-94 w Dubnie odbywały się wielkie jarmarki szlachty polskiej zwane kontraktami, które zostały tu przeniesione ze Lwowa, który odpadł od Polski w wyniku I rozbioru Rzeczypospolitej.

W latach 1692-1832 w Drużkopolu koło Horochowa był klasztor polskich franciszkanów. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31 władze carskie klasztor skasowały, a kościół rozebrały. Później hrabina Maria Ledóchowska otrzymała pozwolenie na zbudowanie małego kościoła na... cmentarzu pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława Biskupa. Podczas II wojny światowej i rzezi Polaków na Wołyniu przez bandy ukraińskie, świątynię wysadził w powietrze w nocy z 6 na 7 stycznia 1944 jeden z oddziałów Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA).

W Porycku koło Włodzimierza Wołyńskiego urodził się Włodzimierz Czacki (1834-1888 Rzym), polski duchowny katolicki, dyplomata watykański, poeta, publicysta, od 15 września 1882 roku kardynał.

Przed wojną w Równem działało kilka polskich klubów sportowych, m.in. Sokół Równe (zdobył 1 raz tytuł mistrza Wołynia) i Hallerczyk Równe (zdobył 2 razy tytuł mistrza Wołynia).

Pałac Wiśniowieckich i Mniszchów w Wiśniowcu koło Krzemieńca, budowany w latach 1720-81, położony jest na wysokiej skarpie, nad jarem Horynia i otoczony systemem fortyfikacji bastionowych, stanowi jedno z najznakomitszych polskich barokowych rezydencjalnych założeń magnackich na Wołyniu. Były w nim liczne i wspaniałe dzieła sztuki (część z nich jest dzisiaj m.in. na Wawelu i w Muzeum Narodowym w Warszawie). W pałacu dwa razy gościł król Stanisław August Poniatowski.

W Podhajcach na wschĂłd od Łucka urodziła się Gabriela Zapolska (1857-1921 LwĂłw), polska aktorka, dramatopisarka, powieściopisarka i publicystka, autorka popularnych po dziś dzień utworĂłw dramatycznych jak np. „Moralność pani Dulskiej”, „Panna Maliczewska”, „Skiz” i „Ĺťabusia” oraz powieści „Sezonowa miłość”.

Prezeską Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Łucku była do września 1939 roku Anna z książąt Czetwertyńskich hr. Romanowa Potocka z Dłużnego, będąca także prezeską Rady Związku Stowarzyszeń Młodzieży Polskiej (na Wołyniu) i członkiem Rady Naczelnej Instytutu Akcji Katolickiej.

W powiatowym mieście Zdołbunowie urodzili się: wybitny współczesny polski malarz i grafik, doktor honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi Stanisław Fijałkowski (ur. 1922) oraz popularna polska piosenkarka Teresa Tutinas (ur. 1943).

W Ostrogu w 1935 roku było 7 szkół podstawowych, 1 gimnazjum, 2 seminaria nauczycielskie i 2 szkoły zawodowe.

W Cumaniu koło Ołyki ostatni ordynator ołycki, książę Janusz Radziwiłł ufundował w 1936 roku kościół katolicki pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Dzisiaj, po wymordowaniu bardzo wielu tutejszych i okolicznych Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w 1943 roku i po wypędzeniu przez Stalina w 1945 roku pozostałych Polaków, którzy uszli z życiem przed widłami i siekierami ukraińskimi, został zdewastowany i popadł w ruinę.

Podczas rzezi Polaków przez nacjonalistów ukraińskich na wschodnim Wołyniu w 1943 roku (100 000 ofiar), Równe stało się ośrodkiem, do którego kierowali się polscy uchodźcy, którzy uszli cało z rzezi. Schronienia szukało tu aż 30 000 Polaków (często koczowali w mieście pod gołym niebem). Ponad 20 tysięcy z nich Niemcy wywieźli na roboty przymusowe do III Rzeszy.

W pałacu w Sielecu koło Włodzimierza Wołyńskiego, wybudowanym przez rodzinę Czackich, znajdowała się duża kolekcja cennych obrazów Berty z Potockich Czackiej (zm. 1824). Pałac otaczał ładny park połączony z ogrodem botanicznym. Pałac uległ zniszczeniu podczas I wojny światowej.

Na terenie diecezji łuckiej, obejmującej cały przedwojenny Wołyń, ruch tercjarski, czyli Trzeci Zakon, zrzeszał w 1938 roku 825 osób.

Miasto Równe w okresie międzywojennym (polskim) było centrum życia handlowego Wołynia. Odbywały się tu duże doroczne Targi Wołyńskie oraz były banki: Bank Polski, Bank Gospodarstwa Krajowego, 10 banków prywatnych, Komunalna Kasa Oszczędności, Kasa Szewczyka i Powszechna Kasa Kredytowa.

W polskim Łucku w okresie międzywojennym (1919-39) działały następujące stowarzyszenia polskie: Związek Stowarzyszeń Polskich (posiadał swĂłj dom), Klub „Ognisko” (ogniskował Ĺźycie towarzyskie miasta), Resura Kresowa, Związek Ziemian Wołyńskich, „Sokół”, Polska Macierz Szkolna (posiadała własny budynek), Towarzystwo PrawnikĂłw, Towarzystwo Lekarskie, Stowarzyszenie TechnikĂłw i Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze i Opieki nad Zabytkami Przeszłości.

KupiczĂłw przed wojną był wsią w powiecie kowelskim. Zamieszkiwali ją głównie Czesi. W czasie rzezi PolakĂłw na Wołyniu w 1943-44 przez bandy nacjonalistĂłw ukraińskich, kupiczowscy Czesi opowiedzieli się po polskiej stronie. Z tego powodu Ukraińcy dwukrotnie atakowali wieś – 12 i 22 listopada 1943 roku, pragnąc ją zniszczyć a CzechĂłw wymordować. Z pomocą Czechom przychodził wĂłwczas oddział Armii Krajowej Władysława Czermińskiego „Jastrzębia”. Po tych napadach i w obronie przed kolejnymi napadami przy współpracy Armii Krajowej w Kupiczowie stworzono około 100-osobowy polsko-czeski oddział samoobrony podporządkowany dowĂłdztwu AK w Zasmykach. Czesi przyjęli u siebie pewną liczbę polskich uchodĹşcĂłw, ktĂłrzy uszli z Ĺźyciem z pobliskich wiosek przed Ukraińcami.

W Czersku nad Stochodem, koło Powurska w 1921 roku mieszkało 731 osób, wśród których było 279 katolików i 452 prawosławnych. Tymczasem narodowość polską zadeklarowało 509 osób, zaś rusińską/ukraińską tylko 222 osoby.


W latach 1930-39 w Równem organizowane były doroczne i duże Targi Wołyńskie, które prezentowały dorobek gospodarczy i kulturalny województwa wołyńskiego.

W Borowiczach koło Maniewicz, w powiecie łuckim urodził się Fortunat Nowicki (1830-1888 Nałęczów), lekarz i społecznik, uczestnik Powstania Styczniowego 1863, zesłaniec syberyjski, po uwolnieniu współtwórca znanego dziś uzdrowiska w Nałęczowie koło Lublina.

W kościele parafialnym w Chełmie Lubelskim jest kopia obrazu cudownego obrazu Matki Bożej Poczajowskiej (Poczajów k. Krzemieńca), pochodząca z XVI lub XVII wieku.

W Łucku, który był stolicą województwa wołyńskiego, w 1935 roku były następujące szkoły: 4 gimnazja, w tym polskie Państwowe Gimnazjum Koedukacyjne, 6 przedszkoli, 14 szkół podstawowych, 4 szkoły zawodowe, seminarium nauczycielskie oraz katolickie Seminarium Duchowne.

Szack to wieś w przedwojennym powiecie lubomelskim, w województwie wołyńskim. Pierwsza wzmianka o Szacku pochodzi z 1410 roku, kiedy król polski Władysław Jagiełło posłał w szackie lasy myśliwych, aby zaopatrzyli w mięso wyprawę grunwaldzką na Krzyżaków.

Na początku XIX w. w Małych Hołobach koło Kamienia Koszyrskiego powstała kolonia mazurska, ktĂłra w 1939 roku liczyła 57 zagrĂłd i około 300 mieszkańcĂłw – wyłącznie PolakĂłw. W 1926-30 roku powstała tu parafia katolicka przy nowozbudowanym kościele pw. św. Antoniego Padewskiego, ktĂłra w 1938 liczyła 789 wiernych. Większość z nich została zamordowana przez bandy nacjonalistĂłw ukraińskich od czerwca do sierpnia 1943 roku. Zamordowany został rĂłwnieĹź 5 lipca 1943 roku miejscowy ksiądz katolicki JĂłzef Szostak, a kościół został zniszczony.

Obecnie słynący łaskami obraz Matki BoĹźej Dzikowskiej (Świętej Rodziny) przywiĂłzł z Wołynia w drugiej połowie XVII w. nie znany bliĹźej Ĺźołnierz polski – towarzysz spod znaku broni pancernej i podarował go szlachcicowi Białkowskiemu, ktĂłry następnie ofiarował go Janowi Stanisławowi Tarnowskiemu (1642-1676), dziedzicowi Dzikowa koło Tarnobrzegu; obraz trzykrotnie koronowany (1904, 1833, 1966) znajduje się w tutejszym kościele.

Woronczyn koło Rożyszcz był bardzo długo własnością książąt Woronieckich. Mieszkał tu i zmarł Ludwik Kropiński (1767-1844), generał brygady armii Księstwa Warszawskiego, poeta, dramaturg- i powieściopisarz.
W okresie międzywojennym (1919-39) OstrĂłg był garnizonem macierzystym Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) „OstrĂłg” i 19. Pułku UłanĂłw Wołyńskich.
W latach 1609-1753 Ostróg był ośrodkiem ordynacji (wielka własność ziemska na Wołyniu, w skład której wchodziły miasteczka i bardzo dużo wsi) założonej przez wojewodę wołyńskiego Janusza Ostrogskiego. Od 1620 roku własność Ostrogskich-Zasławskich, od 1683 Lubomirskich, od 1702 Sanguszków, w XVII i XVIII wieku przedmiot licznych sporów spadkowych między magnackimi rodzinami, rozwiązana w 1766 roku przez Sejm jako potwierdzenie zawartej w 1753 roku ugody kolbuszowskiej Janusza Sanguszki z rodami: Potockich, Lubomirskich, Jabłonowskich, Małachowskich, Czackich, Sapiehów, Szydłowskich i Czartoryskich, którzy weszli w posiadanie jej części.

W Wojutynie koło Łucka urodził się święty Zygmunt Szczęsny Feliński (1822-1895 KrakĂłw), polski duchowny katolicki, profesor polskiej Akademii Duchownej w Petersburgu, arcybiskup metropolita warszawski 1862-83 – wygnaniec, stały członek Rady Stanu KrĂłlestwa Polskiego 1862-63, zmarły w opinii świętości, beatyfikowany w 2002 roku i kanonizowany w 2009 roku.

Miejscowość Rokitno i stacja kolejowa na linii Lublin-Kowel-Sarny-Korosteń-KijĂłw, w przedwojennym powiecie sarneńskim, 15 kwietnia 1927 roku otrzymała prawa miejskie. W latach 1925-26 zbudowano tu kościół katolicki, a tutejsza parafia, licząca aĹź 5500 wiernych, naleĹźała do największych na Wołyniu. Do 17 września 1939 roku miasto stanowiło garnizon macierzysty Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) „Rokitno”. W 1943 roku bandy nacjonalistĂłw ukraińskich zamordowały w bestialski sposĂłb na terenie parafii całą masę PolakĂłw. Po wojnie kościół zamieniono na Dom Kultury. Na cmentarzu rzymskokatolickim jest kwatera Ĺźołnierzy polskich poległych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.

W polskim Łucku w okresie międzywojennym (1919-39) działały cztery duże polskie biblioteki publiczne: Biblioteka Publiczna (30 000 tomów), Biblioteka Kapitulna przy katedrze katolickiej, Biblioteka Parafialna założona przed I wojną światową przez biskupa Karola Niedziałkowskiego i Biblioteka Policyjna.

Katolicki kościół parafialny w Nieświczu, w powiecie łuckim, pw. św. Macieja Apostoła, został zbudowany w latach 1612-18, co świadczy o tym, że na tutejszym terenie już wtedy mieszkało dużo Polaków. W 1938 roku parafia nieświcka miała 3033 parafian. Wielu z nich zginęło podczas rzezi ludności polskiej przez nacjonalistów ukraińskich na Wołyniu w 1943 roku. W 1944 roku Ukraińcy podpalili kościół i ogień strawił całe jego wnętrze.

W przedwojennym Łucku było kilka polskich klubów sportowych, głównie piłkarskich, m.in. Policyjny Klub Sportowy Łuck, który czterokrotnie zdobył tytuł mistrza Wołynia oraz Łuckie Towarzystwo Wioślarskie, które miało przystań wioślarską na Styrze i łazienki kąpielowe.

Empirowy kościół katolicki w Łysinie koło Boremla zbudowali miejscowi Polacy w 1800 roku. Był w nim cenny obraz włoski Pana Jezusa, daru generała Wincentego Szeptyckiego, który pochodził z galerii książąt d,Este. W okresie coraz większego prześladowania katolików przez carat, miejscowy proboszcz katolicki, ks. Zawadzki, chcąc zachować kościół dla tutejszych katolików, w 1840 roku ufundował tu cerkiew prawosławną. Kościół zniszczyli nacjonaliści ukraińscy w lipcu 1943 roku.

Podczas wojny polsko-rosyjskiej 7 lipca 1792 roku pod Włodzimierzem Wołyńskim doszło do jednej z bitew, w której zabłysł talent wojskowy Tadeusza Kościuszki. Polacy odparli wówczas trzykrotnie silniejsze wojsko rosyjskie przez co ukształtowała się opinia w polskich kręgach wojskowych o wysokich umiejętnościach dowódczych słabo znanego jeszcze w Polsce Kościuszki.

Polski magnat Mikołaj Bazyli Potocki za sumę 60 tys. złotych polskich wzniĂłsł w latach 1771-79 w Ăłwcześnie unickiej i bardzo spolonizowanej Ławrze Poczajowskiej (PoczajĂłw koło Krzemieńca) największą w niej i w całej Rzeczypospolitej unicką świątynię – sobĂłr Zaśnięcia Matki BoĹźej, ktĂłra uwaĹźana jest za największe osiągnięcie architektury późnego baroku na terenie Wołynia. Budował ją w stylu zachodnim śląski architekta Jan Gotfryd Hofman, a ukończył ją w 1785 roku polski architekt ze Lwowa Piotr Polejowski.

Na ziemiach polskich pierwszy polski ośrodek adwentystów dnia siódmego powstał w 1888 roku we wsi Żarnówka koło Równego na Wołyniu.

Po najeĹşdzie zbrojnym Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku, grupa dziennikarzy polskich, ktĂłrzy w wyniku wojny znaleĹşli się w RĂłwnem na Wołyniu, przystąpiła 10 września do wydawania dziennika „Telegramy”, ktĂłry miał dostarczać licznym tu uciekinierom z zachodniej i centralnej Polski, jak i miejscowej ludności, wiadomości z frontu i z Polski. Z powodu licznych trudności i najazdu od wschodu na Polskę Związku Sowieckiego, ukazały się tylko trzy numery tego dziennika.

Po jej przybyciu na Polski Wołyń, sztandarem 1 Warszawskiej Samodzielnej Brygady Kawalerii Ludowego Wojska Polskiego, którą stworzono w Trościańcu koło Sum na Ukrainie w marcu 1944 roku, została chorągiew polskiego parafialnego kościoła katolickiego w Ostrogu koło Równego na Wołyniu, ofiarowana Brygadzie przez proboszcza, o. Remigiusza Kranca. Oczywiście sztandar katolicki nie mógł być sztandarem jednostki wojskowej komunistycznego Ludowego Wojska Polskiego. Toteż dowództwo Brygady po przybyciu na Lubelszczyznę wkrótce potem, załatwiło ufundowanie nowego sztandaru przez społeczeństwo Lublina w lipcu 1944 roku.

W 1927 roku powstało w Łucku Wołyńskie Towarzystwo Krajoznawcze i Opieki nad Zabytkami.

Liceum Krzemienieckie (Krzemieniec na Wołyniu, od 1945 Ukraina) było pierwszą polską szkołą średnią w okresie międzywojennym, w której wprowadzono daltoński plan laboratoryjny, tj. sposób organizacji indywidualnego nauczania, opracowany ok. 1920 roku przez amerykańską nauczycielkę H. Parkhurst w mieście Dalton w stanie Massachusetts, polegający na zniesieniu systemu klasowo-lekcyjnego i podziale materiału nauczania na miesięczne przydziały, które na podstawie pisemnej umowy z nauczycielem uczeń zobowiązuje się opracować na wybrany przez siebie sposób pod kontrolą nauczyciela i przy pomocy instrumentów-specjalistów w gabinetach specjalistycznych (laboratoriach).

Pierwsza polska diecezja katolicka na Wołyniu została założona z inicjatywy króla Kazimierz Wielkiego w 1358 roku we Włodzimierz Wołyńskim, a erygowana przez papieża Grzegorza XI w 1375 roku. W 1425 roku została przyłączona do założonej ok. 1404 roku diecezji łuckiej.

We Włodzimierzu Wołyńskim w 1935 roku było 11 szkół powszechnych, 2 gimnazja i 2 szkoły zawodowe oraz katolickie małe seminarium duchowne.

W okresie międzywojennym, czyli polskim, wszystkie miasta Wołynia zostały zelektryfikowane w mniejszym lub większym stopniu, a w Łucku i Równem budowano system wodociągowo-kanalizacyjny. Obok kolei istniała międzymiastowa komunikacja autobusowa.

W Łucku w 1939 roku była na ukończeniu budowa dużej radiostacji polskiej (Polskie Radio) o mocy 50 KW.

W 1939 roku budowano linię kolejową z Włodzimierza Wołyńskiego do Łucka przez Wojnicę i Torczyn, którą do wybuchu wojny doprowadzono do Wojnicy. Połączyła by ona Łuck z Warszawą przez Zamość i Lublin.

Marian Kałuski
(Nr 132)

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt