Piątek 29 Marca 2024r. - 89 dz. roku,  Imieniny: Marka, Wiktoryny, Zenona

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 27.03.15 - 17:37     Czytano: [5087]

Litwa Kowieńska: tam była Polska (2)

Litwa Kowieńska: tam była Polska. Dykcjonarzyk geograficzno-historyczny (2)

ABELE – Obeliai,
miasto na Litwie, w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Majątek tutejszy należał kolejno do Giedroyciów, Tyszkiewiczów, Pietkiewiczów i Przeździeckich do 1940 roku, którym w 1925 roku rząd litewski, w ramach polityki niszczenia Polaków na Litwie Kowieńskiej, odebrał bez odszkodowania prawie całą ziemię. Urodzili się tu: Bronisław Krzyżanowski (1876-1943 Wilno), polski działacz polityczny, radny miasta Wilna od 1913, poseł do Sejmu Wileńskiego 1922 i na Sejm RP 1922-27, w czasie okupacji litewskiej Wilna 1939-40 prezes Komitetu Polskiego i Michał Pietkiewicz (zm. 1834 Paryż), publicysta polityczny i historyczny, uczestnik Powstania Listopadowego na Litwie 1830-31 (w oddziale Emilii Plater), następnie działacz polskiej Wielkiej Emigracji w Paryżu.
ABRAMOWSK – Abromiškės, wieś w okręgu wileńskim, koło Elektren. 1840-1937 własność polskiej rodziny magnackiej Broel-Platerów. Klasycystyczny dwór z przełomu XVIII i XIX w.; do I wojny światowej mieli tu oni działa sztuki i okazałą bibliotekę (wszystko to przepadło podczas tej wojny światowej w Wilnie). Przed II wojną światową mieszkało tu dużo Polaków. Urodzili się tu. Aleksander Maksymilian Iliński-Kaszowski (1869-1939), przedstawiciel znanej polskiej rodziny arystokratycznej na Litwie i Wacław Zdanowicz (1891-1958 Wrocław), polski aktor teatralny, śpiewak, reżyser, kierownik Teatru Wielkiego w Częstochowie.
ADOMAJCIE – Adomaičiai, miejscowość w okręgu telszewskim (Żmudź). Urodził się tu Jerzy Iwaszkiewicz (1819 Adomajcie na Żmudzi – 1876), polski duchowny katolicki, 1872-1876 biskup sufragan mohylewski (dziś Białoruś).
ADAMOWO - Adomavas, wieś w okręgu tauroskim, koło Szyłel. W 1842 roku urodziła się tu Maria z Billewiczów Piłsudska, matka marszałka Polski Józefa Piłsudskiego (1867-1935).
AKADEMIA – Akademija, osiedle w okręgu kowieńskim na terenie dawnego zespołu dworskiego w majątku Datnów, należącym najpierw do Mleczków (XVIw.), potem do Brzostowskich (XVII-XVIIIw.), Szczytowskich (pocz. XIX w.) i Chrapowickich, którzy założyli tu znaną fabrykę mebli artystycznych. W ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863-64 majątek został skonfiskowany przez władze carskie i sprzedany Suwałowom, później hr. Henrykowi Kreitzowi. W 1911 roku otwarto tu szkołę rolniczą. W 1919 roku władze litewskie reaktywowały technikum rolnicze, w którym do 1922 roku nauka odbywała się w jezyku polskim, gdyż język litewski nie był jeszcze dostatecznie rozwinięty do prowadzenia takich zajęć.
ALEKSANDROWO – Aleksandrovas, dawne wielkie dobra w okręgu kłakpedzkim, koło Korcian, które należały do hrabiów Platerów.
ALEKSANDRYSZKI, wieś w okręgu wileńskim, koło Jewie. Urodził się tu Wacław Iszora (1896-po IX 1939), prawnik, działacz niepodległościowy, 1921-25 zastępca komisarza rządu polskiego na miasto Wilno, 1921-32 starosta grodzki w Wilnie, 1932-34 inspektor starostw w województwie pomorskim, 1934-39 starosta grodzki prasko-warszawski.
ALEKSOTA – Aleksotas, dawniej osobna miejscowość pod Kownem, na lewym brzegu Niemna, obecnie dzielnica Kowna. 1807-15 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (gubernia suwalska), na granicy z Litwą (gubernia kowieńska). Dla uczczenia unii polsko-litewskiej w Krewie (1385-86) 12 sierpnia 1861 roku przy moście na Niemnie miała miejsce kilkudziesięciotysięczna Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której brali udział Polacy i Litwini (więcej było Litwinów!). Urodził się tu Wiktor Sukiennicki (1901-1983 USA), polski prawnik i historyk, do 1939 profesor Szkoły Nauk Politycznych w Wilnie, podczas wojny Polskiego Wydziału Prawa na angielskim uniwersytecie w Oxfordzie, a po wojnie pracownik naukowy uniwersytetu Stanford w Kalifornii.
ALOJZÓW – Alizava, miasteczko w okręgu poniewieskim, koło Kupiszek. Tutejszy kościół parafialny św. Jana, tak jak większość spośród ponad 500 kościołów katolickich na Litwie Kowieńskiej, jest polskiej fundacji; ufundowali go w 1794 roku Kościałkowscy.
ANCISZKI – Anciśkis, wieś w okręgu kowieńskim, koło Kiejdan. Tutejszy kościół katolicki św. Mateusza ufundowali w 1789 roku Kozakowscy.
ANDRONISZKI – Andrioniškis, miesteczko w okręgu uciańskim, koło Onikszt. Pochodzący z 1790 roku tutejszy kościół katolicki św. Piotra i Pawła ufundowali Pieniańscy.
ANDRZEJEWO - Endriejevas, miasteczko w okręgu kłajpedzkim (Żmudź). Dawniej własność polskich ziemian Racewiczów. W 1780 roku Andrzej Racewicz wzniósł tutaj drewniany kościół pw. św. Andrzeja.
ANIELÓW, teren dawnego majątku polskiego koło Pogir, w rejonie Wiłkomierza. Należał do Downarowiczów. Urodził się tu Antoni Zygmunt Downarowicz (1881-po IX 1939), polski inżynier technolog, 1923-24 dyrektor urzędu odbudowy Wilna, budowniczy wielu mostów (m.in. mostu na Wilii w Niemenczynie) oraz szeregu budowli wodnych, wykonał projekt kościoła parafialnego w Rzeszy koło Wilna.
ANTAGŁONY – Antagaluonė, miejscowość w okręgu uciańskim, koło Inturki i Malatów. Urodził się tu Józef Julian Sękowski herbu Prawdzic (1800-1858), polski orientalista, poeta, podczas studiów w Wilnie członek Towarzystwa Szubrawców. Wileńska (polska) loża wolnomularzy sponsorowała jego ekspedycję naukową na Bliski Wschód w 1819 roku, profesor Uniwersytetu w Petersburgu.
ANTOKOL - Antakalnis, wieś w okręgu wileńskim, koło Pogojska. Urodził się tu Jan Danilewicz (1895-1965 Kielce), polski ksiądz katolicki, kapłan diecezji wileńskiej, następnie kieleckiej, skarbnik kurii kieleckiej, bliski współpracownik biskupa Czesława Kaczmarka, prześladowany w okresie stalinowskim – więziony 1951-56, publicysta i pisarz katolicki.
ANTOKOLCE, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 16 IV do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
ANTOLEPTY – Antalieptė, miasteczko w okręgu uciańskim, koło Jezioros. Własność Strutyńskich i od 1794 roku Franciszka i Teresy ze Strutyńskich książąt Druskich Lubeckich marszałków pińskich (Pińsk na Polesiu, obecnie Białoruś). W latach 1731-1832 istniał tu duży klasztor polskich karmelitów bosych, którzy wznieśli tu kościół Podniesienia Krzyża Świętego w stylu baroku wileńskiego (fundacja Strutyńskich), który, po kasacie zakonu przez carat w ramach represji po polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31, został odebrany katolikom i przebudowany na cerkiew prawosławną.
ANTONOSZE – Antanašė, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Własność Romerów, którzy w połowie XIX w. wznieśli tu okazały pałac. Przechowywane tu cenne archiwum rodowe, zawierające akta od XVI wieku, szczęśliwie ocalało i dzisiaj w większości znajduje się nadal w polskich rękach – w Bibliotece Narodowej w Warszawie; część archiwum przywłaszczyli sobie Litwini i znajduje się ona w Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie. Urodzili się tu: Teofil Noniewicz (1851-1928 Suwałki), polski lekarz, działacz społeczny i kulturalny, dyrektor Szpitala Św. Piotra i Pawła w Suwałkach, który unowocześnił, współtwórca w tym mieście Resury Obywatelskiej i Towarzystwa Dramatycznego oraz założyciel pierwszej biblioteki publicznej na Suwalszczyźnie, w 1919 roku wybrany na pierwszego przewodniczącego suwalskiej Rady Miejskiej, Jadwiga Zofia Romer (1897–1956), 1925-27 pracownik Poselstwa Polskiego w Bernie (Szwajcaria), 1927-39 pracownik Sekretariatu Ligi Narodów, sekretarz generalny Centrum Informacji Katolickich Organizacji Międzynarodowych w Genewie oraz Tadeusz Romer (1894-1978), polski dyplomata, 1935-37 poseł RP w Lizbonie, 1937-41 ambasador w Tokio, 1942-43 w Moskwie, 1943-44 minister spraw zagranicznych.
ANTONOWO – Antanavas, miejscowość w okręgu mariampolskim. 1385-1795 w granicach Rzeczypospolitej, 1807-15 Księstwa Warszawskiego I 1815-1915 Królestwa Polskiego. Ostatnio własność Szabuniewiczów. Urodzili się tu: Mirosław Szabuniewicz (1903-1988 Sao Paulo), polski architekt modernistyczny, mający do 1939 roku własne biuro projektowe w Warszawie, budowniczy sanatoriów w Iwoniczu-Zdroju, Ciechocinku i Worochcie, szpitala na Solcu w Warszawie, współbudowniczy nowobudowanej Stalowej Woli, po wojnie w Sao Paulo w Brazylii, gdzie wzniósł wiele wielkich bloków mieszkaniowych i pomnik Chrztu Polski (1966), oraz Antoni Kiliński (1909-1989), inżynier, cybernetyk, 1950-78 profesor i 1969-70 rektor Politechniki Warszawskiej.
ANTONOWO - Antanava, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Kielm. Tutejszy majątek należał do Burbów. Urodził się tu Aleksander Burba (1800-1877 Juvisy, Francja), polski lekarz, bibliotekarz, 1830-31 uczestnik polskiego Powstania Listopadowego – lekarz sztabowy w piechocie augustowskiej (odznaczony złotym krzyżem Virtuti Militari), po powstaniu na emigracji we Francji, m.in. działacz Polskiego Towarzystwa Demokratycznego i bibliotekarz w polskiej Szkole Batignolskiej.
ANTOPAJCE, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
ANTOSZEW - Antašava, miasteczko w okręgu poniewiskim, koło Kupiszek. Jest tu kościół pod wezwaniem polskiego świętego – św. Jacka, ufundowany przez Antoszewskich – właścicieli Antoszewa. Okazały dwór Antoszewskich z 1816 roku.
ANTOSZWIŃCE – Antašventė, wieś w okręgu uciańskim, koło Janiszek. Urodził się tu Andrzej Tomasz Towiański (1799-1878 Zurych), znany polski filozof i przywódca religijny, mesjanista, charyzmatyczny przywódca towiańczyków, organizacji zwanej też Kołem Sprawy Bożej, działający w środowisku polskim na emigracji.
ANTUZÓW – Antazavė, wieś okręgu uciańskim, koło Jezioros. XVII- poł. XIX w. własność Platerów, potem wyszedł z ich rok w linii po mieczu, pozostając jednak w rodzinie do 1940 roku. Platerowie wznieśli tu w 1794 roku kościół parafialny Opatrzności Bożej, a Ledóchowscy pałac, który przetrwał do dzisiaj. W pałacu był przechowywany m.in. autoportret chluby narodu polskiego Emilii Plater, której życie związane było także z Antuzowem. Ostatni właściciele Antuzowa Elżbieta i Mikołaj Wojnarowscy zostali w 1940 roku zesłani na Sybir, gdzie Wojnarowska zmarła, a Wojnarowski wyszedł ze Związku Sowieckiego wraz z armią polską gen. Władysława Andersa i po wojnie zamieszkał w Polsce.
ASZMONISZKI – Ašmonai, wieś w okręgu mariampolskim, koło Szumska. Urodził się tu Wincenty Sękowski, także Senkowski, pierwotnie Senkus (1840-1911 Mariampol), polski duchowny katolicki (ukończył Akademię Duchowną w Warszawie). Od młodości używał nazwiska Sękowski i był polskim patriotą (uczestniczył w polskich manifestacjach patriotycznych 1861 i 1862 roku). Od 1864 roku przebywał w jedynym pozostawionym przez carat klasztorze - wówczas tylko polskiego zakonu marianów w Mariampolu na litewskiej Suwalszczyźnie; od 1892 roku generał zakonu; w 1908 roku został jedynym żyjącym na świecie marianinem. W 1909 roku przyczynił się do odrodzenia zakonu. Dzisiaj marianie mają swoje placówki zakonne w Polsce, Rzymie, Portugalii, na Litwie, w Stanach Zjednoczonych, Łotwie, Argentynie, Wielkiej Brytanii, Brazylii, Rwandzie, Ukrainie, Białorusi, Kazachstanie, Słowacji, Czechach, Kamerunie i na Filipinach.
AUKSZTEŁKI – Auksučiai, wieś w okręgu szawelskim, koło Szawli. Urodził się tu Aleksander Hryszkiewicz (1809-1863), jeden z pierwszych polskich konstruktorów lotniczych, pracownik sądowy w Szawlach, następnie tłumacz w Kownie, w 1851 roku w Kownie wydał książkę po polsku pt. „Parolot Żmudzina, z rysu swobodnej myśli Aleksandra Hryszkiewicza”, w której opisał opracowany przez siebie projekt statku latającego „Parolot Żmudzina” łączący w sobie koncepcje samolotu, skrzydłowca (ornitoptera), mięśniolotu i balonu.
AWIŻAŃCE - Avižieniai, wieś w okręgu olickim, koło Łozdzieji (Suwalszczyzna litewska). 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówka). W tej miejscowości urodził się Jerzy Jan Jastrzębski (1895-1944), pułkownik Wojska Polskiego, pierwszy i najstarszy stopniem żołnierz polski poległy (24.4.1944) w bitwie o Monte Cassino; pośmiertnie awansowany na generała brygady.
BALWIERZYSZKI – Balbieriškis, miasteczko w okręgu kowieńskim, koło Pren. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (gubernia suwalska). Balwierzyszki leżą na części Suwalszczyzny, która przypadła Litwie w 1918 roku, gdyż zdecydowaną większość ludności stanowili tu wówczas Litwini. Jednak tak nie było w 1880 roku, kiedy ukazał się w Warszawie 1 tom „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich”; w haśle „Balwierzyszki” czytamy, że w 1859 roku mieszkało tu „644 Polaków, 65 Niemców i 525 żydów” – Litwinów tu wówczas nie było, bo wszyscy mieszkańcy-katolicy uważali się za Polaków, bo jak pisał zgodnie z ówczesną prawdą Adam Mickiewicz: „Litwin i Mazur bracia są; czyż kłócą się bracia o to, iż jednemu na imię Władysław, drugiemu Witowt? Nazwisko ich jedno jest, nazwisko Polaków”; 50 lat później Litwini, przez dziki nacjonalizm, który zalał XIX-wieczną Europę, jak również antypolską działalność wśród nich Rosjan i Niemców, nie chcieli już być braćmi dla Polaków. Tutejszy kościół katolicki ufundował w 1674 roku książę Jan Czartoryski. Właściciel Balwierzyszek Tadeusz Tyszkiewicz (1774-1852) był w 1806 roku dowódcą gwardii konnej Napoleona I, generałem brygady Księstwa Warszawskiego, senatorem Królestwa Polskiego (Kongresowego), w 1831 roku naczelnikiem polskiego Powstania Listopadowego na Litwie. W latach 1874-1918 w rękach Żółtowskich, kiedy to zostały skonfiskowane bez odszkodowania przez rząd litewski. Dwór klasycystyczny z XVIII w. Urodził się tu hrabia Włodzimierz Bem de Cosban (1889-po 1939), major 14 Pułku Ułanów Jazłowieckich, literat i publicysta, kawaler Orderu Virtuti Militari, ożeniony z księżną Kirą Światopełk-Mirską.
BARWINISZKI, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Rakiszek. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 1 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
BEJNARÓW – Beinorava, wieś w okręgu szawelskim, koło Smilgów. Należał do Łopacińskich, a ostatnio mieli tu swoje folwarki Houwaldowie, Malińscy, Cieszewiczowie i Ludkiewiczowie. 1614-1713 był tu jeden z główniejszych polskich zborów kalwińskich na Żmudzi; z powodu zmniejszenia się liczby wiernych stał się filią zboru w Kiejdanach, a potem w Nowym Mieście.
BEJSAGOŁA – Baisogala, miasteczko w okręgu szawelskim. Parafię katolicką ufundował tu w 1539 roku król polski Zygmunt I Stary; nowy kościół p.w. Św. Trójcy z 1882 roku fundacji Władysława Komara. Prawa miejskie i herb nadał Bejsagole król Stanisław August Poniatowski w 1791 roku. Tutejszy duży majątek ziemski należał do polskich ziemian Horbowskich (II poł. XVII w.), Suchodolskich, Sylwestrowiczów ( II poł. XVIII w.), ks. Józefa Poniatowskiego, Pusłowskich, Chrapowickich oraz Komarów (ok. 1830-1940). W okresie międzywojennym litewska reforma rolna pozbawiła Komarów ziemi, pozostawiając tylko wzniesiony tu w stylu romantycznym i otoczony parkiem okazały pałac, który Komarowie ciągle rozbudowywali. Nowe malowidła w kopule wykonał w 1911 roku malarz Tadeusz Rostkowski z Warszawy, a westybul z klatką schodową dekorowały cenniejsze obrazy polskiej szkoły wileńskiej. Ostatniego właściciela Bejsagoły – Władysława Komara (1885-1941), okupanci sowieccy zesłali na Sybir w 1940 roku, gdzie zmarł. Na cmentarzu zachowało się jeszcze trochę grobów polskich, m.in. Maksymiliana Kierbedzia zmarłego w 1908 roku.
BERŻANY – Pesilenai, miejscowość w okręgu szawelskim, koło Użwentów. Dobra Górskich i od połowy XIX do I wojny światowej harbiów Czapskich; pałac zbudowany przez Adolfa Czapskiego w 1840 i przebudowany przez jego Syna Stanisława w latach 1885-87. Salę jadalną zdobiły cenne obrazy, m.in. portret króla polskiego Augusta II Sasa. Poza zbiorami sztuki i biblioteką było tu przechowywane cenne archiwum rodzinne berżańskiej linii Górskich.
BETYGOŁA - Betygala, wieś w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. W 1416 roku pierwszy kościół wzniśli tu król Polski Władysław Jagiełło i książę Witold. W 1706 roku miejsce potyczki wojsk polskich ze szwedzkimi.
BIAŁOZORYSZKI - Belazariškis, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, doszło tu 20 XI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim. Urodził się tu Adam Bitis (1836-1884 Paryż), bohaterski dowódca oddziału powstańczego na Żmudzi podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 – „legenda Żmudzi”. Miał pod sobą 70 powstańców. Walczył wyjątkowo dzielnie pod Lenczami 1 IV1863, Wornianami 9 VI 1863, Modrogą 12 VII 1863, Mużolami 15 VIII 1863 i Noteniszkami 27 X 1863. Np. w walce pod Mużolami położył trupem 20 Rosjan sam nie straciwszy ani jednego żołnierza. Po powstaniu wyemigrował do Francji – Paryża, gdzie wspierali go książęta Czartoryscy.
BIELANISZKI, miejscowość w okręgu telszańskim, koło Telsz na Żmudzi. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, doszło tu 12 IV i 28 IV do bitew powstańców z wojskiem rosyjskim.
BILLEWICZE – Biliunai, miejscowość w okręgu kowieńskim, koło Rosieni. Gniazdo rodzinne Billewiczów, spokrewnionych z Piłsudskimi; od 1850 roku końca XIX w. własność Piłsudskich, następnie Draszkowskich. Był tu dworek w stylu staropolskim z XVIII w. W „Potopie” (Warszawa 1886) Henryka Sienkiewicza jest to własność miecznika rosieńskiego Tomasza Billewicza. Billewicze dały schronienie Oleńce Billewiczównie po opuszczeniu Wodoktów i tu został pojmany Andrzej Kmicic po zdradzie króla przez przez Michała Wołodyjowskiego i jego chorągiew. Sienkiewiczowskie Billewicze były też miejscem krwawej bitwy partyzantów księdza Straszewicza z oddziałem szwedzkim kapitana Rossy, w wyniku której zostały doszczętnie wypalone. W 1831 roku, podczas polskiego Powstania Listopadowego 1830-31, Franciszek Billewicz dowodził oddziałem złożonym z 1.600 ludzi i 100 koni walcząc z Rosjanami o Rosienie, Poniewież, Wiłkomierz i Kowiany. Urodził się tu Antoni Kossakowski (1718-1786 Warszawa), polski poeta, tłumacz, od 1759 roku marszałek dworu prymasa Polski, abpa W. Łubieńskiego i od 1765 roku sekretarz Gabinetu Jego Królewskiej Mości, blisko związany z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim.
BIRSZTANY – Birštonas, miasteczko w okręgu kowieńskim, nad Niemnem. Kościół katolicki ufundował tu w 1643 roku król polski Władysław IV, a nowy w 1787 roku książę Kazimierz Sapieha. Birsztany są dzisiaj znanym i popularnym uzdrowiskiem (wody mineralne), a w okresie międzywojennym było ono uzdrowiskiem elity litewskiej. Polscy odegrali dużą rolę w powstaniu i rozwoju tego uzdrowiska. Wody mineralne odkrył tu w 1846 roku dr Benedykt Biliński. W 1852 roku M. Abicht, były profesor Uniwersytetu Wileńskiego, opisał miejscowe wody oraz dokonał ich chemicznego rozbioru. Pomóc w tym mieli także dr Powstański, inspektor zarządu lekarskiego oraz Justyn Kuszewicz, aptekarz. Rezultaty swoich dokonań Abicht przekazał Towarzystwu Lekarskiemu Wileńskiemu. Pierwszy zakład kąpielowy z 40 wannami wybudował w 1855 roku dr Biliński do spółki z Adamem Bartoszewiczem, właścicielem pobliskiej wsi Poniemonia. Szereg lekarzy polskich ordynowało w uzdrowisku Birsztany jak np.: Jan Sokołowski, Aleksandr T.W. Korewo, Anicet Renier, Stanisław K. Wikszemski, Benedykt Biliński, Ermin Andriolli, Roman Przybylski oraz Pawł A. Sawicki. Pierwsze o zdrojach birsztańskich pisały czasopisma warszawskie: jako pierwsza „Gazeta Codzienna Warszawska” nr 117, 258 i 259 z 1860 roku. Opisy uzdrowiska i pięknej birsztańskiej okolicy wyszły spod pióra Władysława Syrokomli (1823–1862), polskiego poety oraz Zygmunta Glogera (1845–1910), polskiego etnografa, archeologa, historyka. Do I wojny światowej pacjentami w zakładach birsztańskich byli głównie Polacy i Żydzi. Tutejszy kościół św. Antoniego Padweskiego zaprojektował polski architekt Wacław Michniewicz (zm. 1947). Miastem partnerskim Birsztan jest Żnin.
BIRŻE - Biržai, miasto na Litwie, w okręgu poniewiskim. 1492-1695 i od poł. XVIII do 1811 w rękach Radziwiłłów, następnie do 1940 także polskiej rodziny magnackiej – hrabiów Tyszkiewiczów (od 1860 siedziba Ordynacji Birżańskiej Tyszkiewiczów: 74 tys. dziesięcin ziemi i 15 740 poddanych). Radziwiłłowie wznieśli tu kościół katolicki w 1515 roku, nowy w 1691 roku Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, a obecny z lat 1857–61 w stylu empire ufundował Jan Tyszkiewicz (spoczywają w nim członkowie rodu Tyszkiewiczów). Krzysztof Mikołaj Radziwiłł zbudował ufortyfikowany okazały zamek bastionowy pod koniec XVI w., przebudowy w 1659 roku przez Bogusława Radziwiłła w stylu „palazzo in fortezza”. W 1704 roku zamek zniszczony przez Szwedów, dotrwał do XX w. jako okazała ruina; starannie zrekonstruowany w latach 80. XX w. i przeznaczony na muzeum, w którym są przechowywane niektóre pamiątki i archiwalia Radziwiłłów i Tyszkiewiczów. Król Zygmunt III Waza w 1589 roku nadał Birżom miejskie prawa magdeburskie. Od 1584 roku do początków XX w. był tu ważny ośrodek polskiego kalwinizmu (kościół katedralny); polskie gimnazjum kalwińskie założone w 1620 roku; nie było tu litewskiej szkoły kalwińskiej ani litewskich nabożeństw. Tyszkiewicze wybudowali tu 1849-62 obszerny i elegancki pałac w stylu włoskiej willi, który przetrwał do dziś; w bibliotece pałacowej było 1262 starodruków polskich (książek wydanych przed 1800 r.) z 44 drukarni krajowych, m.in. polska Biblia Jakuba Wujka z 1584 roku. Jan Tyszkiewicz w latach 1857-61 wybudował nowy murowany w stylu empire kościół katolicki św. Jana Chrzciciela, w którym spoczywają członkowie rodu Tyszkiewiczów. W czasie wyprawy Napoleona do Rosji, grudniu 1812 roku w majątku Tyszkiewiczów w Birżach stacjonował sformowany w pobliskich Kupiszkach 17 Pułk Ułanów Księstwa Warszawskiego. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863, 7-9 V pod Birżami (Medejki 7 V, Świrpleny 8 V, Hudyszki 8 V, Sznurkiszki 9 V) doszło do serii bitew powstańców (oddział Z. Sierakowskiego) z wojskiem rosyjskim; zgrupowanie Zygmunta Sierakowskiego, próbowało przebić się do Kurlandii, gdzie oczekiwano na wylądowanie wyprawy morskiej z dostawą broni. Wojska powstańcze zmierzające do rejonu koncentracji w Medejkach, zostały rozbite przez wojska rosyjskie w tych bitwach; po bitwie jedynie partia ks. Antoniego Mackiewicza dalej prowadziła potyczki z Rosjanami. Klęska powstańców w bitwach pod Birżami oznaczała właściwie załamanie się Powstania Styczniowego 1863–64 na Litwie. Według bardzo tendencyjnego (antypolskiego) litewskiego spisu ludności w Birżach w 1923 roku mieszkało 225 Polaków; prawdziwie mogło tu mieszkać ok. 750 Polaków. Polskość Birż została zniszczona podczas rządów litewskich 1918-40 i sowieckich do 1991 roku. Pierwsza monografia Birż ukazała się w języku polskim: Eustachy Tyszkiewicz „Birże, rzut oka na przeszłość miasta, zamku i ordynacji” (Petersburg 1869). W tutejszym Muzeum Krajoznawczym są archiwalia związane z właścicielami tutejszego zamku – Radziwiłłami i Tyszkiewiczami. Miastami partnerskimi Birż są Tczew i Grodzisk Wielkopolski. Urodził się tu Włodzimierz Szyłkarski (1884-1960 Bonn), polski filozof i filolog klasyczny, wykładowca uniwersytetów w Dorpacie i polskiego w Wilnie 1919-20 oraz Kownie 1920-40, gdzie do 1924 roku był profesorem na Katedrze Języka Greckiego i Literatury (był m.in. lektorem języka polskiego); przez manifestowanie swego polskiego pochodzenia został odsunięty na tor boczny.
BIRŻYNIANY - Biržuvėnai, wieś w okręgu telszewskim, koło Telsz. Wieś wchodziła w skład dóbr stołowych Wielkich Książąt Litewskich, potem była własnością Woynów, a od 1670 do XX w. Górskich herbu polskiego Nałęcz, którzy wznieśli tu okazały dwór. W małym salonie do II wojny światowej zachowało się malowidło ścienne z 1764 roku z umieszczonym w dolnej części napisem „Theatrum życia ludzkiego”; pod napisami tytułowymi pod postaciami były dodane sentencje w języku polskim. Było tu wiele cennych pamiątek rodzinnych i dzieł sztuki, m.in. tabakierka z miniaturą Emilii Plater i umieszczonym w jej wnętrzu mechanizmem, grającym melodię „Jeszcze Polska nie zginęła” oraz zegar ze złoconego brązu i marmuru po Tadeuszu Kościuszce. Jest tu cmentarz ze starymi polskimi grobami.
BLINSTRUBISZKI – Blinstrubiškiai, wieś na Litwie, koło Rosień, w okręgu kowieńskim. Majątek należący do Burbów otrzymała w wianie Kazimiera Burbianka, wychodząc za mąż w 1844 roku za Cypriana Janczewskiego i w rękach Janczewskich pozostawał do II wojny światowej. Cyprian Janczewski (zm. 1853) był dawnym uczniem Adama Mickiewicza w Kownie i założycielem tajnej patriotycznej organizacji uczniowskiej „Czarnych braci“ w Krożach, za co został skazany przez władze carskie na śmierć, a po ułaskawieniu na zesłanie w głąb Rosji. W dworku z XVIII w. był portret Adama Mickiewicza pędzla Walentego Wańkowicza, który obecnie znajduje się w Muzem Narodowym w Krakowie. Urodzili się tu: Edward Janczewski-Glinka (1846-1918 Kraków), polski wybitny biolog, od 1875 profesor i 1901-02 rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności oraz Kazimierz Janczewski (1878-1959 Pruszków), ziemianin i polski działacz społeczny i gospodarczy oraz jeden z liderów mniejszości polskiej na Litwie Kowieńskiej, od 1919 roku wieloletni radny Kowna (jeden z 16 polskich radnych) i w 1925 roku przewodniczący rady miejskiej – za co został uwięziony przez władze litewskie, 1928-36 prezes Komitetu Polskiego na Litwie, w 1945 roku repatriował się do Polski.
BŁOGOSŁAWIEŃSTWO – Plokščiai, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Szak. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (gubernia suwalska). Dobra te należały do Tyszkiewiczów, Karpiów, ponownie Tyszkiewiczów, Pawłowskich i ostatnio do Strumiłłów. Był tu dwór staropolski z XVIII w. Urodził się tu Olgierd Chomiński (1884-1942), filolog, 1922-39 profesor filologii słowiańskiej na polskim Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie.
BOBCIN – Babtai, miasteczko na Litwie, w okręgu kowieńskim. Dawniej wieś polska. Tutejszy majątek ziemski należał do Szuksztów, Prozorów, potem Giedroyciów i ostatnio (do I wojny światowej) Tyszkiewiczów. W XVIII w. Giedroycie zbudowali tu pałac. Urodzili się tu: Romuald Tadeusz Giedroyć (1750-1824 Warszawa), książę, w stopniu generała uczestnik wojny polsko-rosyjskiej 1792 i powstania kościuszkowskiego 1794 – członek wileńskiej Rady Najwyższej Rządowej z ramienia Deputacji Polskiej w Paryżu (za sukcesy militarne otrzymał od Tadeusza Kościuszki pierścień Ojczyzna Obrońcy Swemu), w 1796 roku organizował akcję spiskową na Żmudzi, generał dywizji Królestwa Polskiego; Kunegunda Białopiotrowiczowa (1793-1883), polska pamiętnikarka, pisarka oraz Łucja Rautenstrauchowa (1798-1886 Puławy), polska pisarka, dramatopisarka i tłumaczka.
BOBTY – Babtai, miasteczko w okręgu kowieńskim. Jedna z polskich wiosek na Litwie Kowieńskiej do 1940, na tzw. Laudzie, zamieszkałej przez drobną szlachtę polską. Kościół katolicki św. Piotra i Pawła wzniesiony w 1672 roku do 1940 roku był parafią polską: w 1897 roku wśród 3371 parafian – 70% było Polakami; księgi parafialne były prowadzone do 1819 roku po łacinie, następnie po polsku i od 1920 muszą być prowadzone po litewsku. W gminie Bobty w 1923 roku mieszkało 3807 Polaków i tylko 1903 Litwinów. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863-64 władze carskie w 1863 roku aresztowały za działalność patriotyczną tutejszego proboszcza, ks. Mikołaja Petroszewicza. Zachował się m.in. polskojęzyczny grobowiec Jurewiczów na przykościelnym cmentarzu.
BOGDANISZKI – Bagdoniškis, miejscowość w okręgu poniewieskim, koło Abel. Własność polskiej rodzimy Römerów. Urodził się tu Michał Pius Römer - Mykolas Römeris (1880-1945), prawnik polsko-litewski, w 1914 roku żołnierz Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, 1918-19 polski sędzia powiatowy w Bielsku Podlaskim. Od 1919 roku na Litwie Kowieńskiej, gdzie był m.in. profesorem i rektorem Uniwersytetu w Kownie, sędzią Sądu Kasacyjnego, wiceprzewodniczącym litewskiej Rady Państwa. Michał Romer był lojalny względem państwa litewskiego, lecz nie przestawał czuć się Polakiem; w 1906 roku pisał w „Gazecie Wileńskiej”, że „w zakresie kulturalno-narodowym jesteśmy synami narodu polskiego i tego pokrewieństwa naszego wyrzekać się nie będziemy”, a w prowadzonym przez siebie dzienniku (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) odnotował pod datą 23 kwietnia 1922 roku, że „jako Polakowi jest mi osobiście przykro słuchać napaści (nacjonalistów litewskich) na Polskę i Polaków”.
BOGUSŁAWISZKI – Bagaslaviškis, miasteczko w okręgu wileńskim, w regionie szyrwinskim, koło Giełwan. Prawa miejskie nadał Bogusławiszkom w 1790 roku król polski Stanisław August Poniatowski. Kościół katolicki ufundował tu w 1787 roku Ignacy Szwykowski.
BOJANY, teren dawnego folwarku w okręgu kowieńskim, nad Niewiażą, koło Poniewieżyka. Folwark należał do Tyszkiewiczów. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 11 VI do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
BOLNIKI - Balninkai, miasteczko w okręgu uciańskim, koło Moteli. Bolniki w 1546 roku otrzymały prawa miejskie od króla polskiego Zygmunta Augusta; odnowił je w 1792 roku król Stanisław August Poniatowski. Kościół katolicki pod wezwaniem polskiego świętego – Stanisława ufundował w 1773 roku Jan Zyberg; nowy – okazały z 1910 roku.
BOLSIE albo Bolsiany - Balsiai, wieś w okręgu kłajpedzkim, koło Szwekszni. Urodził się tu Andrzej Drukteyn (1796-1866 Rzym), polski bernardyn, za udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31 musiał opuścić Polskę, od 1845 roku przebywał we Włoszech, gdzie 1853-66 w Cori (k. Velletri) był głośnym spowiednikiem; zmarł w opinii świętości.
BOMBIENIKI - Bambininkai, miejscowość w okręgu olickim, koło Simna. 1807-1815 w granicach Księstwa Warszawskiego i 1815-1915 Królestwa Polskiego (Kongresówki). Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 5 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim; Rosjanie rozbili 500-osobowy oddział powstańcy.
BORDZIE – Bijotai, wieś w okręgu tauroskim, koło Skaudwili. Związana jest z życiem, twórczością i śmiercią Dionizego Paszkiewicza, którego dzisiaj Litwini, w szale lituanizowania nazwisk, nazywają Dionizas Poška (1757-1830), polsko-litewskiego pisarza, filologa, kolekcjonera i historyka (pisał swoje prace literackie i naukowe po polsku i litewsku); opracował m.in. słownik litewsko-polsko-łaciński (oparty na polskim słowniku Lindego). W 1812 roku we wnętrzu ogromnego dębu o nazwie Baublis zorganizował oryginalne muzeum pamiątek historycznych z czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, które uwiecznił Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”.
BORKŁOJNIE – Barklainiai, wieś w okręgu poniewieskim, koło Remigoły. Okoliczne folwarki należały do Mickiewiczów, Czerniewskich i Szwojnickich. Przy kościele znajduje się cmentarz, na którym zachowały się dwa bardzo stare polskie nagrobki.
BOTOKI – Batakiai, miasteczko w okręgu tauroskim (Żmudź), koło Skaudwili. Kościół fundacji Stanisława Kieżgajły. Dobra tutejsze należały kolejno do Chrystowskich, Zbarskich (od 1585), Paców, Odachowskich i Mirskich.
BREWIKI – Brėvikiai, wieś na Litwie, na Żmudzi, w okręgu telszańskim. Do 1940 własność Narutowiczów. Urodzili się tutaj: Stanisław Narutowicz (1862-1932), brat prezydenta Rzeczypospolitej Polski Gabriela Narutowicza (1922), żonaty z Joanną Billewicz (1868–1948) – kuzynką marszałka Józefa Piłsudskiego, prawnik, ziemianin, działacz mniejszości polskiej na Litwie, w latach międzywojennych działający na rzecz pokojowego rozwiązania sporu polsko-litewskiego; oraz jego sym Kazimierz Narutowicz (1904-1987 Poznań), wychowanek polskiego gimnazjum w Kownie, inżynier agronom, działacz polityczny, łagiernik syberyjski.
BREZGIE – Berzgainiai, miejscowość w okręgu wileńskim, koło Żmujdek, w rejonie Wiłkomierza. Urodził się tu Konrad Kasperowicz (1878-po IX 1939), fizyk, przemysłowiec, działacz Polskiej Partii Socjalistycznej w Szwajcarii, wykładowca uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria), przyjaciel Ignacego Mościckiego, późniejszego prezydenta Polski (1926-39), długoletni prezes Izby Przemysłowo-Handlowej w Gdyni.
BUDA - Būda, miejscowość w okręgu kowieńskim. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 20 VIII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
BUKAŃCE – Bukonys, wieś w okręgu kowieńskim, koło Janowa. Kościół katolicki ufundował tu w 1790 roku jej dziedzic Józef Hopen. W 1897 roku wśród 1760 tutejszych parafian 60% było Polakami.
BUŁHAKOWSK – Bulakavas, wieś w okręgu olickim, koło Łozdzieji. Przez kilka wieków własność Naruszewiczów, od ok. 1800 roku Stanisława Karęgi, od 1845 Felicjana Bułharyna, a właścicielami w okresie międzywojennym byli Gawrońscy. Karęga wzniósł tu okazały klasycystyczny pałac, który przetrwał do dziś, jednak w sposób barbarzyński został przebudowany w okresie sowieckiej Litwy.
BUNDZISZKI – Bundziškės, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Kozłowej Rudy. Urodził się tu Edward Zdzisław Grabowski (1849-1912 Warszawa), polski krytyk i historyk literatury powszechnej, pedagog, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, autor pierwszej w Polsce krytycznej analizy średniowiecznej literatury włoskiej, francuskiej i niemieckiej.
BURBISZKI – Burbiškis, wieś w okręgu szawelskim, koło Radziwiliszek. Tutejszy majątek w latach 1817-1941 należał do polskiej rodziny Bażeńskich, pochodzącej z Pomorza (część rodziny Bażeńskich przeniosła się na Litwę w XVII w., co jest kolejnym dowodem na to, że nie wszyscy Polacy na Litwie są pochodzenia litewskiego). Ich dwór był często miejscem spotkań intelektualistów i artystów polskich. Stąd tutaj w 1911 roku został wzniesiony w pięknym parku przez ówczesnego właściciela Burbiszek, Michała Bażeńskiego, pierwszy i jak dotychczas jedyny na Litwie Kowieńskiej pomnik Adama Mickiewicza, dłuta Kazimierza Ulańskiego (1878-1914) z pobliskiego Poniewieża, ucznia Konstantego Laszczki z Krakowa. Po II wojnie światowej Bażeńscy, czując się Polakami, zamieszkali w pojałtańskiej Polsce. Po odzyskaniu przez Litwę niepodległości w 1991 roku mieszkający w Gnieźnie Adam Bażeński odwiedził Burbiszki i ojcowiznę-dworek przekazał miastu Radwiliszki, pod warunkiem, że zespół dworski będzie doprowadzony do dawnej świetności i udostępniony lokalnej społeczności, co nastąpiło. W dworku zostało urządzone małe muzeum rodziny Bażeńskich. Córka Michała Ignacego Bażeńskiego (zm. w 1902), Emilia Bażeńska (1881-1926), wyszła za mąż za Kornela Makuszyńskiego (1884-1953), późniejszego autora „120 przygód Koziołka Matołka” (1932), powieści obrazkowej należącej do kanonu polskiej literatury dziecięcej, i oboje mieszkali w Burbiszkach w latach 1913-14, a w latach 1922-25 często tu przyjeżdżali z Polski. Makuszyński podczas spędzonych tu wakacji w 1923 roku napisał poemat „Pieśń o ojczyźnie” (1924), za który w 1926 roku otrzymał nagrodę państwową. W Burbiszkach urodził się Antoni Longin Baranowski (1854-1924 Wilno), generał brygady Wojska Polskiego, zastępca dowódcy 1 Korpusu Wojsk Litwy Środkowej.
BUTRYMAŃCE - Butrimonys, miasteczko w okręgu olickim, koło Olity. W 1912 roku do parafii tutejszej należało 1905 Litwinów i 356 Polaków. Miejsce urodzenia Leona Kulikowskiego (1883- po 1936 Wilno), polskiego adwokata i polityka (PPS, BBWR) działającego przed I wojną światową i w okresie międzywojennym w Wilnie. 1917-18 prezes Polskiego Komitetu Ofiar Wojny w Petersburgu, 1920-21 radca prawny Komisji Rządzącej (polskiej) Litwy Środkowej w Wilnie.
BYSTRAMPOL - Bistrampolis, miejscowość w okręgu poniewiskim, 15 km. od Poniewieża. Przez trzy wieki i aż do 1940 roku własność polskiej rodziny Bystramów, która przybyła tu z Kurlandii; jest to jeden więcej dowód na to, że nie wszyscy Polacy na Litwie byli spolszczonymi Litwinami. Bystramowie wznieśli tu w latach 1845-50 klasycystyczny pałac; był tu m.in. portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego pędzla J.C. Lampiego. Pałac otacza park o powierzchni 8 ha. Do pałacu wiedzie aleja lipowa, u której w wylotu (ok. 500 m od dworu) znajduje się niewielki cmentarzyk z rodzinnymi grobami Bystramów. W 1925 roku rząd litewski skonfiskował bez odszkodowania wielkie dobra Bystramów, pozostawiając im w Bystrampolu tylko 84 ha ziemi wraz z pałacem. W 1945 roku wszyscy Bystramowie po 300-letnim pobycie na Litwie wyjechali do Polski. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 30 VII do bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim.
CHRZCZENISZKI albo Krzyczeniszki – Krikštėnai, wieś w okręgu wileńskim, w rejonie Wiłkomierza. Na przełomie XVIII i XIX w. była własnością księdza Franciszka Ksawerego Bohusza (zm. 1820), współpracownika A. Tyzenhauza, prezydenta Trybunału Cywilnego w Wilnie, prałata i koadiutora wileńskiego, przeciwnika Targowicy, który brał udział w przygotowaniach do powstania kościuszkowskiego na Litwie w 1794 roku (wywieziony przez Rosjan do Smoleńska), 1803-04 generalnego wizytatora szkół polskich na Litwie, następnie działającego w Warszawie, gdzie zmarł. Od ks. Bohusza dobra te nabył pochodzący z Pomorza Bagniewski (co po raz kolejny dowodzi, że nie wszyscy Polacy na Litwie byli pochodzenia litewskiego), a od niego Julian Pomarnicki, którego synowie sprzedali je ok. 1880 roku. W Muzeum Narodowym w Krakowie jest rysunek pałacu w Chrzczeniszkach Napoleona Ordy z ok. 1875 roku.
CHWAŁOJNIE – Kolainiai, miasteczko w okręgu szawelskim, koło Użwend. Od 1512 roku były własnością Adamkowiczów. Jan Adamkowicz w 1750 roku cały swój majątek zapisał polskim karmelitom trzewiczkowym. Po śmierci Jana w 1763 roku karmelici przejęli majątek Adamkowiczów (300 włók w 16 miejscowościach) i założyli tu klasztor, którego pierwszym przełożonym został ksiądz Benedykt Pawłowicz. Karmelici prowadzili tu w latach 1797-1835 polskie gimnazjum, do którego zapisało się w pierwszym roku 287 chłopców, a w roku następnym już 400. W 1835 roku szkołę zrusyfikowano, i jeszcze tego samego roku, zapewne z braku uczniów, zlikwidowano. Klasztor zamknęły władze carskie w 1864 roku w ramach represji po polskim Powstaniu Styczniowym 1863-64. Sprowadzono tu wówczas kolonistów rosyjskich z Syberii, w 1867 roku kościół pokarmelicki przerobiono na cerkiew, a miasteczko nazwano Błagoweszczenskoje. Podczas kolejnej akcji rządu litewskiego we współpracy z Kościołem litewskim wymierzonej w zorganizowaną społeczność polską na Litwie Kowieńskiej w 1923 roku, został tu zesłany na przymusowe osiedlenie polski patriota, ksiądz Polikarp Maciejowski (zm. 1966), prefekt polskiego gimnazjum w Kownie i współorganizator polskiego życia społecznego w Kownie. Władze litewskie i kościelne nie pozwoliły mu nigdy na powrót do Kowna; niebawem został zesłany do pobliskich Wydsogów, gdzie musiał przebywać do końca życia.
CYTOWIANY - Tytuvėnai, miasteczko na Litwie, w okręgu szawelskim. Do 1623 roku właścicielami Cytowian byli Wołłowicze, do 1806 roku Radziwiłłowie, do 1866 roku Przeciszewscy i jako ostatni Romerowie. Hieronim Wołłowicz, starosta generalny żmudzki, ufundował i wybudował tu kościół i klasztor (1614-39) dla sprowadzonych w 1613 roku polskich bernardynów z Wilna (przynależni do prowincji polskiej), należący dzisiaj do cennych zabytków na Litwie ze względu na wystrój wnętrza (ołtarze, obrazy, nagrobki, m.in. renesansowy Hieronima Wołłowicza z 1640 r.); pochowano tu wielu przedstawicieli szlachty polskiej; od 1802 bernardyni prowadzili polską szkołę parafialną; w klasztorze cytowiańskim szlachta żmudzka podpisała akt przystąpienia do Powstania Listopadowego 1830-31, a dwóch tutejszych zakonników (Benedykt Misiewicz i Daniel Jawgiel) wzięło udział w powstaniu; bernardyni cytowiańscy wzięli również aktywny udział w Powstaniu Styczniowym 1863-64: odczytano z ambony manifest Rządu Narodowego w Warszawie, a kapelanami oddziałów powstańczych zostali Bazyli Dmochowski i Bonawentura Zagórski; klasztor zamknęli Rosjanie w 1864 roku w ramach represji po tym powstaniu (do Rosji wywieziono cenną biblioteką zakonną - 1694 tomy – głównie starodruki). W czasie tego powstania doszło pod Cytowianami 7 kwietnia 1863 do bitwy 250 powstańców z wojskiem rosyjskim, w której zginął naczelnik wojenny powiatu rosieńskiego Zygmunt Cytowicz (1833-1863). Do walk z Rosjanami doszło tu także 6 czerwca 1863 i 2 stycznia 1864. Na cmentarzu groby powstańców oraz mauzoleum Romerów. Ostatni właściciel Eugeniusz Romer (1871–1943) był także właścicielem uzdrowiska w Cytowianach; był on żonaty ze znaną malarką polską Zofią Dembowską-Romer (1885-1972), absolwentką m.in. Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Ich syn Andrzej ukończył polskie gimnazjum w Poniewieżu. Po wybuchu I wojny światowej, w 1915 roku przechowywane tutaj archiwum rodzinne z księgami inwentarzowymi z czasów Radziwiłłów przewieziono do Biblioteki Krasickich w Warszawie, a w 2007 roku Romerowie przekazali swoje bogate i cenne archiwum rodzinne Bibliotece Narodowej w Warszawie. Cenną bibliotekę zagrabili komuniści litewscy w 1940 roku. Miastem partnerskim Cytowian jest Miastko w woj. zachodniopomorskim. Urodził się tu Antoni Mackiewicz (1826-1863), polski ksiądz katolicki, inicjator i jeden z bohaterów Powstania Styczniowego 1863 na Litwie, organizator i dowódca oddziału partyzanckiego, który brał udział w dziesiątkach potyczek. Ujęty przez Rosjan, został w Kownie stracony przez powieszenie 16 grudnia 1863.
CZABISZKI – Ćiobiśkis, wieś w okręgu wileńskim, w rejonie szyrwinckim. Była dziedzictwem rodziny Szwykowskich, od których nabył ją Jan Chryzostom Piłsudski w 1815 roku, fundator tutejszego kościoła parafialnego św. Jana Chrzciciela (w kościele jest jego portret). Zachował się pałacyk Szwykowskich, którego projekt wykonał znany architekt wileński Wawrzyniec Gucewicz. W rękach Piłsudskich był on do końca XIX w. Uratowane przez Stefana Dominika Piłsudskiego (zm. 1944) archiwum Piłsudskich z Czabiszek przechowywane jest dzisiaj w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie.
CZEKISZKI – Čekiškė, miasteczko w okręgu i rejonie kowieńskim. W 1897 roku wśród 4460 tutejszych katolickich parafian 35% było Polakami.
CZERWONY DWÓR - Raudondvaris, osiedle w rejonie kowieńskim, położone na zachód od Kowna u zbiegu rzek Niemna i Niewiaży. Po bitwie pod Grunwaldem zamek tutejszy został przebudowany i stał się własnością króla Władysława Jagiełły. W 1549 roku król polski Zygmunt August podarował zamek swojej żonie, którą była Barbara Radziwiłłówna. Po jej śmierci zamek popadał w ruinę; odbudowany w XVII w. przetrwał do dzisiaj. Ziemie tutejsze należące pierwotnie do Radziwiłłów, wraz z zamkiem od XVI w. były w rękach Gintowt-Dziewałtowskich, ponownie Radziwiłłów, Worłowskich, Zabiełłów, a od lat 20. XIX w. (kupił je Benedykt Tyszkiewicz) i do I wojny światowej w rękach Tyszkiewiczów. Po I wojnie światowej majątek został przejęty bez odszkodowania przez rząd litewski, rozparcelowany, a w zamku umieszczono szkołę i przytułek. Zamek został wybudowany przez Dziewałtowskich na przełomie XVI i XVII w. Po pożarze w 1831 roku Benedykt Tyszkiewicz dokonał gruntownej przebudowy zamieniając go w wielką rezydencję w stylu renesansowo-neogotyckim; pałac zbudowany jest z czerwonej cegły i stąd nazwa miejscowości. Rezydencja znana była z niezwykłej kolekcji dzieł sztuki i malarstwa: m.in. obrazy Leonarda da Vinci, Caravaggia, Rubensa, Bernardina Luni, Buido Reni, Bernardo Bellotto, Giuseppe Salvatiego i Andrea del Sarto; w głównej sali na piętrze eksponowany był wielki obraz Jana Matejki „Batory pod Pskowem” (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Po wybudchu I wojny światowej w 1914 roku Tyszkiewiczowie zgromadzone tu dzieła sztuki i część biblioteki (10 000 tomów) wywieźli do Białej Beskidzkiej w Krakowskiem. Rezydencja zachowała się w dobrym stanie do współczesnych czasów. W pałacu jest dzisiaj eksponowanych wiele poloników, w większości skradzionych właścicielom przez władze sowieckiej Litwy, m.in. obrazy, pasy słuckie, grafika, cenna biblioteka. Inną ważną budowlą w mieście jest kościół Św. Teresy ufundowany przez Benedykta Tyszkiewicza według projektu Anichiniego (odbudowany w XX wieku) z ołtarzem Andriolli i z nagrobkami rodziny Tyszkiewiczów, w tym piękny pomnik hrabiny z Wańkowiczów Tyszkiewiczowej z białego marmuru, rzeźbiony we Florencji. W 1897 roku wśród 4132 tutejszych parafian 40% było Polakami. W Czerwonym Dworze urodzili się: Marian Bielecki (1876-1912), polski działacz socjalistyczny, publicysta i Stanisław Bańkowski (1910-1983 Warszawa), polski dziennikarz, redaktor naczelny „Życia Warszawy”, korespondent Polskiej Agencji Prasowej (PAP) w Londynie i dyrektor PAP.
CZUDERYSZKI – Čiuoderiškėse, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Mariampola. Urodził się tu Mikołaj Akielewicz, Mikołaj Akełajtis, Mikalojus Akelaitis (1829-1887), wydawca książek w języku litewskim, poeta i tłumacz z litewskiego na polski i odwrotnie. Był synem chłopa zesłanego na Sybir za udział w polskim Powstaniu Listopadowym 1830-31. Jako Litwin z urodzenia był zwolennikiem jedności polsko-litewskiej i działaczem polsko-litewskim. Był prawdziwym przedstawiciel dużej grupy mieszkańców Litwy przed I wojną światową, którzy określali siebie jako „gente Lithuanus, natione Polonus” – pochodzenia litewskiego a polskiej narodowości. Współpracował z polsimi gazetami: „Gazetą Codzienną” i "Kurierem Wileńskim". Autor m.in. pamfletu w języku polskim pt. „Rodacy, Gdzie tylko polskie biją serca a cześć dla wielkich idei nie zagasła, gdzie wiara w przyszłość i prawa Polski nie straciła mocy narodowego dogmatu” (Paryż 1869).
CZYSTA BUDA - Čysta Būda, miejscowość w okręgu mariampolskim, koło Kozłowej Rudy. Litewska nazwa tej miejscowości wskazuje na jej polskie pierwotne nazewnictwo. Podczas polskiego Powstania Styczniowego 1863 doszło tu 2 II do pierwszej w powiecie sejneńskim bitwy powstańców z wojskiem rosyjskim: Rosjanie rozbili oddział Karola Jastrzębskiego; zginęło 22 powstańców.

Marian Kałuski
(Nr 107

Wersja do druku

Lubomir - 29.03.15 19:49
Po przeczytaniu pracy Pana Mariana Kałuskiego można dojść chyba do jednego wniosku, potrzebna jest od zaraz Polsko-Litewska Komisja d/s Rewindykacji. O zwrot polskich nieruchomości powinni występować legalni spadkobiercy obrabowanych obywateli Polski. Obywateli z terenów Litwy Zachodniej, Środkowej i Żmudzi. Tą własność Polacy powinni odzyskać podobnie, jak powinni odzyskać dobra skonfiskowane polskim organizacjom, na mocy Dekretów Hermana Goeringa. Oczywiście wszystko może być możliwe, gdy do walki o stan polskiego posiadania, przystąpią polscy prawnicy na całym świecie.

Jan Orawicz - 29.03.15 1:24
Wspaniały materiał poznawczy! Szczególnie dla nas Polaków powojennego
okresu,kiedy to nie było wolno nauczycielom historii wykładania dziejów
Kresów Wschodnich RP,które sobie - bezkarnie siła przywłaszczył Kraj Rad.
Drogi Panie historyku, dla mnie i wielu takich jak ja, Pan odkrywa perły
naszej historii, skrywane latami przez naszego wschodniego kolosa,który
po prostu siłą, wydarł nam szmat naszej rdzennej ojczyzny. A naszą wiedzę o tym, wschodni kolos, traktuje jako sianie wrogości do niego!! To nazywa
jączeniem przyjaznych z nim stosunków,które wypływają od niego,prosto
z Moskwy. Ostatnio nawet car Putin, tak się wnerwił,że wnet na Warszawe puścił bomby "A". Zbójowi nie wolno mówić,że jest faktycznie zbójem,który
okrada sąsiadów z ich naturalnych dóbr,a jeszcze zabija,jak bronią swej ziemi.
Na silniejszych od siebie nigdy się nie rzuci. Oto humanizm naszego sasiada,
od którego bywają wschody słońca.
Serdecznie pozdrawiam, z dalszymi
wyrazami współczucia w Pana żałobie
po śmierci Mamusi. Znam ten żal,bo
go przezywałem po smierci Mamy i
Ojca. A miałem Kochanych Rodziców,
a zarazem Wielkich Polków,którzy za
Polskę zostali skierowani do Obozu
Śmierci. Ale na szczęście już było
za póżno na naszą wywózke do
Majdanka.

Wszystkich komentarzy: (2)   

Publikowane komentarze są prywatnymi opiniami naszych Czytelników. Gazeta Internetowa KWORUM nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii.

29 Marca 1983 roku
Uruchomiono pierwszy komputer typu laptop


29 Marca 1865 roku
Urodził się Antoni Listowski, polski dowódca wojskowy, gen. dywizji, pełniący obowiązki Naczelnego Wodza wiosną 1920 (zm. 1927


Zobacz więcej