Środa 24 Kwietnia 2024r. - 115 dz. roku,  Imieniny: Bony, Horacji, Jerzego

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 26.09.14 - 20:30     Czytano: [3129]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Ukraińcy chcieli wysiedleń

– no to ich wysiedlono


Ukraińcy lamentują po dziś dzień, Ĺźe zaraz po II wojnie światowej spotkała ich wielka krzywda: zostali wysiedleni do Związku Sowieckiego z Polski – z Ziemi Chełmskiej i Ziemi Przemyskiej. Nie chcą jednak pamiętać, Ĺźe to oni pierwsi rzucili myśl wypędzania stąd ludzi z pomocą Hitlera. Chodziło o PolakĂłw, więc według nich wszystko w tym przypadku było w porządku. Jak jednak ta ich myśl wkrĂłtce zemściła się na nich samych z woli Stalina, to lamentują na cały świat.

Ziemia Chełmska albo Chełmszczyzna, zamieszkiwana od kilku wiekĂłw przez LechitĂłw-PolakĂłw, znalazła się w granicach Polski za jej załoĹźyciela księcia Mieszka I (stanowiła część GrodĂłw Czerwieńskich). W 981 roku napadł na Polskę książę kijowski Włodzimierz i Ziemię Chełmską przyłączył do Rusi Kijowskiej. Odbierali ją Rusi i przyłączali do Polski Bolesław Chrobry i Bolesław Śmiały. Ok. 1090 roku ponownie odpadła od Polski i do 1340 roku wchodziła w skład Rusi Halicko-Wołyńskiej. Książęta ruscy wprowadzali tu prawosławie, co z biegiem lat doprowadziło do rutenizacji tutejszej ludności. W 1340 roku zmarł jej bezdzietny książę Jerzy II (zresztą Polak z pochodzenia), ktĂłry w testamencie przekazał władzę nad księstwem krĂłlowi polskiemu Kazimierzowi Wielkiemu. Od tego czasu, ostatecznie od 1366 roku po dziś dzień Ziemia Chełmska dzieliła losy Polski i narodu polskiego. Stolicę tej ziemi – Chełm polski krĂłl Władysław Jagiełło uczynił miastem w 1392 roku. ChociaĹź mieszkali tu Rusini, z ktĂłrych część stała się Ukraińcami pod koniec XIX w., ich udział w Ĺźyciu narodu ukraińskiego był znikomy, jak rĂłwnieĹź samej Ziemi Chełmskiej. Bo chłopi i to w dodatku analfabeci w zasadzie nigdy i nigdzie nie tworzyli historii. Podczas ukraińskiego powstania Bohdana Chmielnickiego w 1648 roku Chmielnicki Chełm spalił, a Zamościa nie mĂłgł zdobyć. To prawie wszystko co Ziemia Chełmska wniosła do historii „Ukrainy” od XV w.! NaleĹźenie przez kilkaset lat do Polski spowodowało silną polonizację tej ziemi - głównie przez dobrowolną polonizację RusinĂłw, na co wpływała w decydujący sposĂłb ich przynaleĹźność do Cerkwi unickiej w latach 1596-1875, ktĂłra sama uległa duĹźej polonizacji. JuĹź w 1375 roku została tu załoĹźona katolicka diecezja chełmska, ktĂłra naleĹźała do polskiej metropolii lwowskiej. W 1627 roku były w diecezji chełmskiej 73 parafie i 5 męskich klasztorĂłw, a liczba wiernych wynosiła ok. 40 000. Natomiast w 1772 roku diecezja liczyła 88 parafii, 129 kościołów, 1 kolegiatę, 22 klasztory męskie (320 zakonnikĂłw), 3 Ĺźeńskie (40 zakonnic), 2 seminaria (15 alumnĂłw), 150 księży diecezjalnych i ok. 82 000 wiernych. Na skutek rozbiorĂłw Polski w 1793 i 1795 uległa ona likwidacji w 1805 roku, a jej obszar wszedł w skład nowoutworzonej katolickiej diecezji lubelskiej. Drugie najwaĹźniejsze miasto Ziemi Chełmskiej – Zamość został załoĹźony w 1580 roku przez polskiego hetmana wielkiego i kanclerza Jana Zamoyskiego, ktĂłry w załoĹźył tu takĹźe trzecią w kraju polską wyĹźszą uczelnię – Akademię Zamojską (1594-1784).

Od 1815 do 1915 roku Ziemia Chełmska była okupowana przez Rosję; wchodziła w skład KrĂłlestwa Polskiego. Carat prowadził tu politykę rusyfikacji i bezwzględną walkę z polskością. W 1875 roku zniĂłsł Cerkiew unicką, jej wiernych, bez ich zgody na to, zaliczył do prawosławnych, a cerkwie unickie jak i wiernych podporządkował prawosławnej eparchii warszawskiej; w 1905 roku carat utworzył tu z cerkwi unickich prawosławną diecezję chełmską. Po przyznaniu przez carat wolności religijnej swoim poddanym w 1905 roku od 80 do 120 tys. wiernych z terenu Ziemi Chełmskiej eparchii chełmsko-warszawskiej – byłych unitĂłw i de facto PolakĂłw przeszło z prawosławia na katolicyzm. Carat i Cerkiew prawosławna wpadli w furię i postanowili „za karę” oderwać Ziemię Chełmską od KrĂłlestwa Polskie i włączyć ją bezpośrednio w granice Rosji. Z Chełmszczyzny utworzono w 1912 roku gubernię chełmską, ktĂłra liczyła 745 000 mieszkańcĂłw, w tym aĹź 467 000 katolikĂłw-PolakĂłw (według danych rosyjskich!). A więc była to de facto polska kraina. W 2.poł. XIX w. zaczął kształtować się narĂłd ukraiński, ktĂłry uwaĹźał polską z punktu widzenia historycznego i obecnie takĹźe etnicznego Chełmszczyznę za ziemię ukraińską i widział ją w granicach przyszłego państwa ukraińskiego. Podczas I wojny światowej, w 1915 roku Rosjanie byli zmuszeni opuścić KrĂłlestwo Polskie, Chełmszczyznę i duĹźy obszar byłych KresĂłw Rzeczypospolitej. Chełmszczyznę okupowały teraz wojska niemiecko-austriackie. Antypolsko nastawione Niemcy i Austria, bojące się odbudowy państwa polskiego, 9 lutego 1918 roku na mocy pokoju brzeskiego odstąpiły Chełmszczyznę Ukrainie, jednak juĹź w listopadzie 1918 roku Chełm znalazł się w niepodległej Polsce, a po walkach pod Kobylanami, cała Chełmszczyzna została ostatecznie wyzwolona przez wojsko polskie i od tej pory naleĹźy do Polski.

W swojej pracy pt. „Polish-Ukrainian Relations: The Burdon of History” (Relacje polsko-ukraińskie: brzemię historii), ktĂłra ukazała się w naukowej publikacji „Poland and Ukraine. Past and Present” Edmonton-Toronto 1980), ukraiński historyk Iwan Rudnyckyj omawiając stosunki polsko-ukraińskie w latach 1917-21 pisze, Ĺźe Ukraińcy mieli kilka okazji w tym okresie na zawarcie kompromisu z Polską, ktĂłre sami zmarnowali. Jako pierwszy przykład Rudnyckyj podaje ukraińskie żądanie na sowiecko-niemiecko-austriackiej konferencji pokojowej w Brześciu nad Bugiem w styczniu-lutym 1918 roku przyłączenia do marionetkowego państwa ukraińskiego Chełmszczyzny, ktĂłra od setek lat naleĹźała do Polski i była pod przemoĹźnym i róşnorakim wpływem polskim (dodajmy tu, Ĺźe przez sprawę unitĂłw Chełmszczyzna i Podlasie były takĹźe sumieniem narodu polskiego, a poza tym Polacy stanowili większość ludności na na tym terenie – 70,7% ogółu ludności, czy się to Rudnyckyemu i innym Ukraińcom podoba czy nie). Rudnyckyj dodaje, Ĺźe przynaleĹźność Chełmszczyzny do państwa ukraińskiego nie była tak istotna i Ĺźe nikt z PolakĂłw nie myślał rezygnować z tej krainy, potępiając, jak jeden mąż, w masowych demonstracjach postanowienia pokoju brzeskiego o oderwaniu Chełmszczyzny od KrĂłlestwa Polskiego. Fakt ten, konkluduje Rudnyckyj, tylko zaognił i tak napięte stosunki polsko-ukraińskie.

Po napadzie Niemiec hitlerowskich (1 września) i Związku Sowieckiego (17 września) na Polskę w 1939 roku, wojska niemieckie zajęły Chełmszczyznę na początku paĹşdziernika 1939 roku. Weszła ona w skład zarządzanego przez NiemcĂłw Generalnego Gubernatorstwa, czyli niemieckiego „państwa” PolakĂłw. Jednak Ukraińcy, ktĂłrzy współpracowali z Niemcami, uzyskali od niemieckich władz okupacyjnych pozycję uprzywilejowaną w stosunku do PolakĂłw i rozpoczęli z ich pomocą na wielką skalę ukrainizację ziemi chełmskiej (Ukraiński Komitet Centralny, filia ukraińskiego pisma „Krakowskie Wisti” w Chełmie, ukraińska policja, odnowiona diecezja prawosławna, Ukraińskie Towarzystwo Oświatowe, szkolnictwo ukraińskie włącznie ze szkołami średnimi, podczas gdy Polacy mogli mieć jedynie czteroklasowe szkoły podstawowe, róşne kooperatywy).

Stojący na czele Ukraińskiego Komitetu Centralnego w Krakowie Wołodymyr Kubijowycz 18 kwietnia 1941 roku wysłał pismo do niemieckiego gubernatora Hansa Franka, w ktĂłrym zasugerował utworzenie z Chełmszczyzny i Ziemi Przemyskiej „ukraińskiego terytorium etnicznego”, z ktĂłrego miało być wypędzonych 1 milion PolakĂłw. Niemcy na ten projekt się nie zgodzili. Hans Frank stwierdził, Ĺźe tego typu rozwiązania administracyjne będą moĹźliwe jedynie po zakończeniu działań wojennych (Cz. Partacz „Działalność nacjonalistĂłw ukraińskich w Ziemi Chełmskiej i na Podlasiu 1939-1944...” Warszawa 2004).

Latem 1944 roku zakończyły się działania wojenne na Ziemi Chełmskiej i Ziemi Przemyskiej. Jednak NiemcĂłw juĹź tu nie było. Do budowania nowej – komunistycznej Polski w nowych granicach, m.in. bez Ziem Wschodnich (m.in. Wołyń i Małopolska Wschodnia) w oparciu o sowieckie bagnety zabrał się energicznie JĂłzef Stalin. To on odpowiedział na pytanie: do kogo powinna naleĹźeć Ziemia Chełmska i Ziemia Przemyska i kogo naleĹźy z niej wysiedlić. Uznał te ziemie za polskie i postanowił wysiedlić z nich UkraińcĂłw. Nakazał 9 września 1944 roku komunistycznemu Polskiemu Komitetowi Wyzwolenia Narodowego (rządowi „polskiemu”) oraz Republice Ukraińskiej zawarcie układu polsko-ukraińskiego o przesiedleniu ludności ukraińskiej z terytorium Polski do Republiki Ukraińskiej i obywateli polskich z terytorium polskiego włączonego do Związku Sowieckiego we wrześniu 1939 roku, tj., w tym przypadku, do Republiki Ukraińskiej. Od 15 paĹşdziernika 1944 roku do 15 czerwca 1946 roku wysiedlono z Chełmszczyzny na Ukrainę 190 734 UkraińcĂłw, a z Ziemi Przemyskiej i BeskidĂłw 289 566 UkraińcĂłw.

Przysłowia są mądrością narodów. Jedno z polskich przysłów mówi: Kto pod kim dołki kopie, sam w nie wpada. Ukraińcy chcieli z pomocą hitlerowców wypędzić Polaków z Ziemi Chełmskiej i Ziemi Przemyskiej. Los zrządził, że Stalin wypędził ich z tych polskich ziem.

Ewakuacja PolakĂłw do Rosji w 1915 roku

W sierpniu 1914 roku wybuchła w Europie I wojna światowa. Rosja znalazła się w stanie wojny z Niemcami i Austro-Węgrami. W pierwszym etapie wojny walki toczyły się na terenie niemieckich Prus Wschodnich (bitwy pod Głąbinem i Tannenbergiem), na pograniczu polsko-rosyjskim i w Galicji, ktĂłrej wschodnią część wraz ze Lwowem zdobyły wojska rosyjskie. W 1915 roku nastąpiło przejęcie inicjatywy przez NiemcĂłw – rozpoczął się niemiecki marsz na wschĂłd. W połowie 1915 roku na polecenie rządu i dowĂłdztwa rosyjskiego nastąpiła przymusowa ewakuacja z KrĂłlestwa Polskiego z zachodnich połaci KresĂłw w głąb Rosji wielu fabryk, urzędĂłw, instytucji oświatowych, bankĂłw, zakładĂłw ubezpieczeniowych, izb skarbowych, zarządĂłw kolei itp. oraz z Galicji Wschodniej dodatkowo mężczyzn w wieku poborowym z rodzinami, co spowodowało wysiedlenie na wschĂłd około 1 miliona PolakĂłw.

Najwięcej uchodĹşcĂłw polskich zatrzymało się na głównych szlakach wędrĂłwki, w guberniach białoruskich: wschodnia część wileńskiej – 15 tys., w mińskiej – 122,5 tys., mohylewskiej – 94,7 tys. i witebskiej – 23,5 tys., w guberniach ukrainnych: wschodnia część wołyńskiej (Ĺťytomierszczyzna) – 15 tys., podolskiej – 10 tys., kijowskiej 57,4 tys. (w tym w Kijowie ok. 40 tys.), jekaterynosławskiej – 68 tys., charkowskiej – 36 tys., w guberniach czernihowskiej i połtawskiej – od 20 do 30 tys., w guberniach chersońskiej i taurydzkiej (Krym) od 10 do 20 tys. Na terenie Rosji właściwej Polacy zostali osiedleni w guberniach: moskiewskiej – 72,5 tys., piotrogrodzkiej (petersburskiej) – 66 tys., w guberni orłowskiej i w Obwodzie Wojska Donieckiego – po ponad 30 tys., w guberni saratowskiej od 20 do 30 tys., w guberniach: pskowskiej, twerskiej, jarosławskiej, kałuskiej, tulskiej, riazańskiej, tambowskiej, kurskiej i woroneskiej od 10 do 20 tys., a na Syberii ok. 11 tys.

Większość tych uchodźców powróciła do Polski po upadku caratu w 1917 roku i po zawarciu traktatu ryskiego między Polską a Związkiem Sowieckim w 1921 roku.

Losy inkunabułów na Ziemiach Wschodnich po II wojnie światowej

Inkunabuły to druki/książki wydane przed 1500 rokiem. Czyli są to bardzo stare, rzadkie i wyjątkowo cenne dziś druki.

Największe zbiory inkunabułów na przedwojennych polskich Ziemiach Wschodnich były w bibliotekach Lwowa i Wilna oraz w bibliotece klasztoru bernardynów w Samborze (woj. lwowskie, ob. Ukraina).

Niestety, w 1945 roku Związek Sowiecki oderwał Ziemie Wschodnie od Polski, co spowodowało m.in. utratę przez naród polski polskich zbiorów bibliotecznych na tych ziemiach, które zostały zawłaszczone przez biblioteki litewskie, ukraińskie, białoruskie i rosyjskie. Najłaskawiej dla narodu polskiego los potraktował inkunabuły, które znajdowały się we Lwowie i Samborze, najgorzej te, które były w Wilnie.

Litwini wyjątkowo skrupulatnie i brutalnie zadbali o to, aby Ĺźadne polskie zbiory biblioteczne, archiwalne i muzealne, nawet te najbardziej związane z Polakami – bezcenne polskie pamiątki narodowe, zgromadzone i utrzymywane do 1939 roku wysiłkiem społeczeństwa polskiego, zdobyte i stworzone kosztem jego kosztem i stanowiące niewątpliwie własność narodową polską, nie zostały wywiezione z Wilna – nie zostały zwrĂłcone prawowitemu ich właścicielowi, czyli narodowi polskiemu. Stąd m.in. wszystkie inkunabuły z wileńskiej Biblioteki Uniwersyteckiej, polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Biblioteki im. WrĂłblewskich, katolickiego Seminarium Duchownego czy Archiwum (polskiego) Synodu Ewangelicko-Reformowanego w Wilnie – razem ok. 460 są dzisiaj w łapach LitwinĂłw, w ich zbiorach bibliotecznych.

Jeśli chodzi o inkunabuły lwowskie, to pod koniec wojny z pomocą niemiecką większość z nich zostało ewakuowanych na zachĂłd i wywiezionych sekretnie przez wysiedlanych do Polski zakonnikĂłw. I tak prawie wszystkie inkunabuły z Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie są dzisiaj w Polsce – w Bibliotece Narodowej, a po 1 egzemplarzu w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu i w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu; we Lwowie pozostało w tej bibliotece tylko 20 inkunabułów, z tym Ĺźe do nich Ukraińcy dołączyli zagrabione inkunabuły (18) polskiej katedry we Lwowie (katalog tej biblioteki, aby ukrywać ich kradzieĹź, nie podaje prowieniencji 40 inkunabułów znajdujących się w niej, ale szereg z nich nosi superekslibrys lwowskiego arcybiskupa Jana Andrzeja PrĂłchnickiego (zm. 1633), ktĂłry zapisał je bibliotece katedralnej).

Inkunabuły lwowskiego Ossolineum zostały w 1944 roku wywiezione do Polski i dzisiaj znajdują się w przeniesionym ze Lwowa do Wrocławia Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich (386 woluminĂłw – 483 dzieła), powstałym z części zbiorĂłw lwowskiego Ossolineum, ktĂłrą udało się Polsce odzyskać od władz sowieckich zaraz po wojnie. W powojennym zbiorze Ossolineum znajdują się takĹźe inkunabuły dwĂłch innych lwowskich polskich książnic: Biblioteki Baworowskich (ok. 30) i Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyńskich (11 z 13 inkunabułów) oraz z biblioteki Cieńskich z Okna w woj. stanisławowskim (11 wol.) i Chrzanowskich z Moroczyna (2 wol.).

Zakonnicy polscy opuszczający przyłączony do Związku Sowieckiego Lwów i inne miasta w Małopolsce Wschodniej, zabrali nielegalnie ze sobą swoje księgozbiory, wśród których były niekiedy bardzo duże zbiory inkunabułów. I tak dominikanie lwowscy wywieźli ze sobą 266 inkunabułów, które dzisiaj znajdują się w ich bibliotece w Krakowie. Bernardynom udało się wywieźć do Polski 14 z 18 inkunabułów z konwentu lwowskiego, 137 ze 150 z konwentu w Samborze i 21 z 26 z konwentu w Sokalu; wszystkie są w ich bibliotece krakowskiej. Karmelici trzewiczkowi ze Lwowa wywieźli 77 inkunabułów spośród 100, które znajdowały się w ich bibliotece lwowskiej.

Nieznane są losy inkunabułów m.in. z Biblioteki Seminarium Duchownego w Pińsku (12 wol.), polskiego Towarzystwa Naukowego w Łucku (5 wol.) i Branickich w Rosi koło Wołkowyska na Grodzieńszczyźnie (9 wol.).

Liczebność i rozmieszczenie polskiej Policji Państwowej na Ziemiach Wschodnich

W 1925 roku na Ziemiach Wschodnich liczebność i rozmieszczenie polskiej Policji Państwowej według wojewĂłdztw wyglądało następująco: woj. lwowskie - 3069 policjantĂłw, woj. stanisławowskie – 1390, woj. tarnopolskie – 1620, woj. wołyńskie – 2084, woj. poleskie – 1665, woj. nowogrĂłdzkie – 1877 i woj. wileńskie – 2809 policjantĂłw. Do 1939 roku liczba policjantĂłw niewiele wzrosła.

Pierwsza polska encyklopedia rodem ze Lwowa

Pierwsze dzieło encyklopedyczne w Polsce ukazało się we Lwowie w latach 1745-46. Były to „Nowe Ateny”, wydane w dwĂłch tomach, ktĂłrych autorem był ksiądz Benedykt Chmielowski. Drugie, powiększone jej wydanie ukazało się w czterech tomach w latach 1753-56.

W okresie międzywojennym (przed 1939 r.) dużą popularnością cieszyła się encyklopedia wydana przez Książnicę Atlas we Lwowie: „Świat i Ĺźycie. Zarys encyklopedyczny współczesnej wiedzy i kultury” pod redakcją Zygmunta Łempickiego (t. 1-5 1933-39). Reprezentowała ona nurt encyklopedii problemowych i kształtujących pogląd na świat.

Lampa naftowa jest rodem z polskiego Lwowa

W dziejach techniki światowej zaledwie kilka wynalazkĂłw o znaczeniu ogĂłlnoświatowym jest bez wątpienia dorobkiem polskim – dziełem PolakĂłw. Jednym z nich jest lampa naftowa. Wiąże się z nią nazwisko jednego z największych technikĂłw polskich ubiegłego wieku – aptekarza lwowskiego Ignacego Łukasiewicza (1822-1882 LwĂłw). W 1852 roku w laboratorium przy aptece „Pod Złotą Gwiazdą” we Lwowie, ktĂłrej właścicielem był Polak, Piotr Mikolasch, przeprowadził Łukasiewicz i polski przemysłowiec Jan Zeh destylację ropy naftowej i wydzielili z niej naftę. W następnym roku Łukasiewicz skonstruował lampę naftową. 31 lipca 1853 roku zapłonęły lampy naftowe pomysłu Łukasiewicza, oświetlając szpital lwowski. Datę tę uwaĹźa się za narodziny lampy naftowej i za początek przemysłu naftowego nie tylko w Polsce, ale i na całym świecie. W roku 1877 z inicjatywy Łukasiewicza odbył się we Lwowie pierwszy kongres naftowy, w wyniku ktĂłrego powstało Towarzystwo Naftowe „dla opieki i rozwoju gĂłrnictwa naftowego” z centralą w Gorlicach.

Pierwszy polski klub piłki nożnej został założony we Lwowie

Pierwszy na ziemiach polskich klub piłkarski „Sława” (późniejsza nazwa „Czarni”) utworzony został we Lwowie w sierpniu 1903 roku. Członkowie jego rekrutowali się z polskiej I Lwowskiej Szkoły Realnej, ktĂłrzy rozgrywali mecze z druĹźynami zestawionymi z uczniĂłw innych szkół polskich we Lwowie. Prezesem tego pierwszego piłkarskiego klubu był Krzysztof Sołtyński. W 1907 roku we Lwowie oprĂłcz „Sławy” istniały jeszcze dwa inne polskie kluby piłki noĹźnej: „Lechia” i „Pogoń”. (załoĹźona z uczniĂłw polskiego IV Gimnazjum). Tak rozpoczęła się bujna lwowska historia polskiej piłki noĹźnej, zaznaczona m.in. zdobyciem przez lwowską „Pogoń” mistrzostwa Polski w latach 1922, 1923, 1925 i 1926.

Polska Akademia Rolnicza w Dublanach koło Lwowa

W Galicji pierwszą wyĹźszą uczelnią rolniczą była Szkoła Rolnicza w Dublanach (powiat lwowski), otwarta w 1856 roku. W 1901 roku została ona przekształcona w Akademię Rolniczą, a w 1919 roku weszła w skład Wydziału Rolniczo-Leśnego polskiej Politechniki Lwowskiej. W latach 1862-70 i 1877-90 była to jedyna polska wyĹźsza uczelnia rolnicza. Przyczyniła się ona w duĹźej mierze do nader szybkiego – zwłaszcza na przełomie stuleci – rozwoju nauk rolniczych w Polsce. Jednak szczegĂłlny rozkwit Akademia Rolnicza w Dublanach przeĹźywała pod kierunkiem prof. JĂłzefa Mikułowskiego-Pomorskiego (1906-11), rĂłwnocześnie dyrektora Krajowych ZakładĂłw Rolniczych w Dublanach (do ktĂłrych obok Akademii Rolniczej wchodziła takĹźe m.in. niĹźsza szkoła rolnicza, Krajowa Szkoła Gorzelnictwa oraz liczne zakłady naukowe i stacje doświadczalne, m.in. Stacja Chemiczno-Rolnicza, Stacja Fermentacyjna, Stacja Torfowa). W Dublanach pracowało wielu wybitnych uczonych polskich, jak Emil Godlewski (st.), Marian Raciborski, Seweryn Krzemieniewski, Karol Malsburg i wspomniany wyĹźej JĂłzef Mikułowski-Pomorski. Trzyletni kurs nauczania obejmował zajęcia teoretyczne i praktyczne w dziedzinie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz zarządzania gospodarstwem. 1856-1914 Akademię ukończyło 1360 studentĂłw, 1919-30 dyplom otrzymało tam 556 słuchaczy, a w latach 1930-39 dalszych 600 studentĂłw.

Zamek w Podhorcach w Małopolsce Wschodniej – klejnot renesansu polskiego

Zamek w Podhorcach koło Złoczowa (woj. tarnopolskie, obecnie Ukraina) to jeden z najcenniejszych klejnotów renesansowych w Małopolsce Wschodniej. Zamek wzniósł hetman Stanisław Koniecpolski w latach 1637-41. Składa się on z części środkowej i dwu bocznych pawilonów kwadratowych, jest otoczony tarasami od północy, balkonami i ogrodem od południa. Na szczycie wieży są alegoryczne figury. Całość zamknięta czworobokiem fortecznych murów i głęboką fosą. Za czasów polskich był wspaniały park z alejami lip. Kościół zamkowy też renesansowy z XVIII w. wzniesiony w kształcie rotundy z kopułą, imponuje wysokością i wspaniałą kolumnadą koryncką podpierającą portyk. Po oderwaniu Małopolski Wschodniej od Polski w 1945 roku Sowiecki zorganizowali w zamku szpital gruźliczy, który dość mocno zniszczył pożar w 1956 roku. W 1997 roku przejęła go Lwowska Galeria Obrazów, ale biedna Ukraina nie ma pieniędzy na jego restaurację. W 2008 roku pałac znalazł się na nowojorskiej liście World Monuments Watch jako jeden ze stu cennych zabytków na świecie zagrożonych zniszczeniem.

W 1682 roku zamek stał się własnością Sobieskich, w 1728 roku Rzewuskich, a w 1865 roku SanguszkĂłw i to za nich zasłynął jako – jak to mawiano - najpiękniejszy „dom w Polsce”. Stworzyli oni w tej wspaniałej rezydencji muzeum zabytkĂłw i pamiątek. Pomimo róşnych kataklizmĂłw zbiĂłr ten w znacznej części ocalał. Jest rozproszony: Polska, Ukraina, Brazylia i moĹźe inne kraje. W Polsce znajduje się ta część zbiorĂłw, ktĂłre ostatni właściciel zamku, książę Roman Sanguszko zaraz po wybuchu II wojny światowej we wrześniu 1939 roku ewakuował do ich rezydencji w Gumniskach koło Tarnowa. Dziś te zbiory są eksponowane głównie w Muzeum Okręgowym w Tarnowie i w Zamku Dębno koło Brzeska oraz w Muzeum Narodowym w Warszawie i Krakowie. Inną część zbiorĂłw książę Sanguszko postanowił ewakuować przez Rumunię na ZachĂłd, w tym najcenniejszy obraz z całej kolekcji - Miłosierny Samarytanin Jacoba Jordaensa, ktĂłra dotarła aĹź do Sao Paulo w Brazylii, gdzie powstała fundacja kulturalna Fundacja Romana Sanguszki - Sociedade Sanguszko de Beneficência, ktĂłra istnieje do dzisiaj. Pozostawiona w Podhorcach trzecia część zbiorĂłw, cenna, ale nie aĹź tak jak te dwie pierwsze, wpadła w łapy sowieckie i dzisiaj, chociaĹź została stworzona przez PolakĂłw i za polskie pieniądze, jest uwaĹźana za własność narodu ukraińskiego – za ukraińskie dziedzictwo narodowe (!). Zbiory z tej kolekcji znajdują się dzisiaj w Lwowskiej Galerii Sztuki (LwĂłw i zamek w Olesku), w Lwowskim Muzeum Historii Religii i Lwowskim Muzeum Historycznym.
W latach 1973-74 w zamku podhorskim realizowano sceny filmu polskiego „Potop” odbywające się na zamku Radziwiłłów w Kijdanach.

Dederkały Wielkie na Wołyniu – miejsce urodzenia Hugo Kołłątaja

W Dederkałach Wielkich, w powiecie krzemienieckim na Wołyniu (35 km od Krzemieńca), 1 kwietnia 1750 roku przyszedł na świat Hugo Kołłątaj (zm. 1812 Warszawa), ksiądz katolicki, pisarz, polityk, filozof i reformator szkół, jedna z najwybitniejszych umysłowości polskich na przełomie XVIII i XIX wieku. Ks. Hugo Kołłątaj był m.in. w latach 1782-86 rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, załoĹźycielem w Warszawie głośnego zespołu publicystĂłw nazwanego KuĹşnicą Kołłątajowską, współautorem tekstu Konstytucji 3 maja 1791 roku oraz współtwĂłrcą i kierownikiem pierwszego polskiego stronnictwa politycznego – Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej (1791). W latach 1802-06 przebywał ponownie na Wołyniu, gdzie z Tadeuszem Czackim pracował nad załoĹźeniem liceum w Krzemieńcu, najsłynniejszej polskiej szkoły na Wołyniu.

Katolickie kościoły parafialne w Brześciu nad Bugiem na Polesiu

Brześć nad Bugiem (obecnie Białoruś) był do 1939 roku stolicą polskiego województwa poleskiego. Pierwszy kościół katolicki pw. Św. Krzyża został tu założony w 1412 roku i parafia brzeska należała do 1798 roku do diecezji łuckiej, w latach 1798-1925 do diecezji wileńskiej, a następnie do nowoutworzonej diecezji pińskiej, a dekanat brzeski został utworzony na pocz. XIX w. Po spłonięciu kościoła w latach 1805 roku, parafia miała swoją siedzibę w latach 1805-08 przy koście pojezuickim, 1808-31 przy pościele bernardyńskim, 1831-56 dominikańskim, przebudowanym gruntownie w 1856 roku. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej, w 1919 roku został rewindykowany kościół pojezuicki, który stał się siedzibą parafii wojskowej. Miasto się rozbudowywało i przybywało katolików. W 1932 roku utworzono nową parafię Najśw. Serca Jezusowego, a w 1938 roku parafię Królowej Korony Polskiej.

SnĂłw na NowogrĂłdczyĹşnie

SnĂłw to miasteczko koło NieświeĹźa, w przedwojennym wojewĂłdztwie nowogrĂłdzkim (obecnie Białoruś). Z dawnych polskich lat zachował się tu ładny, dwuwieĹźowy barokowy polski kościół katolicki św. Jana Chrzciciela i duĹźy – mający 100 pokoi pałac Rdułtowskich z 1827 roku w stylu klasycystycznym; był tak duĹźy, Ĺźe Rdułtowscy zamieszkiwali tylko jego część. 9 listopada 1812 roku SnĂłw był miejscem znacznej potyczki pomiędzy oddziałem wojsk polskich kapitana Rokosowskiego z dywizji Henryka Dąbrowskiego a rosyjskimi kozakami. 26 lutego 1827 roku zmarł tu Ludwik Szpitznagel lub Ludwik Spitznagel, polski poeta epoki romantyzmu, orientalista, tłumacz, poliglota, kolega szkolny Adama Mickiewicza, przyjaciel Juliusza Słowackiego. Do 17 września 1939 roku SnĂłw był garnizonem macierzystym Batalionu Korpusu Ochrony Pogranicza „SnĂłw”, ktĂłry we wrześniu 1939 roku brał udział w walkach z Niemcami w ramach Armii KrakĂłw.

Archiwum Państwowe w Wilnie

Jak podaje prof. Stanisław Kościałkowski („Pamiętnik wileński” Londyn 1972) w polskim Archiwum Państwowym w Wilnie w 1939 roku przechowywanych było około 1 500 000 fascykułów i dokumentĂłw osobowych. Był i jest to niesłychanie waĹźny materiał do dziejĂłw ziem byłego polskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego (m.in. akta Trybunału Głównego, akta Assesorii Wielkolitewskiej, akta grodzkie i ziemskie, inwentarze i ilustracje, akta Komisji Skarbowej Wielkolitewskiej, akta dotyczące polskich walk powstańczych 1830-31 i 1863-64, emisariuszy, spiskĂłw, represji carskich. Dyrektora Archiwum był Wacław Gisbert-Studnicki. Po zajęciu Wilna przez Armię Czerwoną we wrześniu 1939 roku dwie trzecie najcenniejszych dokumentĂłw zostało wywiezionych do Mińska zanim miasto Stalin przekazał LitwinĂłw w paĹşdzierniku 1939 roku. Podobno za czasĂłw okupacji niemieckiej, dzięki staraniom Wacława Gisbert-Studnickiego, bardzo znaczna część zbiorĂłw archiwalnych wywiezionych do Mińska powrĂłciła do Wilna. Po wojnie, na sowieckiej Litwie zbiory te zostały podzielone między dwa archiwa litewskie: Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne i Centralne Litewskie Archiwum Państwowe. Pełno w nich takĹźe archiwĂłw z okresu przynaleĹźności Wilna i całego wojewĂłdztwa wileńskiego (nie tylko tej części przyłączonej do Litwy) do Polski do 1939 roku. Zachowały się tu akta wielu urzędĂłw w tym m.in. Urzędu WojewĂłdzkiego Wileńskiego, Magistratu miasta Wilna, starostw powiatowych, policji państwowej, sądĂłw i prokuratur, kolei, bankĂłw i szkół, jak rĂłwnieĹź akta osobowe pracownikĂłw pracujących w tych urzędach. Warto powiedzieć teĹź o licznej grupie akt organizacji politycznych i społecznych, stowarzyszeń kombatanckich, kulturalno – oświatowych, narodowościowych i religijnych. Są tu na przykład bardzo dobrze zachowane akta Uniwersytetu Stefana Batorego, kadry naukowej, studentĂłw.

Pisarze ukraińsko-polscy w Kijowie w XVII-XVIII wieku

Włączenie litewskiego Kijowa do państwa polsko-litewskiego w 1385 roku, a następnie bezpośrednie włączenie całych ziem ukrainnych do Polski w 1569 roku spowodowało, podobnie jak na Litwie właściwej, coraz większe rozpowszechnianie się języka polskiego wśrĂłd RusinĂłw, a przede wszystkim wśrĂłd mieszkańcĂłw Kijowa – głównego miasta Ukrainy. Proces ten przyśpieszyły najpierw reformacja, ktĂłrą zainteresował się duĹźy odłam szlachty ruskiej i ktĂłra w literaturze polemicznej prowadzona była głównie po polsku oraz przyjęcie unii przez większą część Cerkwi ruskiej w Rzeczypospolitej z Kościołem katolickim w 1596 roku. Język polski stawał się rĂłwnorzędnym językiem RusinĂłw takĹźe dlatego, Ĺźe stał w swym rozwoju znacznie wyĹźej od de facto coraz bardziej martwego języka ruskiego, a ukraiński dopiero wĂłwczas się rodził. Dużą rolę w tym procesie odgrywała takĹźe wszechstronna wyĹźszość kultury polskiej. Jak pisze językoznawca slawista Marian JakĂłbiec „Polszczyzna była na Ukrainie językiem kręgĂłw kulturalnych i wzorem, wedle ktĂłrego kształtowano własny język”. Dla wielu RusinĂłw (UkraińcĂłw) w XVII wieku język polski nie był drugim ale pierwszym językiem. A przede wszystkim język polski stał się w tym czasie „lingua franca”, czyli językiem, ktĂłrym mogli posługiwać się w codziennym Ĺźyciu wszystkie nacje zamieszkujące ziemie ukrainne z Kijowem na czele.

Wszystko to wpłynęło na powstanie grupy pisarzy ukraińsko-polskich związanych z Kijowem, do ktĂłrej naleĹźeli m.in.: Melecjusz Smotrycki, Joannicy Galatowski, Stefan Jaworski, Teofan Prokopowicz, Zachariasz Kotysteński, Sylwester KossĂłw, JĂłzef Krokowski, Baarlam Jasiński, Tymoteusz Kozaczyński, Piotr Mohyła, Leoncjusz Karpowicz, Dymitr z Rostowa, Laurenty Gorka, Atanazy Kolnofajski i inni. Np. Kasjan Sakowicz, w latach 1620-24 rektor prawosławnej Szkoły Brackiej w Kijowie, wydał trzy teksty religijne po polsku: Problemy (1620), Kalendarz stary... i responzy na zarzuty starokalendarzan (1642) i Epanorthosis albo Perspektywa... (1642) oraz, rĂłwnieĹź po polsku, utwĂłr świecki - popularny panegiryk o treści historycznej pt. Wiersz na Ĺźałosny pogrzeb zacnego rycerza Piotra Konaszewicza Sahajdacznego, hetmana wojsk jego KrĂłlewskiej Mości zaporoskich.. . (KijĂłw 1622). Duchowny Atanazy Kolnofajski wydał w 1638 roku po polsku „Teraturgema lub cuda” i „Parergon cudĂłw świętych”, a Łazarz Baranowicz (zm. 1694), rektor Kolegium Kijowsko-Mohylańskiego, autor wielu wierszy napisanych po polsku, ogłosił w Kijowie w 1670 roku rĂłwnieĹź „Ĺťywoty świętych” po polsku. Rzecz doprawdy niebywała: przybyłego do Kijowa cara Piotra Wielkiego, po odniesionym przez niego zwycięstwie w decydującej bitwie ze Szwedami pod Połtawą w 1709 roku, w matce cerkwi ruskich – kijowskim soborze św. Zofii (sobĂłr Sofijski), rektor kijowskiej Akademii Mohylańskiej Teofan Prokopowicz wita przez siebie napisaną mową panegiryczną m.in. w języku polskim!

Założona w 1616 roku drukarnia ruska przy Ławrze Peczerskiej drukowała m.in. ich książki pisane po polsku, stając się pierwszą w Kijowie oficyną drukarską drukującą polskie książki.

Tak więc historię literatury polskiej w Kijowie w XVII i 1. połowie XVIII w. tworzy głównie działalność literacka pisarzy ukraińskich tworzących w języku polskim.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt