Piątek 19 Kwietnia 2024r. - 110 dz. roku,  Imieniny: Alfa, Leonii, Tytusa

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 10.10.14 - 11:06     Czytano: [3299]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Niemiec i Ukrainiec – dwa bratanki

Antypolska współpraca niemiecko-ukraińska do 1918 roku

Kto z dzisiejszych PolakĂłw cokolwiek wie o antypolskiej współpracy niemiecko-ukraińskiej przed 1918 rokiem? Nikt, poza małą grupką historykĂłw. A Ĺźe dzisiaj polscy politycy i dziennikarze są zakochani po uszy w ukraińskiej Horpynie – przebranej po kozacku dziewce - babie grzmot z krzywym nosem, tak, tej z „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, więc cisza grobowa panuje na ten temat (i setki innych).

A warto coś o tym wiedzieć, gdyż zanosi się na odnowienie bliższej współpracy Niemiec i banderowskiej Ukrainy, która może być bardzo niebezpieczna dla Polski. Bowiem marzeniem nacjonalistów ukraińskich od prawie 120 lat jest niemiecko-ukraińskie rozwiązanie sprawy polskiej według ich życzenia.

Ukraińska świadomość narodowa wśrĂłd dzisiejszych mieszkańcĂłw polskiej Małopolski Wschodniej, należącej od 1945 roku do Związku Sowieckiego, a od 1991 roku do Ukrainy i nazywanej Zachodnią Ukrainą albo Haliczyną, nie powstała w wyniku naturalnego procesu rozwoju świadomości narodowej wśrĂłd zamieszkujących te ziemie od kilkuset lat razem z Polakami RusinĂłw. Współżycie to układało się nawet bardzo harmonijnie (pamiętając o tym, Ĺźe w nawet najlepszych małżeństwach od czasu do czasu dochodzi do zgrzytĂłw). Niestety, w wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku ziemię tą zajęła Austria i nazwała Galicją i aby mĂłc tu rządzić prowadziła do lat. 60. XIX w. brutalną politykę germanizacji oraz rozbicia „małżeństwa” polsko-rusińskiego przez prowadzenie polityki opartej na starorzymskiej zasadzie rządzenia – „divide et impera”, czyli „dziel i rządĹş”. Nie za bardzo udawało się to wrednym Austriakom, więc podczas rewolucji Wiosny LudĂłw w 1848 roku wobec buntujących się PolakĂłw nowy gubernator Galicji Franz Stadion przeciwstawił im zainspirowaną przez siebie Główną Radę Ruską – Radę Świętojurską (od grekokatolłickiej katedry we Lwowie), ktĂłra, całkowicie lojalna wobec władzy austriackiej, poprzez oddanych jej biskupĂłw grekokatolickich – obrzydliwych karierowiczĂłw, będących serwilistycznym narzędziem antypolskiej polityki rządu wiedeńskiego, i za pomocą podporządkowanego im licznego duchowieństwa grekokatolickiego, przystąpiła do „prania mĂłzgĂłw” swoich wiernych, do wręcz nachalnego wmawiania im, Ĺźe są Rusinami - szczepem ruskim, róşnym od polskiego; Ĺźe mają inną narodowość, inną historię, inny język: słowem, Ĺźe są Rusinami (naleĹźy zwrĂłcić uwagę i zapamiętać wyraz: „Rusinami”). W parze z tym „praniem mĂłzgĂłw” u większości bardzo prymitywnych RusinĂłw (prawie wszyscy byli chłopami i analfabetami) szło skrajne polakoĹźerstwo. Austriakom, za pomocą duchownych grekokatolickich, ktĂłrych obowiązkiem było – jako duchownych chrześcijańskich! – uczyć miłości bliĹşniego, udało się rozbić przyjaźń polsko-ruską. Ale Ĺźe Rusini to nie tylko mieszkańcy Galicji Wschodniej, ale to wszystkie ludy i grupy etniczne wschodniosłowiańskie, Ĺźyjące w cieniu Rosjan i mieszkające w Rosji, Rusini galicyjscy nie mogli stać się ogniskiem rzeczywiście narodowego ruchu ruskiego. Przeciwnie, w następnych latach stali się ostoją ruchu moskalofilskiego, ktĂłry zwłaszcza od 1860 roku zaczął się rozwijać pod wpływem propagandy rosyjskiej i głosił jedność narodową RusinĂłw galicyjskich z Moskwą (S. Mękarski). Widział Galicję Wschodnią przyłączoną do Rosji. Narastała myśl zerwania grekokatolikĂłw z Watykanem i powrotu do prawosławia. I to do rosyjskiego prawosławia!

Uderzało to w jedność państwa austriackiego i Wiedeń przestraszony potworem, ktĂłrego sam stworzył postanowił walczyć z moskalofilstwem wśrĂłd RusinĂłw i przerobić ich teraz na UkraińcĂłw. Z pomocą katolickiej Austrii pospieszył jej wierny sojusznik Watykan, przestraszony tym, Ĺźe Rusini zaczęli przechodzić na prawosławie. W 1882 roku usunął ze stolicy arcybiskupiej we Lwowie JĂłzefa Sembratowicza i zaczął namawiać Polaka wyznania rzymskokatolickiego, syna cĂłrki polksiego komediopisarza Aleksandra Fredry (!) hrabiego Romana (Andreja) Szeptyckiego, aby przeszedł na grekokatolicyzm i został duchownym, za co zostanie wyniesiony na arcybiskupstwo lwowskie pod warunkiem, Ĺźe będzie budował dla Austrii narĂłd ukraiński w Galicji. Szeptycki dla tego zaszczytu poszedł na to i stał się nawet renegatem – wyjątkowo zajadłym wrogiem PolakĂłw, a podczas II wojny światowej wraz z Hitlerem chciał budować Tysiącletnią Rzeszę! (Ukraińcy starają się o to aby Watykan wyniĂłsł go na ołtarze!). Proces budowania narodu ukraińskiego w Galicji nie został dokończony do upadku Austrii (Austro-Węgier) w 1918 roku (podczas I wojny światowej Austriacy zamordowali rzekomo jako zdrajcĂłw 50 000 RusinĂłw-moskalofilĂłw). Jeszcze w odrodzonym państwie polskim w 1918 roku w Małopolsce Wschodniej duĹźa część jej mieszkańcĂłw uwaĹźała się za RusinĂłw i dochodziło do ciągłych awantur, głównie w cerkwiach, między Rusinami i Ukraińcami („Kalendarium Lwowa 1918-1939” KrakĂłw 2012).

Jednak duĹźa część dotychczasowych RusinĂłw, znowu głównie przez presję duchownych grekokatolickich pod przewodem twĂłrcy nacjonalizmu ukraińskiego, arcybiskupa lwowskiego Andreja Szeptyckiego, zaczęła uznawać się za UkraińcĂłw, chociaĹź od prawdziwych UkraińcĂłw znad Dniepru róşni ich historia, religia (Ukraińcy naddnieprzańscy są prawosławni), język i kultura (gdyby pozostali Rusinami ale nie zostali moskalofilami, to w 1945 roku Stalin na pewno i tak włączył by Małopolskę do Związku Sowieckiego, ale nie do Ukrainy, a tylko powstała by nowa republika – Rusińska, ktĂłra po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku stała by się niepodległym państwem, ktĂłre moĹźe dzisiaj byłoby nawet w Unii Europejskiej; czyli stawiając na Ukrainę haliczanie ruscy postawili na złego konia i razem z Ukraińcami będą Ĺźyli w dziadowskim i biednym kraju).

Rusini, którzy stali się Ukraińcami stali się zażartymi do ostatnich granic wrogami Polski, Polaków i wszystkiego co polskie. Toteż każdy wróg Polski i Polaków stawał się ich naturalnym sprzymierzeńcem, a oni starali się stać jego serwilistycznym pomocnikiem.

W ten sposĂłb na gruncie wspĂłlnego polakoĹźerstwa doszło około 1900 roku do bliskiej współpracy ukraińsko-niemieckiej. Temat to dzisiaj w ogĂłle nieznany nawet wielu historykom polskim. Dlatego warto przypomnieć dzieje tej współpracy, na ktĂłrą rzucił nieco światła Stanisław Stroński w swej książce „Pierwsze lat dziesięć (1918-1928)” (LwĂłw 1928, str. 41-47).

Od 1900 roku zaczęły się ujawniać powiązania NiemcĂłw z nacjonalistami ukraińskimi w Galicji, tj. od kiedy posłowie niemieccy w pruskim Landtagu i niemieckim Reichstagu zaczęli występować Ĺźyczliwie w ich sprawach z dokumentami w ręku ze ĹşrĂłdeł ukraińskich pochodzących ze Lwowa, a ambasadorowie niemieccy w Wiedniu, podobnie jak konsulowie niemieccy we Lwowie, czynili zabiegi na ich rzecz, ktĂłre zawsze były powiązane z działalnością antypolską. Lecz o rodzaju i zakresie tych stosunkĂłw mało się wiedziało aĹź do 1913 roku, gdy polskiemu dziennikarzowi z zaboru pruskiego, Franciszkowi Salezemu Krysiakowi udało się sięgnąć do tajnych archiwĂłw słynnego Ostmarkenvereinu, wszechniemieckiego stowarzyszenia walki z Polakami, znanego powszechnie wśrĂłd PolakĂłw jako HAKATA, a przede wszystkim do osobnego dossier ukraińsko-niemieckiego, o czym poinformował społeczeństwo polskie (np. „Kuryer Śląski” 1913, nr 297, Katowice). Dokumenty i korespondencja, z ktĂłrych pierwszy jest z 23 marca 1903 roku a ostatni z 29 września 1913 roku, obejmują swą treścią spiski polityczne przeciw Polakom, instrukcje dla konsulĂłw niemieckich we Lwowie, antypolskie pomysły gospodarcze, przesyłki pieniędzy dla UkraińcĂłw na antypolską działalność we Lwowie i w Małopolsce Wschodniej. Ze strony niemieckiej w rozmowach i korespondencji brali udział sekretarze generalni Ostmarkenvereinu, pp. Bovenschen i Schoultz oraz prezes Tiedemann, a ze strony ukraińskiej sekretarze lwowskiego Komitetu Narodowego, pp. Kusmycz i Stepan Baran, kilku ukraińskich posłów do Sejmu Galicyjskiego we Lwowie oraz ksiądz grekokatolicki, członek Komitetu Narodowego i reprezentant arcybiskupa Andrija Szeptyckiego, Włodzimierz Hanyckyj, ktĂłry zapoczątkował te kontakty i do końca był głównym łącznikiem. Od tego rzekomego duchownego chrześcijańskiego i wiernego sługi abpa Andreja Szeptyckiego na gruncie antypolskim, wprost na milę buchała nienawiść do PolakĂłw. Np. z dziennika łódzkiego „RozwĂłj”, z artykułu pt. „Tiedemann i rusini” (29.12.1913) dowiedziałem się jak to sugerował Tiedemannowi brutalne wyrzucenie robotnikĂłw polskich z Niemiec przez zastąpienie ich robotnikami „ukraińskimi” z Galicji i błagał o pomoc finansową dla UkraińcĂłw, aby mogli wykupywać majątki polskie w Galicji, ewentualnie aby wykupywali je Niemcy. Z kolei wspomniany wyĹźej Stepan Baran, takĹźe i zawsze ziejący nienawiścią do PolakĂłw, zamiast siedzieć we więzieniu był w wolnej Polsce, w latach 1928-39 posłem na Sejm RP, a podczas okupacji niemieckiej współpracował z hitlerowcami w Krakowie („Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej” Warszawa 1994).

Podczas I wojny światowej 1914-18 stosunki niemiecko-ukraińskie (w odniesieniu do Galicji) były jeszcze bardziej oĹźywione, gdyĹź do walki z Polakami dążącymi do odzyskania niepodległości tak Berlin jak i Wiedeń chciał wykorzystać UkraińcĂłw galicyjskich, ktĂłrzy chętnie na to przystali. Współpraca była dwukierunkowa: jawna i tajna (ciekawe czy rozpracowana przez z natury leniwych w tej materii współczesnych historykĂłw polskich). W ręce polskie dostały się dwa listy z 1915 roku wysłane przez NiemcĂłw do ks. Hanyckyego: z DowĂłdztwa Landsturmbatallion Stendal (nr 2149 z 10.11.1915) i Pruskiego Ministerstwa Wojny (nr 2271/11. 15. U.K. z 27.11.1915) oraz prowadzony przez jednego z czołowych działaczy UkraińcĂłw galicyjskich – Eugeniusza Olesnyckyego dzienniczek z treścią wszystkich rozmĂłw niemiecko-austriacko-ukraińskich, głównie na tematy niemiecko-ukraińsko-polskie, w tym przyszłości Galicji, prowadzonych od sierpnia 1914 do września 1916 roku. We wszystkich tych rozmowach sączyła ukraińska nienawiść do PolakĂłw i chęć szkodzenia im. Z zapiskĂłw dowiadujemy się, Ĺźe np. 7 września 1915 roku premier Austrii. Hrabia Struergkh powiedział Kots Lewyckyemu, Ĺźe zaraz po wojnie z Galicji Wschodniej, Wołynia i Podola powstanie ukraińska prowincja, niezaleĹźna ale związana z Austrią. Administracja będzie niemiecka, dopĂłki nie wykształci się ukraińskich urzędnikĂłw.

Pod koniec paĹşdziernika 1917 roku władzę w Rosji objęli bolszewicy, a na Ukrainie zapanował prawdziwy chaos. Niemcy wraz z Austriakami przystąpili do utworzenia państwa ukraińskiego w Kijowie. Marionetkowemu rządowi Ukraińskiej Centralnej Rady, ktĂłry wkrĂłtce został przepędzony z Kijowa, w traktacie brzeskim, czyli traktacie pokojowym podpisany w Brześciu nad Bugiem 9 lutego 1918 roku między Niemcami i Austro-Węgrami a Ukraińską Republiką Ludową, Berlin i Wiedeń odstępował niby istniejącej Ukrainie polską Chełmszczyznę i część Podlasia. Nacjonaliści ukraińscy ze Lwowa i ich religijny przywĂłdca, arcybiskup Andrej Szeptycki nie ukrywali swego zadowolenia z tego faktu, ktĂłry był aktem przemocy, przekroczeniem uprawnień władz okupacyjnych określonych w międzynarodowej konwencji haskiej IV i nie spełniał warunku ustalenia losu tego obszaru w porozumieniu jego ludnością, co było wymagane postanowieniami art. 3 traktatu pokojowego między państwami centralnymi a Rosją, zawartego 3 marca 1918 roku rĂłwnieĹź w Brześciu Litewskim (Wikipedia). 27 marca 1918 roku zagorzały obrońca postanowień traktatu brzeskiego, arcybiskup Szeptycki zwołał we Lwowie zjazd duchowieństwa grekokatolickiego na ktĂłrym wyraĹźono radość z faktu powstania ukraińskiego państwa na Dnieprem i z przyłączenia do niego – jak pisano – „prastarych ukraińskich ziem Chełmszczyzny” (R. Grabowski, Likwidacja unickiej diecezji chełmskiej i prĂłby jej wznowienia, "Nasza Przeszłość": Studia z dziejĂłw Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, KrakĂłw 1989, nr 71). W tajnej klauzuli do tego dokumentu Austro-Węgry zobowiązywały się do wyodrębnienia Galicji Wschodniej wraz ze Lwowem i Przemyślem jako osobnego (autonomicznego) kraju koronnego Austrii, w ktĂłrej władza zostanie odebrana Polakom i oddana w ręce ukraińskie.

Niemcy i Austria przegrywający I wojnę światową i mający pełną świadomość powstania niepodległego państwa polskiego, ktĂłre zażąda od Austrii zwrotu Galicji, a od Niemiec Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego i Śląska, postanowiły w miarę moĹźności uniemoĹźliwić odrodzenie się Polski czy doprowadzenie do tego, aby była małym sezonowym państwem, ktĂłre w odpowiednim momencie będzie zlikwidowane. Dlatego Wiedeń i Berlin ustalili, Ĺźe Galicję Wschodnią oddadzą w ręce nacjonalistĂłw ukraińskich, z ktĂłrymi w tej sprawie współpracowali, co potwierdziły dokumenty ukraińskie, ktĂłre znalazły się później w rękach polskich (S. Stroński). Aby ten plan mĂłgł być zrealizowany przed samym końcem wojny przystąpiono do skierowania do Galicji Wschodniej batalionĂłw ukraińskich z pułkĂłw wojskowych, w ktĂłrych dominowali Rusini i Ukraińcy (np. pułki piechoty nr: 9, 15, 30, 55, 58, 77, 80, 90, 95, 100, 115, 124) i jednocześnie do usunięcia z Galicji Wschodniej pułkĂłw „polskich”. W ten sposĂłb w samym Lwowie znalazło się 10 000 Ĺźołnierzy austriackich narodowości rusko-ukraińskiej. 19 paĹşdziernika 1918 roku we Lwowie powołano Ukraińską Radę Narodową, ktĂłra, oczywiście, nie szukając porozumienia z Polakami, ktĂłrzy byli dominującą siłą w Ĺźyciu Lwowa i całej Galicji Wschodniej, a za zgodą rządu austriackiego i przy czynnej pomocy austriackich czynnikĂłw wojskowych (komendant austriacki we Lwowie, gen. Pfeffer oddał Ukraińcom 31 paĹşdziernika 1918 roku kasarnie, broń i składy), w nocy na 1 listopada 1918 roku opanowali LwĂłw i Galicję Wschodnią po Przemyśl.

Tak z inspracji niemiecko-austraickiej doszło do wojny polsko-ukraińskiej trwającej do lipca 1919 roku, z tym że arcypolski Lwów przepędził z miasta Ukraińców już po trzech tygodniach krwawych walk.

Koło Lwowian w Melbourne (Australia)

W 1968 roku powstało w Melbourne Koło Lwowian i MiłośnikĂłw Miasta Lwowa w Australii. Inicjatorem jego załoĹźenia oraz prezesem był Marian Kałuski. W 1974 roku ta placĂłwka kresowa przyjęła nazwę Koło Lwowian i Związek Ziem Wschodnich R.P. W latach 1968-70 Koło Lwowian i MiłośnikĂłw Miasta Lwowa w Australii wydawało dwumiesięcznik „Merkuriusz Ziem Wschodnich Rzeczypospolitej”, ktĂłrego redaktorem był Marian Kałuski (Jan Kowalik „Bibliografia czasopism polskich wydanych poza granicami Kraju od września 1939 rok” Tom V, Katolicki Uniwersytet Lubelski 1988, str. 197). Koło w 1971 roku oraz Marian Kałuski za akcję na rzecz obrony Cmentarza ObrońcĂłw Lwowa we Lwowie (Stanisław S. Nicieja „Cmentarz ObrońcĂłw Lwowa” Ossolineum, Wrocław 1990, str. 144) zostali odznaczeni Złotą Odznaką Koła Lwowian w Londynie.

KulikĂłw na Ziemi Lwowskiej

Kulików do 1945 roku był miastem w powiecie żółkiewskim, w województwie lwowskim (obecnie na Ukrainie, w obwodzie lwowskim). Dawne te ziemie lechickie (polskie), przyłączone ponownie do Polski w latach 1340-49 przez króla Kazimierza Wielkiego, w wyniku najazdów najpierw tatarskich, a potem litewskich musiały być prawie bezludne, skoro w 2. poł. XIV w. zaczęli osiedlać się tu koloniści polscy i niemieccy. Został tu więc założony w 1399 roku kościół rzymskokatolicki pw. św. Mikołaja, jeden z pierwszych w archidiecezji lwowskiej. Uposażył go Mikołaj Herburt z Felsztyna i Kulikowa, a więc tutejszy dziedzic. W 1469 roku Mikołaj (Miklasz) Herburt, stolnik przemyski, nadał osadzie prawa miejskie. Po Herburtach panami Kulikowa zostali w 2. poł. XV w. Kulikowscy herbu Drogomir, dla których miasteczko było ich gniazdem rodowym. Po nich miasto dzierżawili: Żurawińscy, Sobiescy, Radziwiłłowie i Batowscy. W 2. poł. XVII wieku król polski Jan III Sobieski osiedlił w należącym do niego Kulikowie jeńców tatarskich i tureckich, którzy wyrabiali w założonej przez niego manufakturze koce i burki (istniała jeszcze w XVIII w.). Poza tym Kulików słynął z wyrabianych tu miodów pitnych. Z czasów I Rzeczypospolitej zachowały się ślady zamczyska oraz fortyfikacji ziemnych. Od XIX w. Kulików był ważnym ośrodkiem sadownictwa oraz szewstwa dla zaopatrywania pobliskiego Lwowa i Żółkwi. Parafia rzymskokatolicka w Kulikowie została założona w 1546 roku, a konsekracji kościoła pw. św. Mikołaja Biskupa dokonał w 1766 roku arcybiskup lwowski Wacław Sierakowski. Parafia należała do dekanatu żółkiewskiego, archidiecezji lwowskiej i w 1938 roku miała 1093 wiernych. Obecną świątynię w stylu gotycko-renesansowym wystawił kasztelan przemyski Mikołaj Herburt Odnowski w 1538 roku; fasadę ma niespotykaną w innych budowlach ziem ruskich, w formie szczytu schodkowego o podziałach kratownicowych, a na uwagę zasługuje tablica erekcyjna z 1538 roku, znajdująca się w prezbiterium, oraz gotycki portal w kruchcie kościoła. Kościół był restaurowany w 1854 roku i w jego wnętrzu zachowały się fragmenty polichromii wykonanej w tymże roku przez A. Kaczmarskiego. Przed 1939 rokiem kościół posiadał kilka kopii obrazów Giotta i Tycjana oraz obrazy włoskie y XVII w. z daru króla Jana III Sobieskiego. Od chwili wypędzenia stąd Polaków przez Stalina po II wojnie światowej, opuszczony kościół popada w ruinę. W Kulikowie 20 kwietnia 1945 roku urodził się wybitny chemik polski Stanisław Głąb, od 1993 profesor i od 2005 prorektor Uniwersytetu Warszawskiego.

Ośrodki samoobrony polskiej na Wołyniu w latach 1943-44

Podczas II wojny światowej, w okresie od lipca 1941 do lipca 1944 roku polski Wołyń znajdował się pod okupacją niemiecką. Tutejsza ludność ukraińska współpracowała w okupantem niemieckim i brała udział w hitlerowskich zbrodniach (np. będąca pod niemiecką kontrolą Ukraińska Policja Pomocnicza). To dziełem Ukraińców i Niemców było brutalne wymordowanie w latach 1941-42 tutejszych Żydów (ok. 250 tys. ofiar). Widząc i biorąc udział w eksterminacji Żydów, po dokonaniu tej zbrodni nacjonaliści ukraińscy spod flag Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) postanowili dokonać eksterminacji polskiej ludności Wołynia, czyli dokonać czystki etnicznej, aby w ten sposób uniemożliwić powrót tu Polski po wojnie.

Akcję eksterminacji ludności polskiej oddziały bandyckiej UPA, wzmocnione dezerterami z Ukraińskiej Policji Pomocnicznej (wszyscy jej członkowie byli nacjonalistami ukraińskimi i gdzie mogli tam juĹź wcześniej dokuczali Polakom, ktĂłrych niekiedy takĹźe mordowali) i wspomagane przez duchownych prawosławnych, ktĂłrzy albo zachęcali swych parafian do mordĂłw i błogosławili im narzędzia zbrodni, albo sami brali w niej udział, rozpoczęli w lutym 1943 roku. Kulminacja mordĂłw przypadła na miesiąc lipiec, po wydaniu przez Dmytra Klaczkiwśkyego tajnej dyrektywy dowĂłdztwa UPA-„Piwnicz” w sprawie przeprowadzenia wielkiej akcji likwidacji polskiej ludności męskiej w wieku od 16 do 60 lat. W mordach dokonywanych z duĹźym okrucieństwem uczestniczyła rĂłwnieĹź ukraińska ludność cywilna. W całym lipcu 1943 roku ofiarą napadĂłw padło co najmniej 530 polskich wsi i osad. Tylko 11 lipca i tylko w powiatach: Kowel, Luboml i Włodzimierz Wołyński bandy UPA dokonały atakĂłw na PolakĂłw aĹź w 99 wioskach. Następnego dnia dokonano rzezi PolakĂłw w 50 dodatkowych wioskach. W masakrach dokonanych w lipcu zginęło 17 tysięcy PolakĂłw. Kolejne masowe mody dokonali Ukraińcy w sierpniu i w okresie BoĹźego Narodzenia tego roku. Zorganizowane zbrodnie trwały do lutego 1944 roku i spowodowały na Wołyniu według szacunkĂłw historykĂłw śmierć do 50-60 tysięcy PolakĂłw (Wikipedia).

Polska ludność uciekała do miast, w ktĂłrych przebywały garnizony wojsk niemieckich, albo prĂłbowała przetrwać w powstałych na prędce ośrodkach samoobrony. Powstało ich około stu, jednak takĹźe większość z nich, te ktĂłre były słabo uzbrojone, nie potrafiły powstrzymywać niekiedy kilku tysięcznych mas zdziczałego przez wojnę i panujący tu terror najpierw sowiecki, a teraz niemiecki (z ktĂłrego Ukraińcy czerpali natchnienie) chłopstwa, żądnego krwi i łupĂłw; poza tym bandytyzm jest cechą charakteru ukraińskiego, co potwierdza historia tego narodu od ponad tysiąca lat po dzień dzisiejszy (najświeĹźszy przykład: odnosząc się do konfliktu w Donbasie, nacjonalistyczny dziennikarz gazety „Ukraińśkyj tyĹźden” Bohdan Butkewycz powiedział dla telewizji Hromadske.tv, Ĺźe w Donbasie jest 1,5 mln zbędnych ludzi (miał na myśli Rosjan!) i „NajwaĹźniejsze, co trzeba zrobić w tym momencie, jakkolwiek to brutalnie zabrzmi – trzeba (ich) po prostu zabić” (Kresy.pl 2.8.2014).

Do najważniejszych i tych które przetrwały do końca polskich ośrodków samoobrony powstałych na Wołyniu należały ośrodki w: Jagodzinie i Rymaczach w powiecie Luboml, Andersówce, Bielinie i Spaszczyźnie w powiecie Włodzimierz Wołyński, Zaturcach w powiecie Horochów, Kolonii Dąbrowa, Kupiczowie i Zasmykach w powiecie Kowel, Antonówce Szepelskiej, Przebrażu i Rożyszczu w powiecie Łuck, Pańskiej Dolinie w powiecie Dubno, Dederkałach, Kutach i Rybczy w powiecie Krzemieniec, Ostrógu i Witoldówce w powiecie Zdołbunów, Hucie Starej, Hucie Stepańskiej i Wyrce w powiecie Kostopol i Antonówce w powiecie Sarny. Największym z nich był ośrodek samoobrony w Przebrażu, w którym schroniło się aż do 12 000 Polaków i który był w stanie odeprzeć aż trzy zmasowane ataki Ukraińców: pierwszy 5 lipca (1000 bandytów), drugi 31 lipca (3500 bandytów) i trzeci 30 sierpnia (12 000 bandytów, w tym połowa uzbrojonych w broń palną, a reszta w siekiery, widły, kosy). Po rozpoznaniu siły przeciwnika, dowództwo samoobrony postanowiło poprosić o pomoc oddział sowieckiej partyzantki, dowodzony przez płka Prokopiuka, stacjonujący w lasach kilka kilometrów od Przebraża. Jednocześnie przez Błota Warchańskie w kierunku na Hermanówkę przekradła się wyselekcjonowana i dobrze uzbrojona grupa obrońców Przebraża złożona z 120 ludzi, wzmocniona 30 osobowym oddziałem zwiadu konnego z ośrodka. Wspólnie z partyzantką sowiecką ta grupa przebrażan zaatakowała główne siły UPA od tyłu. W tym samym czasie obrona Przebraża rozpoczęła kontratak na wszystkich odcinkach. Manewr ten był dla upowców całkowitym zaskoczeniem, w ich szeregi wkradła się panika i rozpoczęli niekontrolowany odwrót, a właściwe ucieczkę. Straty UPA w tej bitwie ocenia się na ok. 400 zabitych, 40 wziętych do niewoli, zdobyto na nich 17 cekaemów, 6 erkaemów i 6 miotaczy min (Wikipedia).

Wyjątkowo dzielnie bronił się mały ośrodek samoobrony w Pańskiej Dolinie koło Dubna (500 PolakĂłw), ktĂłry potrafił w krwawych walkach odeprzeć aĹź cztery zmasowane ataki bandytĂłw ukraińskich: 22 czerwca, 14 lipca, 5 sierpnia i 22 września 1943 roku. – Ośrodkiem samoobrony w Ostrogu dowodził miejscowy proboszcz katolicki, o. Remigiusz Kranc; w okresie walk z bandytami ukraińskimi latem 1943 roku zginęło w okresie 3 miesięcy aĹź 560 obrońcĂłw, a po wycofaniu się oddziałów niemieckich i węgierskich oraz po wymarszu oddziału AK Franciszka Pukackiego "Gzymsa" na koncentrację oddziałów 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej, ktĂłry wspomagał obrońcĂłw, na początku stycznia 1944, bandyci ukraińscy prĂłbowali jeszcze raz zdobyć ośrodek i wymordować PolakĂłw. Bronili się oni wĂłwczas dzielnie przed UPA przez dwa tygodnie w klasztorze kapucynĂłw i budynku więzienia. ZłoĹźyli broń dopiero w ręce Armii Czerwonej, ktĂłra wkroczyła do miasta 5 lutego 1944 roku. – We wsiach Rymacze i Jagodzin koło Lubomla w1943 roku powstały silne ośrodki samoobrony, ktĂłre dzięki bohaterstwu ich mieszkańcĂłw, ktĂłrych wspierał oddział Armii Krajowej porucznika Kazimierza Filipowicza ps. "Korda", uniknęły zagłady z rąk ukraińskich nacjonalistĂłw. – W Kupiczowie tutejsi Czesi, rĂłwnieĹź zagroĹźeni eksterminacją z rąk bandziorĂłw ukraińskich, opowiedzieli się po polskiej stronie i udzielali schronienia Polakom. Stworzono tu około 100-osobowy polsko-czeski oddział samoobrony podporządkowany dowĂłdztwu Armii Krajowej w Zasmykach. Dwukrotnie: 12 i 22 listopada 1943 roku, z pomocą polskiego oddziału Armii Krajowej Władysława Czermińskiego „Jastrzębia” mieszkańcy Kupiczowa odparli atak nacjonalistĂłw ukraińskich. – Ośrodek samoobrony w Kutach, jak wszystkie inne powstał w 1943 roku w okresie największego nasilenia rzezi PolakĂłw w powiecie krzemienieckim, w ktĂłrym schronienie prĂłbowało znaleźć 2000 PolakĂłw z Kut i pobliskich wsi. UchodĹşcy załoĹźyli ośrodek samoobrony i 3 maja 1943 roku odparli atak bandytĂłw z UPA i czerni ukraińskiej, dzięki czemu uratowali się. W walce zginęło 53 obrońcĂłw. Jednak ze względu na zniszczenia i brak amunicji, następnego dnia Polacy opuścili miejscowość, szukając schronienia w Krzemieńcu lub Ostrogu. – Innymi ośrodkami samoobrony polskiej, ktĂłre trzeba było ewakuować, były wsie Huta Stepańska i pobliska Wyrka. W pierwszej szukało schronienia 3000, a w drugiej 2000 PolakĂłw. Oddział samoobrony Huty Stepańskiej miał 500 obrońcĂłw, ale tylko 80 miało broń. Ośrodki korzystały z pomocy polskich (oddział JĂłzefa Sobiesiaka) i sowieckich oddziałów partyzanckich. Zmasowany atak band ukraińskich na Hutę Stepańską nastąpił 16 lipca 1943 roku (zginęło wĂłwczas 300 PolakĂłw), a następnego dnia aĹź dwa ataki – w dzień i o 1 w nocy 18 lipca kilku tysięcy bandytĂłw. Wielokrotnie dochodziło do walki wręcz. Trzykrotnie wypierano napastnikĂłw z samego centrum wsi. Znowu zginęło wielu PolakĂłw. DowĂłdztwo samoobrony (dowĂłdca Władysław Kochański) krytycznie oceniło połoĹźenie Huty, gdyĹź brakowało juĹź amunicji. Podjęto decyzję o ewakuacji i przebijaniu się przez pierścień oblężenia na odcinku północnym w kierunku linii kolejowej Kowel-Sarny, odległej o 20 km, oraz bazy samoobrony w AntonĂłwce. Po sformowaniu kolumny wozĂłw, nad ranem 18 lipca 1943 roku wszystkie siły samoobrony zaatakowały na odcinku północnym bandytĂłw ukraińskich, odrzucając ich na boki. W powstały korytarz wdarła się 3-kilometrowa kolumna wozĂłw i pieszych. Dzięki gęstej mgle udało się uniknąć ostrzału przeciwnika i ofiar wśrĂłd uciekinierĂłw. Po wydostaniu się kolumny z kotła, jej koniec obsadzili Ĺźołnierze samoobrony odrzucając ukraiński pościg. Zginęło łącznie około 600 PolakĂłw, ale resztę udało się uratować. Część uratowanych PolakĂłw szukała schronienia w miastach wołyńskich, większość Niemcy załadowali do pociągĂłw i wywieĹşli na roboty do Niemiec. Dzisiaj wnukĂłw tych bandytĂłw – takĹźe nacjonalistĂłw ukraińskich ! – wita się w Polsce z otwartymi rękoma. Za Mikołajem Rejem: „Polak przed szkodą i po szkodzie głupi”.

Polskie Konserwatorium Muzyczne w Wilnie

W wyniku rewolucji 1905 roku Rosja carska była zmuszona przyznać większe prawa swoim nierosyjskim poddanym, m.in. Polakom na Kresach, ktĂłrzy od Powstania Styczniowego 1863-64 byli pozbawieni prawa uĹźywania swego języka w miejscach publicznych i pozbawieni moĹźliwości wydawania polskiej prasy i polskich książek, posiadania polskich organizacji społecznych i kulturalnych, m.in. teatrĂłw czy chĂłrĂłw. Obrzydliwi urzędnicy carscy – rusyfikatorzy forsowali często rozwiązania budzące sprzeciw nawet na dworze carskim. Np. gubernator miński bezskutecznie zabiegał o wprowadzenie zakazu rozpowszechniania wydawnictw polskich na terenie guberni („Przegląd Katolicki” 21,5.1989, Warszawa).

Na fali przyznanej Polakom większej wolności wybuchło polskością Wilno. Na odcinku muzycznym, w 1906 roku powstało w mieście pierwsze polskie towarzystwo śpiewacze – chĂłr „Lutnia”, dysponujący nawet własną dużą salą koncertową. Niebawem w oparciu o „Lutnię” powstało Konserwatorium Muzyczne, ktĂłrego wieloletnim dyrektorem był przybyły do Wilna w 1910 roku Adam WyleĹźyński (1880-1954), skrzypek, dyrygent orkiestr symfonicznych oraz znakomity pedagog. Pierwszy koncert z jego udziałem odbył się w paĹşdzierniku 1910 roku w nowo powstałej sali Teatru „Lutnia”. Obok K. Gałkowskiego był współorganizatorem Wileńskiej Orkiestry Symfonicznej, a w 1927 roku był członkiem jury pierwszego Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Przez cały okres swego istnienia Konserwatorium wileńskie gromadziło najlepsze siły muzyczne i pedagogiczne w mieście oraz grono muzykĂłw przybyłych do Wilna. Wykładowcami byli m.in. Adam WyleĹźyński, Stanisław Szpinalski, Tadeusz Szeligowski, Eugeniusz Dziewulski, Eleonora Kaduszkiewiczowa, Marcelina Kimontt-Jacynowa, Zofia Romaszkowa, Konstancja Święcicka, Halka LedĂłchowska, Jacobi-Pawłowiczowa, Pliszko-Ranuszewiczowa, Bronisława Gawrońska, Czesław Lewicki, Mira Rezler, Arnold Rezler.

W 1934 roku osiadł w Wilnie i podjął pracę w konserwatorium muzycznym Stanisław Szpinalski (1901-1957), świetny pianista, uczeń Ignacego Paderewskiego, koncertujący w wielu krajach Europy oraz USA i Kanady, laureat II nagrody na I Międzynarodowym Konkursie Pianistycznym im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Po zapoznaniu się ze statusem konserwatorium wraz z kilkoma jego profesorami: Tadeuszem Szeligowskim, Zofią Romaszkową i Czesławem Lewickim oraz poparciu ze strony Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a szczegĂłlnie jego referenta ds. muzyki Stefana Śledzińskiego, gruntownie je zreformował. Rozwiązano dotychczasowe konserwatorium, a w jego miejsce utworzono nowe, niezaleĹźne od towarzystwa muzycznego „Lutnia”, pod nazwą Konserwatorium Muzyczne im. Mieczysława Karłowicza. Istotną pomocą było przyznanie nowemu Konserwatorium czterech etatĂłw dla najwaĹźniejszych pedagogĂłw w Konserwatorium Warszawskim z delegacją do Wilna. Poza tym, oprĂłcz kilku pedagogĂłw ze starego konserwatorium zaangaĹźowano kilku nowych i młodych, ale uzdolnionych muzykĂłw: Czesława Lewickiego (dyrygentura, przedmioty teoretyczne), Mirę Rezler (skrzypce) i Arnolda Rezlera (wiolonczela). Dyrektorem Konserwatorium został Stanisław Szpinalski.

1 września 1939 roku Niemcy napadły zbrojnie na Polskę od zachodu, a od wschodu 17 września Związek Sowiecki, ktĂłry zajął m.in. Wilno. 26 paĹşdziernika t.r. Moskwa przekazała Wilno Litwie Kowieńskiej za sowieckie bazy wojskowe na Litwie, co umoĹźliwiło zajęcie całej Litwy przez Stalina w czerwcu 1940 roku. W czasie litewskiej okupacji Wilna polskie Konserwatorium Muzyczne wegetowało, gdyĹź Litwini prowadzili zajadłą politykę antypolską. Po włączeniu Litwy do Związku Sowieckiego władze sowieckie utworzyły Państwową Szkołę Muzyczną, do ktĂłrej włączono polskie konserwatorium. Wielu studentĂłw nowej szkoły stanowili Polacy, dlatego wiele zajęć było prowadzonych w języku polskim, chociaĹź szkoła miała niby charakter litewski. Po zajęciu Wilna przez NiemcĂłw w lipcu 1941 roku, w jesieni usunięto z niej polskich studentĂłw (ĹťydĂłw wcześniej) i była to teraz mała litewska szkółka muzyczna, gdyĹź w Wilnie było bardzo mało LitwinĂłw. W 1944 roku władze sowieckie otworzyły ponownie Państwową Szkołę Muzyczną, w ktĂłrej wykładowcami i studentami byli m.in. Polacy. Po włączeniu Wilna do Związku Sowieckiego w 1945 roku, pedagodzy i większość polskich studentĂłw wyjechała do Polski w nowych granicach. Jednak w nowej – litewskiej szkole nie brakowało nigdy PolakĂłw, gdyĹź w Wilnie pozostało dziesiątki tysięcy PolakĂłw. Ukończyli ją m.in. kompozytorzy polscy Romuald Twardowski i Alina Piechowska (potem oboje wyjechali do Polski) oraz dyrygenci, m.in. Władysław Korkuć i Jan Mincewicz, ktĂłrzy organizowali polskie zespoły pieśni i tańca na Litwie.

Do grona wybitnych wychowankĂłw wileńskiego Konserwatorium Muzycznego naleĹźał Witold Rudziński (1913-2004), kompozytor, historyk muzyki, pedagog, po wojnie dyrektor artystyczny Filharmonii i Opery Stołecznej w Warszawie, redaktor miesięcznika „Muzyka” oraz zeszytĂłw „Śpiewamy i tańczymy”, profesor od 1964 i doktor honoris causa (1998) Państwowej WyĹźszej Szkoły Muzycznej/Akademii Muzycznej w Warszawie, prezes zarządu głównego Związku KompozytorĂłw Polskich, laureat nagrĂłd, m.in. specjalnego wyróşnienia na Konkursie Księcia Rainiera w Monaco w 1963 roku za operę „Odprawa posłów greckich”. Innymi wybitnymi wychowankami Konserwatorium wileńskiego byli: Antoni Szuniewicz (1911-1987), organista, kompozytor, dyrygent, chĂłrmistrz, pedagog, po wojnie m.in. długoletni organista i dyrygent chĂłru w Bazylice Katedralnej św. Rodziny w Częstochowie; Sylwester Czosnowski (1908-1970), dyrygent, kompozytor, wybitny klarnecista, po wojnie dyrektor teatru Komedia Muzyczna w Szczecinie oraz pedagog; Ludwik Jakajtis (1904-1987), kompozytor i dyrygent, w latach 1953-70 muzyk orkiestry symfonicznej - skrzypek (altowiolista) Państwowej Filharmonii w Szczecinie; Janusz Bułhak (1906-1977), kompozytor i znany fotografik; utalentowanymi pianistami zostali Zygmunt Jeśman (po wojnie profesor Państwowej WyĹźszej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie (obecnie Uniwersytet Muzyczny Fryderyka Chopina) i Włodzimierz Trocki (po wojnie profesor Państwowej Szkoły Muzycznej w Kielcach), a utalentowanym skrzypkiem Michał Szabsaj.

Po wojnie w Polsce wybili się następujący pedagodzy wileńskiego Konserwatorium Muzycznego im. Mieczysława Karłowicza: Stanisław Szpinalski był m.in. profesorem WyĹźszych Szkół Muzycznych w Łodzi, Poznaniu i Warszawie (był takĹźe jej rektorem) i prezesem Towarzystwa im. Fryderyka Chopina w Warszawie (1955-67), Tadeusz Szeligowski był profesorem Szkół Muzycznych w Poznaniu i Warszawie oraz został znanym kompozytorem, Eugeniusz Dziewulski (1888-1978), dy¬rygent, kierownik muzyczny i dyrektor teatru, reĹźyser, scenograf, bardzo zasłuĹźony w Ĺźyciu muzycznym Wilna, po wojnie m.in. współpracował z Teatrem WybrzeĹźe (sceny w Gdyni i Sopocie), był prezesem Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i dyrygował jego orkiestrą, był twĂłrcą głośnego widowiska regionalnego „Wesele na Kurpiach”, wystawionego w Warszawie w 1949 roku, a jego suita orkiestrowa „Kolorowe obrazki” została wyróşniona na Konkursie Kompozytorskim im. księcia Rainiera w Monako w 1966 roku; Marcelina Kimontt-Jacynowa została profesorem Konserwatorium Warszawskiego; Zofia Kerntopf-Romaszkowa była profesorem fortepianu w Akademii Muzycznej w Łodzi (1946–1966) i autorką licznych i mających wiele wydań pozycji pianistycznej literatury pedagogicznej; Czesław Lewicki (1906-1979) był dyrygentem w Polskim Radiu w Warszawie; Arnold Rezler (1909-2000), wiolonczelista, dyrygent, kompozytor po wojnie m.in. dyrygentem Filharmonii Narodowej w Warszawie (obok Bohdana Wodiczki), potem Opery Warszawskiej i w latach 1964-78 dyrektorem artystycznym Centralnej Orkiestry Reprezentacyjnej Wojska Polskiego. Jego świetna kariera dyrygencka rozpoczęła się niespodziewanie w Wilnie w 1939 roku i stała się później jego Ĺźyciową pasją i powołaniem. Podczas transmisji koncertu Orkiestry Filharmonii Wileńskiej na antenę rozgłośni Polskiego Radia zabrakło dyrygenta. Arnold Rezler, wiedziony poczuciem odpowiedzialności, stanął za pulpitem i poprowadził orkiestrę, ratując od skandalu Filharmonię i Polskie Radio.

W Wilnie urodził się Tadeuszowi Szeligowskiemu syn Aleksander (1934-1993), kompozytor, dyrygent, organista i pedagog, profesor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Poznaniu i asystent dyrygenta Filharmonii Poznańskiej.

O wysokim poziomie nauczania w Konserwatorium Muzycznym im. Mieczysława Karłowicza w Wilnie świadczy fakt, że zgodnie z zarządzeniem ministra kultury i sztuki z dnia 25 września 1950 roku w sprawie określenia szkół artystycznych, których ukończenie stanowi dowód posiadania studiów wyższych, na liście podanych szkół znalazło się przedwojenne konserwatorium wileńskie.

Kowel na Wołyniu i Polacy urodzeni w tym mieście

Kowel nad Turią do 1945 roku był względnie duĹźym miastem powiatowym w wojewĂłdztwie wołyńskim (obecnie Ukraina, obwĂłd wołyński). W XIV w. Kowel zajęła Litwa, ktĂłra w 1385 roku zawarła unię z Polską. Został wzniesiony tu zamek, ktĂłry został spalony podczas wojen polsko-szwedzkich w XVII w. W skład Polski wszedł Kowel w 1569 roku. Prawa miejskie magdeburskie nadał Kowlu w 1518 roku krĂłl Zygmunt I Stary. Jego Ĺźona, krĂłlowa Bona, nabyła miasto od SanguszkĂłw i utworzyła tu starostwo niegrodowe. KrĂłlowa dbała o gospodarkę miasta, potwierdziła mu prawa magdeburskie, sprowadziła nowych osadnikĂłw, zezwoliła na pobieranie dziesięciny od kupcĂłw przybywających na duĹźe targi drewnem i rybami, a w 1536 roku zatwierdziła miejscowe ustawy cechowe. Po Bonie dobra kowelskie weszły w skład dĂłbr krĂłlewskich. Pierwszy kościół katolicki dla PolakĂłw został tu załoĹźony w 1591 roku. Po zniszczeniach wojennych odbudowany w 1710 roku i w 1725 roku konsekrowany przez biskupa łuckiego Stefana Rupniewskiego. Odbudowany po poĹźarze w 1854 roku odbudowany (drewniana świątynia) p.w. św. Anny, przetrwał do 1945 roku, kiedy to został zniszczony przez władze sowieckie. Parafia kowelska, licząca 3800 wiernych w połowie XIX w., wchodziła w skład dekanatu kowelskiego diecezji łuckiej. Przed I wojną światową do dekanatu kowelskiego naleĹźały kościoły parafialne w Kowlu, Lubomlu, Przewałach, Turzysku, Hołobach, Ratnie, Kamieniu Koszyrskim, Bucyniu, OstrĂłwkach i Nabrzusce (władze carskie zlikwidowały parafie w: Opalinie, Mielnicy, Hulewiczach i Maciejowie). W 1616 roku krĂłl Zygmunt III potwierdził Kowlu prawa miejskie. Miasto było w tym czasie ludne i miało dobrze rozwinięte rzemiosło (obok tradycyjnych rzemiosł m.in. cechy malarzy, złotnikĂłw, hafciarzy). Za zasługi w wojnie ze Szwedami 1655-56 krĂłl Jan Kazimierz oddał tamtejsze starostwo doĹźywotnio Stefanowi Czarnieckiemu i jego Ĺźonie Zofii. KrĂłlowie August III i Stanisław August nadali miastu róşne nowe przywileje. W 1773 roku z woli Sejmu starostwo kowelskie otrzymał wojewoda krakowski Wacław Piotr Rzewuski na własność dziedziczną. W ramach represji po Powstaniu Listopadowym 1830-31 rząd rosyjski w 1831 roku skonfiskował Rzewuskim dobra kowelskie. W 1792 roku stacjonował tu polski pułk jazdy - 3 Pułk Przedniej StraĹźy Buławy Polnej Koronnej, ktĂłry brał udział w wojnie z Rosją w obronie Konstytucji 3 maja i w Powstaniu Kościuszkowskim 1794 roku. W latach 1795-1915 Kowel był pod zaborem rosyjskim jako miasto powiatowe w guberni wołyńskiej; miasto stało się bardzo waĹźną węzłową stacją kolejową, na skrzyĹźowaniu linii: Brześć n. Bugiem – RĂłwne, Chełm – Sarny, Kamień Koszyrski – Włodzimierz. Otwarta w 1877 roku linia kolejowa łączący Kowel z granicą Prus Wschodnich znana była jako Kolej Nadwiślańska (łączyła Kowel z Lublinem i Warszawą). Zaborcy rosyjscy, tak jak gdzie indziej, niszczyli tu brutalnie polskość. W latach 1915–16 w okolicy Kowla toczyły się ciężkie walki między wojskami rosyjskimi i austriackimi, a w obu armiach było bardzo wielu rekrutĂłw polskich. Na cmentarzu wojennym „Na GĂłrce” pochowano 1820 Ĺźołnierzy austriackich i niemieckich oraz 300 PolakĂłw.

W listopadzie 1918 roku odrodziło się państwo polskie i rozpoczęła się walka o jego granice, w tym takĹźe na wschodzie. Na przełomie stycznia i lutego 1919 roku płk. Edward Rydz ps. "Śmigły" objął dowĂłdztwo nad Grupą Operacyjną „Kowel”, mającą za zadanie obronę odcinka HrubieszĂłw – Włodzimierz-Wołyński – rzeka StochĂłd – Maniewicze przed oddziałami UkraińcĂłw Naddnieprzańskich. W wyniku działań manewrowych oddziały płk. Edwarda Rydza na początku marca zajęły Włodzimierz i Kowel. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, w sierpniu Kowel zajęła dzicz bolszewicka prąca na Warszawę. Po wielkiej klęsce bolszewikĂłw pod Warszawą w połowie sierpnia, wojska polskie przystąpiły do ponownego zajmowania Ziem Wschodnich. 12 września ruszyła polska ofensywa, ktĂłrej kierunek wiĂłdł z Hrubieszowa na Włodzimierz Wołyński-Łuck-RĂłwne. Zmotoryzowany oddział pod dowĂłdztwem mjr. Włodzimierza Bochenka wyruszył z Włodawy by od północy dopaść Kowla. Rozbiwszy słabe oddziały bolszewickie po drodze, oddział niespodziewanie wpadł do Kowla, gdzie urzędowały spokojnie, jako zakwaterowane kilkadziesiąt kilometrĂłw za frontem, sztaby dywizji bolszewickich. Po krĂłtkiej, aĹź uporczywej walce, Kowel znalazł się w polskich rękach.

W niepodległej Polsce (1919-39) Kowel był trzecim największym miastem wojewĂłdztwa wołyńskiego (ok. 30 tys. mieszk. w 1939 r.), zamieszkałym głównie przez PolakĂłw i ĹťydĂłw – po połowie (wśrĂłd 27 677 mieszk. w 1931 r. było zaledwie 4875 prawosławnych – UkraińcĂłw i Rosjan, czyli zaledwie ok. 15% ludności miasta). Miasto było siedzibą duĹźego powiatu kowelskiego. Kowel stanowił duĹźy i waĹźny węzeł kolejowy (były tu takĹźe zakłady naprawcze taboru kolejowego, odbudowano zniszczony podczas I wojny światowej duĹźy dworzec kolejowy). Kowel był miastem wielu szkół (8 podstawowych, 3 gimnazja, 7 szkół zawodowych w tym bardzo waĹźnej placĂłwki – Szkoły Mierniczej i Drogowej). W mieście stacjonowała wielka jednostka Wojska Polskiego - 27 Dywizja Piechoty (takĹźe dowĂłdztwo i sztab), ktĂłra podczas kampanii wrześniowej 1939 walczyła dzielnie na Pomorzu i Mazowszu, a jeden z oddziałów wziął udział w obronie Warszawy. W Czerkasach pod Kowlem znajdowała się do 1939 roku polska wielka składnica uzbrojenia. W okresie międzywojennym w Kowlu wydawanych było 11 czasopism polskich: pierwsze to „Gazeta Kowelska” 1923-25, a ostatnie „Ziemia Kowelska” wydawana od 1938 roku; na uwagę zasługuje miesięcznik literacki i naukowy młodzieĹźy Państwowej Szkoły Mierniczej i Drogowej „Na StraĹźy”, wydawany w latach 1923-30.

Kowel szczycił się Kościołem Pomnikiem ku czci Niepodległości i Bohaterów Kresów p.w. św. Stanisława Bpa, wzniesionym przez proboszczów kowelskich: ks. prałata Feliksa Sznarbachowskiego i ks. infułata Mariana Tokarzewskiego (zamordowanego przez NKWD w 1941 r.) w latach 1924-31 (arch. Konanowicz z Warszawy); był to największy kościół katolicki na Wołyniu. W 1928 roku parafia kowelska liczyła 14 782 wiernych, a do dekanatu kowelskiego w diecezji łuckiej należały parafie w: Czersku, Hołobach, Karasinie, Kowlu, Maniewiczach, Mielnicy, Perespie, Powursku, Turzyńsku i Zasmykach. Kościół św. Anny z 1854 roku był kościołem filialnym parafii św. Stanisława Bpa. W Kowlu był także kościół garnizonowy św. Wojciecha. Kościół św. Stanisława uległ zniszczeniu podczas II wojny światowej. Sowieci ogromne mury rozebrali, budując z uzyskanej cegły więzienie i kilka budynków miejskich.

Po napadzie Niemiec na Polskę 1 września 1939 roku komendantem miasta został ppłk. Andrzej Hałaciński. 17 września t.r. Związek Sowiecki napadł na Polskę, zajmując Ziemie Wschodnie. Od września 1939 do czerwca 1941 roku Kowel był pod okupacją sowiecką, następnie do lipca 1944 pod okupacją niemiecką (Ukraińcy współpracowali z hitlerowcami, m.in. posterunek policji ukraińskiej w Kowlu). Podczas rzezi Polaków przez nacjonalistów ukraińskich w 1943 roku w mieście znalazło schronienie kilka tysięcy Polaków. Ponownie zajęty przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 roku. W marcu-kwietniu 1944 roku w pobliżu Kowla operowała 27 Wołyńska Dywizja Piechoty Armii Krajowej biorąc wraz z Armią Czerwoną udział w zakończonej niepowodzeniem operacji kowelskiej. W latach 1939-1946 zginęło w Kowlu i okolicach miasta ponad 7 tys. Polaków, z których ponad 3000 to ofiary sowieckiej i niemieckiej okupacji, a około 3750 ludzi, z czego w samym Kowlu 44 osoby, zamordowali nacjonaliści ukraińscy z bandyckich organizacji OUN-UPA. Żydów kowelskich wymordowali Niemcy wraz z Ukraińcami; około 2000 z nich zostało rozstrzelanych na polskim cmentarzu katolickim. Pozostawione przez Żydów mienie zostało rozgrabione przez Niemców i ludność ukraińską.

W 1945 roku Stalin oderwał Kowel (wraz z całymi Ziemiami Wschodnimi) od Polski i włączyć do Związku Sowieckiego (Republiki Ukraińskiej) i wypędził stąd Polaków. Z okręgu wysiedleńczego Kowel w latach 1945-46 wypędzono do komunistycznej Polski 20 709 Polaków. W mieście pozostało niewielu Polaków. Po upadku Związku Sowieckiego odrodziło się w Kowlu życie polskie. Działa oddział Towarzystwa Kultury Polskiej, który prowadzi polską szkołę sobotnio-niedzielną, a w 1996 roku, dzięki pomocy finansowej ze strony Stowarzyszenia Wspólnota Polska w Warszawie do Kowla został przeniesiony i gruntownie odremontowany drewniany kościół katolicki z pobliskich Wiszenek, który stanowi centrum życia społeczno-kulturalnego wspólnoty rzymskokatolickiej. Miastami partnerskim Kowla są: Chełm, Brzeg Dolny, Łęczna, Legionowo i Krasnystaw.

W Kowlu urodziło się szereg znanych i zasłuĹźonych PolakĂłw, m.in.: Waldemar Babinicz (1901-1969), pisarz i pedagog, dyrektor Uniwersytetu Ludowego w RoĹźnicy k. Jądrzejowa; Klemens Paweł Białecki (ur. 1929), ekspert z zakresu handlu zagranicznego i marketingu, twĂłrca polskiej szkoły marketingu międzynarodowego, profesor m.in. WyĹźszej Szkoły Handlowej w Warszawie; Henryk Biernacki (1894-1944), lekarz, działacz PPS-Lewicy, ordynator lecznicy Okręgowego Związku Kas Chorych w Krakowie; Kazimierz Dejmek (1924-2002), wybitny polski reĹźyser i aktor teatralny, dyrektor Teatru Narodowego (1962-68) i Teatru Polskiego (1981-95) w Warszawie, minister kultury i sztuki 1993-96, poseł na Sejm RP; Andrzej Dembicz (1939-2009), latynoamerykanista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, twĂłrca i dyrektor Centrum StudiĂłw Latynoamerykańskich; Michał Friedman (1913-2006), pedagog i tłumacz na język polski literatury hebrajskiej i jidysz; Wanda Grabowska (1883- po 1 IX 1939), pedagog, czołowa działaczka pedagogiczna w Piotrkowie Trybunalskim, dyrektorka gimnazjum Ĺźeńskiego Zrzeszenia Nauczycieli Szkół Średnich tamĹźe; Ryszard Horodecki (ur. 1943), fizyk, zajmujący się fizyką teoretyczną i informatyką kwantową, profesor Uniwersytetu Gdańskiego; Leszek Kasprzyk (ur. 1925), ekonomista i badacz stosunkĂłw międzynarodowych, profesor Uniwersytetu Warszawskiego; Zygfryd Piotr Koziełł (1926-2006), jeden z czołowych działaczy Polonii w Melbourne (Australia); Feliks Antoni Krzan (Krzanowski), (ur. 1920), weterynarz, Ĺźołnierz II Korpusu Polskiego (udział w bitwie o Monte Cassino), wykładowca Temple University w Filadelfii (USA); Krzysztof Kursa (1941-1990), aktor teatralny i filmowy; Bogusław Lambach (1925-1988), operator filmowy, autor zdjęć do wielu filmĂłw polskich; Jerzy Nocuń (ur. 1933), dziennikarz w Warszawie; Barbara Pietkiewicz (ur. 1936), producentka filmowa, dziennikarka; Antoni Przygoński (1924-2014), historyk, dyplomata (Moskwa, Rostok); Jerzy Stanisław Siemasz (ur. 1939), tłumacz, literat, autor piosenek, lektor języka angielskiego na Uniwersytecie Warszawskim; Jerzy Skoczek (ur. 1938), inĹźynier, 1990-94 wiceprezydent Siedlec; Leszek Jakub Sławiński (1927-1995), dziennikarz, wydawca, m.in. w 1981 sekretarz redakcji „Biuletynu Informacyjnego” – pierwszego tygodnika „Solidarności”; Jan Stachniuk (1905-1963), filozof, teoretyk kultury, historiozof, publicysta, ideolog i twĂłrca polskiej nacjonalistycznej grupy „Zadruga” oraz pisma o tym samym tytule; Zbigniew Staszkiewicz (ur. 1924), ksiądz katolicki, proboszcz parafii NawrĂłcenia św. Pawła w Lublinie, kanonik archidiecezji lubelskiej; Marian Stępniewski (ur. 1935), mineralog i geochemik, specjalista w zakresie spektrometrii rentgenowskiej, kierownik Centralnego Laboratorium Chemicznego Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie; Zofia Szajuk-Pietraszkowa (1940-1988), matematyk, wykładowca Wojskowej Akademii Technicznej w Warszawie, taterniczka, alpinistka, w 1970 w czasie wyprawy polskich alpinistĂłw w Pamir (Związek Sowiecki) jako pierwsza Polka przekroczyła wysokość 7000 m wchodząc na Szczyt Lenina (7134 m), z członkami tej wyprawy dokonała teĹź I wejścia na trzy szczyty we wschodnim Pamirze: Szczyt Warszawa (6042 m), Szczyt Poronin (6205 m) i Szczyt Tatry (6142 m); Ludwik Szenderowski (1905-1993), duchowny protestancki, jeden z liderĂłw Związku Ewangelickich Chrześcijan w Polsce; Janusz Turowski (ur. 1927), inĹźynier, specjalista w zakresie elektrodynamiki technicznej, maszyn elektrycznych i mechatroniki, profesor Politechniki Łódzkiej; Mieczysław Warywoda (ur. 1915), technik, oficer Wojska Polskiego – major II Korpusu Polskiego, uczestnik bitwy o Monte Cassino V 1944; Michał Waszyński (1904-1965), wybitny reĹźyser filmowy, montaĹźysta i scenarzysta w okresie międzywojennym; Wanda WrĂłblewska (1911-1997), reĹźyser teatralny, m.in. 1956-68 załoĹźyciel, dyrektor i reĹźyser Teatru Ziemi Mazowieckiej w Warszawie; Janusz Zawisza (1916-1987), ichtiolog, profesor Instytutu Rybactwa ŚrĂłdlądowego w Olsztynie; Jolanta Zdrzalik (1938-2004), artystka malarka.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt