Czwartek 25 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Jarosława, Marka, Wiki

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 24.01.14 - 23:20     Czytano: [3593]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Kresy w dzisiejszej Polsce

Dawne ziemie kresowe w dzisiejszej Polsce

Mało współczesnych PolakĂłw wie o tym, Ĺźe w dzisiejszej – pojałtańskiej Polsce, a więc Polsce rzekomo bez dawnych polskich KresĂłw, są obszary ziemi, ktĂłre przed wiekami naleĹźały do Rusi Halicko-Wołyńskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. I Ĺźe nie są to małe obszary. OgĂłlny obszar dawnych ziem kresowych w dzisiejszej Polsce wynosi ok. 42 950 km kw., czyli stanowią one prawie 1/7 ogółu obszaru dzisiejszej Polski. Obszar ten zamieszkuje około 3 060 000 osĂłb, z ktĂłrych ponad 95% stanowią etniczni Polacy. Są to więc dzisiaj tereny etnicznie polskie; jedynie w kilku gminach we wschodniej części wojewĂłdztwa podlaskiego większość ludności stanowią Białorusini, a w gminie Puńsk na SuwalszczyĹşnie Litwini. Z 42 950 km kw. dawnych ziem kresowych w dzisiejszej Polsce 22 360 km kw. (1 450 000 mieszk.) naleĹźało kiedyś do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a ok. 20 600 km kw. (1 610 000 mieszk.) wchodziło do 1340 roku w skład Rusi Halicko-Wołyńskiej. Granica między Wielkim Księstwem Litewskim a Rusią na terenie dzisiejszej Polski przebiegała do 1795 roku mniej więcej przez środek powiatu włodawskiego i płd.-wsch. część powiatu parczewskiego.

W skład Wielkiego Księstwa Litewskiego wchodziła większa część dzisiejszego województwa podlaskiego: 16.060 km kw. (1 020 000 mieszk.), całe powiaty: augustowski, białostocki, bielski, hajnowski, sejneński, siemiatycki, sokólski, suwalski oraz 95% obszaru powiatu monieckiego, 85% powiatu wysokomazowieckiego, 20% powiatu grajewskiego (rejon Rajgrodu) i 5% powiatu zambrowskiego; z województwa mazowieckiego: 2850 km kw. (155 000 mieszk.), cały powiat łosicki i sokołowski oraz ok. 40% obszaru powiatu siedleckiego (wschodnia część, bez Siedlec) i ok. 25% powiatu węgrowskiego (z Węgrowem); z województwa lubelskiego: 3450 km kw. (275 000 mieszk.), cały powiat bialski oraz ok. 65% obszaru powiatu parczewskiego, ok. 40% powiatu włodawskiego i ok. 33% powiatu radzyńskiego.

Do Rusi Halicko-Wołyńskiej wchodziła większa część dzisiejszego województwa podkarpackiego: 11 100 km kw. (1 050 000 mieszk.), całe powiaty: bieszczadzki, brzozowski, jarosławski, leski, leżajski, lubaczowski, łańcucki, przemyski, przeworski, rzeszowski i sanocki oraz 60% powiatu krośnieńskiego (z Krosnem), 25% powiatu strzyżowskiego (bez Strzyżowa) i 20% powiatu niżańskiego (bez Niska); z województwa lubelskiego 10 400 km kw. (585 000 mieszk.), cały powiat chełmski, hrubieszowski, tomaszowski, włodawski i zamojski oraz 80% obszaru powiatu krasnostawskiego (z Krasnymstawem), 70% powiatu parczewskiego (bez Parczewa), 40% powiatu łęczyckiego (bez Łęcznej) i 25% powiatu radzyńskiego (bez Radzynia Podlaskiego).
Tym samym Polska jest spadkobiercą Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rusi Halicko-Wołyńskiej nie tylko w sferze historycznej, ale także terytorialnej.

Powiązania Karola Kurpińskiego z Kresami

Ĺťycie i twĂłrczość najwybitniejszego kompozytora polskiego przed Fryderykiem Chopinem – Karola Krupińskiego (1785-1857) związane było takĹźe z Kresami. Kurpiński, pochodzący z Wielkopolski, mając niespełna 15 lat dostał się jako drugi skrzypek do kapeli dworskiej starosty Feliksa Polanowskiego w Moszkowie koło Sokala (woj. lwowskie, po 1945 r. Ukraina), ktĂłrej był członkiem w latach 1800-08. Po likwidacji kapeli przeniĂłsł się do Lwowa, gdzie został nauczycielem gry fortepianowej u barona E. Rastawieckiego. Resztę muzycznej wiedzy zdobywał Kurpiński wymykając się do teatru lwowskiego, gdzie wystawiano opery niemieckie i włoskie. Zdobył tej wiedzy niemało, skoro poznajomiony z nim we Lwowie Wojciech Bogusławski sprowadził go w 1810 roku do Warszawy, angaĹźując na drugiego (po Elsnerze) dyrygenta Teatru Narodowego.

W lwowskiej „Pszczole Polskiej” ukazała się w 1820 roku recenzja opery Kurpińskiego Zamek w Czorsztynie piĂłra Karola Lipińskiego. TakĹźe w numerze 48 z 1823 roku lwowskich „Rozmaitości” pisano o twĂłrczości muzycznej Kurpińskiego. Po raz pierwszy melodramat Kurpińskiego Pies z Mortargis (libretto Ch.G. de Pixerecourt) wystawił w 1835 roku teatr polski w Wilnie. WśrĂłd skomponowanych przez Kurpińskiego utworĂłw do tematyki kresowej nawiązują: pierwsza polska opera historyczna Jadwiga krĂłlowa Polski (1814, po długiej przerwie wystawiona w 1985 r. w warszawskim Teatrze Wielkim), symfonia Bitwa pod MoĹźajskiem (1812) i pieśni historyczne: Litwinka czyli Śpiew legionistĂłw litewskich (1831), Stefan Czarniecki i Michał Korybut.

Rząd polski w walce z analfabetyzmem na Kresach

W spadku po zaborcach odrodzone w 1918 roku państwo polskie odziedziczyło analfabetyzm, bowiem zaborcy, szczegĂłlnie sami pod kaĹźdym względem zacofani Rosjanie (chodzi o całość państwa i narodu, a nie jednostki) dążyli do ograniczania szkolnictwa wśrĂłd PolakĂłw. W 1914 roku na ziemiach polskich okupowanych przez zaborcĂłw było: 57% analfabetĂłw w zaborze rosyjskim, 40% w zaborze austriackim (Galicja) i tylko 5% w zaborze pruskim/niemieckim (bo to był oświecony narĂłd). Według statystyk w Polsce w 1921 roku było 33,1% analfabetĂłw, w 1931 roku - 23,1%, a w 1939 roku prawdopodobnie ok. 15%, z tym, Ĺźe wobec obowiązku uczęszczania do szkoły przez dzieci i młodzieĹź, przypuszcza się (bo brak danych), Ĺźe analfabetyzm w tej grupie społeczeństwa stał się marginesem, szczegĂłlnie na etnicznych ziemiach polskich. Największy analfabetyzm zostawili po sobie Rosjanie na Kresach. I tak w 1921 roku w wojewĂłdztwie polskiem było 71% analfabetĂłw, w wojewĂłdztwie wołyńskim 68,8%, w wojewĂłdztwie wileńskim 58,3% i w wojewĂłdztwie nowogrĂłdzkim 54,6% analfabetĂłw. Rząd polski poprzez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a takĹźe niektĂłre organizacje pozarządowe, wypowiedział wojnę analfabetyzmowi. Dosłownie wojnę. I to wojnę zwycięską. Bowiem w ciągu zaledwie 10 lat – do 1931 roku procent analfabetĂłw w wojewĂłdztwie poleskim spadł do 48,4%, wołyńskim do 47,8%, wileńskim do 29,1% (a więc więcej niĹź o połowę!) i nowogrĂłdzkim do 34,9%. Natomiast w Małopolsce Wschodniej odsetek analfabetĂłw w wojewĂłdztwie lwowskim spadł z 29,2% tylko do 23,1%, w stanisławowskim z 46% do 36,6% i w tarnopolskim z 39,2% do 29,8% (dane „Mały rocznik statystyczny 1937”). Ten niski spadek analfabetyzmu na terenie Małopolski Wschodniej wypływał z tego, Ĺźe wielu UkraińcĂłw pod wpływem działaczy nacjonalistycznych i takich samych księży grekokatolickich nie wstępowało do seminariĂłw nauczycielskich, wielu UkraińcĂłw wolało być analfabetami czyli ciemnymi ludĹşmi niĹź nauczyć się czytać i pisać po polsku, a działacze ukraińscy sami niewiele robili, aby zwalczać analfabetyzm wśrĂłd swoich rodakĂłw, w myśl powiedzenia, Ĺźe „ciemnym ludem łatwiej rządzić, szczegĂłlnie jak ten ciemny lud chce się wykorzystywać to brutalnej walki z innym narodem.

Główną walkę z analfabetyzmem prowadziły szkoły. Ale szkoły oprócz budynku muszą mieć nauczycieli. Nauczycieli kształciły seminaria nauczycielskie, które w odrodzonej Polsce stały się podstawą systemu naboru kadr pedagogicznych. W szczytowym okresie działalności seminariów, w roku szkolnym 1928/29 ukończyło je aż 8 tys. osób. Absolwenci otrzymywali dyplom nauczyciela , uprawniający do podjęcia pracy w szkołach powszechnych. Poziom nauczania w seminariach nauczycielskich był bardzo wysoki. Dlatego historycy oświaty polskiej zgodnie stwierdzają, że absolwenci seminariów nauczycielskich byli bardzo dobrze przygotowani do pracy w wyuczonym zawodzie i dobrze wypełniali swój obowiązek. Przedwojenna kadra nauczycielska była pod każdym względem na medal. Dobrze uczyła przedmiotów i wychowywała dzieci i młodzież w duchu patriotycznym, o czym mogliśmy się przekonać podczas II wojny światowej, niemieckiej okupacji Polski 1939-45 i walce wielu młodych Polaków z narzuconą Polsce przez Stalina władzą komunistyczną. Do roku szkolnego 1933/1934 najbardziej pilne potrzeby kadrowe szkolnictwa powszechnego zostały zaspokojone do tego stopnia, że większość seminariów nauczycielskich uległa likwidacji po roku szkolnym 1933/1934. W ramach reformy szkolnej ministra oświaty Janusza Jędrzejewicza z 1932 roku w ich miejsce utworzono licea pedagogiczne, które były pełnoprawnymi szkołami średnimi.

Na Ziemiach Wschodnich istniały następujące seminaria nauczycielskie (prawdopodobnie niepełna lista w odniesieniu do seminariów żeńskich): na Grodzieńszczyźnie (woj. białostockie): Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie i Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Grodnie oraz Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie w Świsłoczy i w Wołkowysku; w województwie lwowskim: Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie im. Stanisława Sobińskiego, Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie (polsko-ukraińskie), Państwowe III Seminarium Nauczycielskie Żeńskie i Państwowe Seminarium Żeńskie dla Ukrainek, Państwowe Kursy Nauczycielskie (koedukacyjne) oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Koedukacyjne im. Bolesława Prusa i Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie im. Zofii Strzałkowskiej we Lwowie, Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie (polsko-ukraińskie) w Samborze i Sokalu oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie Gminy Królewskiego Wolnego Miasta Sokala w Sokalu; w województwie nowogródzkim: Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie w Nieświeżu (koedukacyjne), Słonimie i Szczuczynie Lidzkim (koedukacyjne) i Seminarium Nauczycielskie Żeńskie S.S. Niepokalanek w Słonimie; w województwie poleskim: Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie w Prużanie; w województwie stanisławowskim: Państwowe Seminarium Nauczycielskie Męskie (polsko-ukraińskie) w Stanisławowie i Państwowe Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Kołomyi; w województwie tarnopolskim: Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie w Czortkowie, Tarnopolu i Zaleszczykach (koedukacyjne) oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Brodach, Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie w Czortkowie i Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie im. M. Konopnickiej w Złoczowie; w województwie wileńskim: Państwowe Seminaria Nauczycielskie w Borunach i Trokach (żeńskie) oraz Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie w Święcianach i Wilnie (im. T. Zana); w województwie wołyńskim: Państwowe Seminaria Nauczycielskie Męskie w Krzemieńcu i Ostrogu oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Koedukacyjne im. H. Kołłątaja i Seminarjum Nauczycielskie Koła T. N. S. W. w Łucku oraz Prywatne Seminarium Nauczycielskie Żeńskie im. Królowej Korony Polskiej S.S. Niepokalanek w Maciejowie Wołyńskim.

Zdjęcia z walk Legionów Polskich na Kresach

Krakowskie Muzeum Historii Fotografii wzbogaciło się w 1988 roku o bezcenny nabytek – około 1600 znakomicie zachowanych klisz z okresu walk i działalności LegionĂłw Polskich JĂłzefa Piłsudskiego w czasie I wojny światowej. Są wśrĂłd nich m.in. zdjęcia wykonane na Kresach: działania bojowe w Karpatach Wschodnich i na Wołyniu oraz masę zdjęć ze Lwowa. Autorami zdjęć byli lwowianie: bracia Adam i Stanisław Dulębowie. Klisze były przechowywane we Lwowie do 1939 roku, a po zajęciu miasta przez Związek Sowiecki we wrześniu tego roku zostały konspiracyjnie wywiezione do centralnej Polski. Przechowywano je najpierw na KielecczyĹşnie, następnie w Krakowie, potem na Śląsku, a po wypędzeniu z sowieckiego Lwowa DulębĂłw w 1945 roku – wrĂłciły do właścicieli, ktĂłrzy przechowywali je z troską do lepszych czasĂłw. Czasy te nastały pod koniec lat 80. XX w. WĂłwczas cĂłrka Stanisława Dulęby – Barbara Mikus przekazała archiwum klisz narodowi polskiemu i z okazji 70. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości. Muzeum zorganizowało wystawę zdjęć – historii i walk LegionĂłw.

Polskie Towarzystwo Heraldyczne z okresu lwowskiego

Heraldyka to nauka pomocnicza historii badająca początki, rozwĂłj, znaczenie prawne oraz zasady kształtowania plastycznego herbĂłw. W Polsce inicjatorami badań naukowych w zakresie heraldyki byli u schyłku XIX w. krakowianin Franciszek Piekosiński, autor pracy „Heraldyka polska wiekĂłw średnich” (KrakĂłw 1899) i lwowianin Antoni Małecki, autor „StudiĂłw heraldycznych” (t. 1-2), wydanych we Lwowie w 1890 roku. Polskie Towarzystwo Heraldyczne zostało załoĹźone we Lwowie w 1906 roku z inicjatywy F. Piekosińskiego oraz A. Małeckiego i innego historyka, heraldyka lwowskiego Władysława Semkowicza oraz Zygmunta Radzimińskiego (zasłuĹźony badacz genealogii polskiej szlachty ziem ukrainnych) jako Towarzystwo Heraldyczne we Lwowie i do I wojny światowej (1914-18) działało tylko na terenie zaboru austriackiego – Galicji. Towarzystwo rejestrowało, inwentaryzowało, badało i publikowało materiały heraldyczne, genealogiczne i sfragistyczne ze zbiorĂłw prywatnych, kościelnych i miejskich. Współpracowało z Polskim Towarzystwem Historycznym (siedziba władz we Lwowie) i Towarzystwem Popierania Nauki we Lwowie oraz krakowską Polską Akademią Umiejętności, Poznańskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk i Towarzystwem Popierania Nauki i Sztuki w Gdańsku. W 1914 roku miało 188 członkĂłw czynnych, 13 członkĂłw-korespondentĂłw i 5 członkĂłw honorowych (historycy: O. Balzer, A. Jabłonowski, A. Małecki, T. Wojciechowski i książę R. Sanguszko). Odnowione w 1920 roku takĹźe we Lwowie, zaczęło działać na terenie całego odrodzonego państwa polskiego (XI 1918), przyjmując w 1926 roku nazwę Polskie Towarzystwo Heraldyczne. W 1932 roku siedzibę Towarzystwa przeniesiono ze Lwowa do Warszawy, a jego prezesem do 1939 roku był historyk, profesor Uniwersytetu Warszawskiego Oskar Halecki. W okresie lwowskim Towarzystwo wydawało „Miesięcznik Heraldyczny” (1908-15, redaktor W. Semkowicz) i „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” (1908-31). Prezesami w okresie lwowskim byli: J. Dunin-Borkowski (1906-08), J. Drohojowski (1909-11), Z. Radzimiński (1911-25) i W. Semkowicz (1925-32).

Wojna kokosza we Lwowie w 1537 roku

Początkowo rokosz oznaczał zjazd na sejm całej szlachty, a nie tylko jej posłów. W takim sensie znaczenia tego wyrazu pierwszy w Polsce rokosz, a właściwie pierwszy sejm rokoszowy szlachty polskiej miał miejsce we Lwowie w 1537 roku. Szlachta polska, zebrana na pospolite ruszenie przeciw Mołdawii, wykorzystała tę okazję i zawiązała sejm rokoszowy, ktĂłry był skierowany przeciw polityce krĂłla Zygmunta I, ktĂłry opierał się jedynie na magnaterii, i działalności ekonomicznej krĂłlowej Bony oraz elekcja „vivente rege” Zygmunta Augusta (wybĂłr na krĂłla za Ĺźycia poprzedniego krĂłla). Rokosz lwowski, nazywany później „wojną kokoszą” (gdyĹź zebrana szlachta ponoć pozjadała wszystkie kury w okolicy), był przejawem ruchu egzekucyjnego, czyli ruchem politycznym polskiej średniej szlachty w XVI w., ktĂłrego celem było przeprowadzenie reform w dziedzinie sądownictwo, skarbowości i wojska, ktĂłre miały umocnić państwo i ograniczyć olbrzymie wpływy magnaterii i duchowieństwa. Chodziło m.in. o egzekucję, czyli zwrot przez magnatĂłw nieprawnie rozdanych dĂłbr krĂłlewskich (krĂłlewszczyn), niełączenia w jednym ręku kilku dygnitarstw, ściślejszej unii z Litwą, i inne. Podczas rokoszu lwowskiego krĂłlowi przedstawiono 36 postulatĂłw dotyczących właśnie m.in.: kodyfikacji prawa, poniechania skupu dĂłbr przez Bonę, zwolnienia z ciężarĂłw na rzecz kościoła, wprowadzenia zakazu łączenia niektĂłrych urzędĂłw (incompatibilitas), ustanowienia stałych doradcĂłw krĂłlewskich. Pierwszy sejm rokoszowy szlachty polskiej we Lwowie upamiętnia dziś piękny artystycznie i duĹźy (192,5 × 265 cm) obraz znanego malarza polskiego rodem ze Lwowa Henryka Rodakowskiego (1823 – 1894) z 1872 roku zatytułowany „Wojna kokosza” , ktĂłry obecnie znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.

Polscy pisarze urodzeni w Małopolsce Wschodniej w XVI w.

Ostatni władca Rusi Halicko-Wołyńskiej książę Jerzy II (1323-40), po kądzieli i po mieczu praprawnuk księcia piastowskiego Konrada mazowieckiego uczynił spadkobiercą księstwa krĂłla polskiego Kazimierza Wielkiego, ktĂłry przyłączył ziemie księstwa do Polski w latach 1340-49. Na zniszczonych i wyludnionych przez TatarĂłw terenach zaczęli osiedlać się Polacy i przedstawiciele innych nacji (głównie Niemcy), ktĂłrzy z biegiem lat ulegli polonizacji (Niemcy na początku XVI w.). Ziemia ta, dzisiaj znana przez PolakĂłw jako Małopolska Wschodnia (od 1945 r. część Ukrainy), zaczęła wydawać wielu znanych PolakĂłw, ludzi, ktĂłrzy na trwałe zapisali się w historii Polski i narodu polskiego. Np. według autorĂłw Słownika polszczyzny XVI wieku (Wrocław 1966) w Małopolsce Wschodniej w XVI wieku urodziło się aĹź 30 pisarzy polskich, z tego 8 we Lwowie (m.in. Jan Leopolita i Szymon Szymoniwic), po 2 w Przemyślu (m.in. Stanisław Orzechowski), Nowym Mieście i Fulsztynie k. Sambora oraz po jednym w: Zimnej Wodzie k. Lwowa – Mikołaj Sęp Szarzyński, Ĺťurawnie – Mikołaj Rej, Drohobyczu – Marcin Laterna, Samborze – Grzegorz z Sambora, Kurzanach – Szymon Wysocki, Czahrowie – Adam Czahrowski, ZbaraĹźu – JĂłzef Wereszyński, Boniowcach – Jan Szczęsny Herburt, Rzeszowie – Bartłomiej Groicki, Jarosławiu, Sanoku, Leszczowatach, Róşanie, Tiutkowie oraz w nieznanych dziś miejscowościach na terenie powiatĂłw stryjskiego i lwowskiego.

Majątki polskie w Małopolsce Wschodniej w 1910 roku

Austriacki spis wykazał, że w 1910 roku w Galicji Wschodniej (Małopolska Wschodnia) w tymże roku było 2300 majątków ziemskich w rękach polskich i tylko 47 w rękach ukraińskich.

Polski ośrodek wydobycia gazu ziemnego w Daszawie

Daszawa to miejscowość na podgórzu Karpat koło Stryja (woj. stanisławowskie), która do 1945 roku należała do Polski (obecnie Ukraina). W okolicach Daszawy znajduje się wielki ośrodek wydobycia gazu ziemnego, który gazociągami jest przesyłany nie tylko do Lwowa i Polski, ale także do Kijowa i Moskwy, a którego historia rozpoczęła się w międzywojennej Polsce.

W 1891 roku poszukiwano tu ropy naftowej, prowadząc wiercenia na głębokość 550 m, ktĂłre jednak nie przyniosły spodziewanego rezultatu. Jedynie od głębokości 250 m wydzielał się gaz ziemny. Gazem tym zainteresował się polski geolog, inĹź. JĂłzef Kowalczewski. Stojąc na czele spółki gĂłrniczej Gazolina od 4 paĹşdziernika 1920 roku dokonywał tu nowych wierceń na otworze wiertniczym Daszawa-1 i w 1921 roku z głębokości 394 m otrzymał gaz w ilości 10 m3 na minutę. Tym samym odkrył pierwsze polskie zagłębie gazu ziemnego. Kowalczewski natychmiast uruchomił drugi otwĂłr wiertniczy Daszawa-2 i następny „Piłsudczyk”, w ktĂłrym w 1923 roku na głębokości 753 m zostały udokumentowane wielkie zasoby gazu ziemnego. Dr Tołwiński zasoby gazu ziemnego w okolicach Daszawy obliczył na przybliĹźoną ilość 12—15 miliardĂłw rrt3 gazu. Gaz daszawski okazał się być wyjątkowo czystym gazem – metanem. Od 1930 roku firma Gazolina, jako pierwsza w Polsce, zaczęła stosować wiercenia metodą obrotową. JuĹź po odkryciu duĹźych ilości gazu w otworze wiertniczym Daszawa-1 firma „Gazolina” przystąpiła do eksploatacji gazu; w 1938 roku wydobyto w Daszawie ok. 120 mln m3 gazu. Jednocześnie przystąpiono do jego przesyłki do większych ośrodkĂłw miejskich gazociągami, ktĂłre projektował i kierował ich budową inĹźynier chemik Marian WieleĹźyński (17 II 1879 Zastawna k. Czerniowiec na Bukowinie - 9 IV 1945 LwĂłw), wraz z Kowalczewskim pionier przemysłu gazowniczego w Polsce, współzałoĹźyciel w 1912 roku spółki Gaz Ziemny (od 1920 Gazolina). W 1922 roku został zbudowany pierwszy gazociąg przesyłowy z Daszawy do Stryja (24 km), następne w 1924 roku do Drohobycza i Borysławia (40 km), w 1929 roku do Lwowa (67 km), do Morszyna (zdrojowisko; z projektowanym przedłuĹźeniem do miasta Bolechowa) i w 1936 roku do Chodorowa (duĹźa cukrownia); w 1939 roku budowano gazociąg do Stalowej Woli (huta Ĺźelaza), w dzisiejszym woj. podkarpackim.

Osada Krechowiecka na Wołyniu

Na podstawie ustawy z 17 grudnia 1920 o nadaniu ziemi zasłuĹźonym w bojach Ĺźołnierzom Wojska Polskiego, 5 kwietnia 1921 roku koło Tuczyna w powiecie rĂłwnieńskim na Wołyniu utworzono na terenie byłego poligonu artyleryjskiego armii rosyjskiej, liczącego 1200 ha, ktĂłry przedtem stanowił będący w polskich rękach majątek SzubkĂłw, Osadę Krechowiecką. Przybyła tu grupa 86 zdemobilizowanych ułanĂłw 1 Pułk UłanĂłw Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mościckiego, pod „dowĂłdztwem” Bolesława Podhorskiego, podporucznika, odznaczonego za swe czyny wojenne Virtuti Militari i kilkakrotnie KrzyĹźem Walecznych, aby na przyznanych im działkach organizować swe nowe Ĺźycie w cywilu. ZasłuĹźeni Ĺźołnierze otrzymali bezpłatnie ziemię – po 11-15 ha na rodzinę.

Osadnicy z macierzystego pułku otrzymali m.in. 240 koni, kilkanaście wozĂłw taborowych, 2 kuchnie polowe, brezenty, worki, liny, drobny sprzęt ale, niestety, Ĺźadnych narzędzi ani sprzętu rolniczego. Przez pierwsze 3 miesiące osadnicy mieli zapewnione wyĹźywienie dla ludzi, a przez 6 miesięcy – dla koni z garnizonu w RĂłwnem. Pierwszą zimę spędzono w ziemiankach. Długoletnim prezesem Osady Krechowieckiej był ppor Bolesław Podhorski. W 1925 roku 1 Pułk UłanĂłw przekazał Osadzie Krechowieckiej swĂłj drugi sztandar ufundowany przez PolakĂłw w Moskwie. Stał się on symbolem wiążącym osadę z macierzystym pułkiem.

Osadnicy wzięli się rzetelnie do pracy. Była to ciężka praca, jaką zawsze była praca pionierów. Ale na jej owoce nie trzeba było długo czekać. Osada Krechowiecka wybijała się spośród innych wojskowych osad na Wołyniu nie tylko gospodarczo, ale i dzięki roli, jaką odgrywała w zakresie współpracy z okoliczną ludnością ukraińską. W ciągu osiemnastu lat istnienia zorganizowano w Osadzie Krechowieckiej spółdzielnię mleczarską z 5 filiami, zbudowano spichlerz zbożowy o pojemności 20 wagonów kolejowych, mechaniczną piekarnię, kwaszarnię kapusty, sklep spożywczy, powstał w niej stały ośrodek zdrowia z poradnią matki i dziecka i przychodnią dentystyczną; działała filia kasy Stefczyka, oddział poczty i centrala telefoniczna; wzniesiono murowany Dom Osady, w którym mieściła się m.in. szkoła podstawowa i biblioteka. Wszystkie te instytucje były dostępne także dla miejscowej ludności ukraińskiej, toteż wzajemne stosunki układały się przyjaźnie na dobrosąsiedzkich podstawach. Osadnicy krechowieccy walnie przyczynili się również do zbudowania parafialnego murowanego i ładnego architektonicznie kościoła katolickiego w pobliskiej Karłowszczyźnie (1934-37), dla którego głównego ołtarza ofiarowali kopię obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, którą z kolei w maju 1939 roku ofiarowali Osadzie Krechowieckiej oo. paulini z Częstochowy (obraz cudownie przetrwał wojnę i obecnie znajduje się w byłym kościele garnizonowym 1 Pułk Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mościckiego w Augustowie. W 1939 roku Osada Krechowiecka miała bitą drogę łączącą ją z Równem (ok. 20 km). Podczas sowieckiej okupacji wschodniej Polski 1939-41, 10 lutego wszyscy mieszkańcy Osady Krechowieckiej (całe rodziny) zostały przez NKWD wywiezieni na Syberię. Dzisiaj już nie ma śladu ani po Osadzie Krechowieckiej, ani po kościele w Karłowszczyźnie. A pola tutejsze to w większości ugory.

Pogrzeb Elizy Orzeszkowej w Grodnie

18 maja 1910 roku zmarła w Grodnie, mieszkająca tam od 1870 roku, popularna po dziś dzień powieściopisarka polska Eliza Orzeszkowa. Pogrzeb jej odbył się 23 maja przy udziale około 15 tysięcy osĂłb. Nawet Ĺťydzi grodzieńscy zamknęli sklepy tego dnia. Władze rosyjskie starały się usilnie aby pogrzeb nie stał się polską manifestacją patriotyczną. Zabroniono młodzieĹźy brania udziału w pogrzebie, a nawet siłą usuwano tych, ktĂłrzy jakoś wkręcili się w tłum. W farze przyjaciel i spowiednik pisarki ks. Stanisław Miłkowski wygłosił płomienne kazanie przy trumnie zmarłej. Jeden z Ĺźałobnych mĂłwcĂłw, takĹźe pisarz i krytyk JĂłzef Kotarbiński z Warszawy, podsumowując Ĺźycie, działalność społeczną i literacką wielkiej pisarki, uĹźył nad trumną znamiennych słów: „Ona była Ĺźywą mądrością i czującym sercem całej epoki...”. Eliza Orzeszkowa jest pochowana na katolickim cmentarzu parafialnym (zwanym farnym) w Grodnie.

Dwa polskie filmy „Nad Niemnem”

„Nad Niemnem” to głośna czy wręcz słynna i bardzo popularna powieść pozytywistyczna Elizy Orzeszkowej, ktĂłrą pisała w Grodnie w latach 1885-86. Drukował ją w odcinkach warszawski „Tygodnik Ilustrowany” w 1887 roku, a wydanie książkowe ukazało się rĂłwnieĹź w Warszawie w 1888 roku, na 25 rocznicę Powstania Styczniowego. Powieść ma charakter eposu i nawiązuje do tradycji „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza (S. Brzozowski nazwał Orzeszkową „młodszą siostrą Mickiewicza”). Akcja powieści toczy się na GrodzieńszczyĹşnie (wesele ElĹźuni w powieści jest inspirowane rzeczywistym weselem, na ktĂłrym jednym z gości była Orzeszkowa) w okresie lata 1886 roku i ma wątek patriotyczno-społeczny. Powieść nawiązuje bowiem do Powstania Styczniowego 1863, ktĂłre w zasadzie jest istotnym jej motywem, wprowadzonym do powieści poprzez motyw Mogiły - uroczyska w lesie, na ktĂłrym zginęło 40 powstańcĂłw. UtwĂłr jest jednak nie tylko przypomnieniem i uczczeniem wielkiego narodowego zrywu-wydarzenia, ale przynosi rĂłwnieĹź refleksje związane z popowstaniową rzeczywistością, podejmując trudny temat zachowania narodowej toĹźsamości, mimo klęski i pogrzebania nadziei na szybką realizację niepodległościowych marzeń. Powieść była niemal powszechnie uznana za arcydzieło, zarĂłwno przez współczesnych, jak i potomnych. W przerĂłbkach scenicznych wystawiano ją w teatrach polskich. W 1905 roku Eliza Orzeszkowa wraz z Henrykiem Sienkiewiczem i Lwem Tołstojem została nominowana do literackiej nagrody Nobla (otrzymał ją Sienkiewicz). Powieść „Nad Niemnem” została przetłumaczona na języki: białoruski (2003), bułgarski, czeski (1894, nowe tłumaczenie 1974), litewski (1958), łotewski, rosyjski, serbo-chorwacki, słowacki, szwedzki (1897), węgierski. Powieść była dwa razy ekranizowana w Polsce: w 1939 i 1987 roku.

Pierwszej ekranizacji „Nad Niemnem” dokonali przed samą wojną Wanda Jakubowska i Karol Sokołowski. Role Justyny i Jana odtwarzali aktorzy tej miary, co ElĹźbieta Barszczewska i Jerzy Picheleski; a w filmie grali takĹźe takie gwiazdy Ăłwczesnego teatru i filmu polskiego jak: Mieczysława Ćwiklińska, Jerzy Kreczmar i Stanisława Wysocka. Grodzieńszczyzna była wĂłwczas polska i niektĂłre sceny były tam nakręcane. Premiera filmu miała się odbyć 5 września 1939 roku. Wojna polsko-niemiecka, ktĂłra wybuchła 1 września tego roku, nie tylko temu przeszkodziła, ale takĹźe jedyny negatyw tego filmu spalił się w czasie oblężenia Warszawy w 1939 roku.

Ponownie po nadniemeński epos sięgnął w 1985 roku reżyser Zbigniew Kuźmiński. Scenariusz filmu napisał Kazimierz Radowicz. W głównych rolach wystąpili z powodzeniem młodzi aktorzy: Iwona Pawlak w roli Justyny oraz Adam Marjański w roli Janka. Dlatego, że Niemen nie płynie dziś (po 1945 roku) przez polskie ziemie, za plenery nadniemeńskie posłużyły rzeka Bug (zamiast Niemna) oraz ziemia podlaska - głównie okolice Drohiczyna, a więc ziemia granicząca z Grodzieńszczyzną. Zaścianka Butrymowiczów musieli szukać filmowcy w Koźlach pod Białymstokiem, a na siedzibę Korczyńskich wybrany został pięknie odrestaurowany dwór w Turowej Woli koło Rawy Mazowieckiej.

Film wszedł na ekrany w 1987 roku, a więc w setną rocznicę ukazania się powieści. Urzeka on nastrojem pogody, serdeczności i ciepła oraz grą bohaterĂłw filmu. Ludzi przyciągała do kin takĹźe jego tematyka kresowa – ten utracony przez nas tak polski raj (Grodzieńszczyzna pomimo wypędzenia z niej ponad 100 tysięcy PolakĂłw po 1945 roku, ciągle jest krajem bardzo polskim). ToteĹź film bił rekordy powodzenia. W ciągu pierwszych kilku lat obejrzało go ponad 7 milionĂłw osĂłb. Otrzymał on i jego twĂłrcy takĹźe sześć nagrĂłd, m.in. Nagrodę Ministra Kultury i Sztuki I stopnia, a popołudniĂłwka warszawska „Express Wieczorny” przyznała reĹźyserowi nagrodę „Złoty Express 87”.

25 Pułk Ułanów z Prużany na Polesiu

25 Pułk UłanĂłw Wielkopolskich został sformowany podczas wojny polsko-bolszewickiej w Poznaniu 19 lipca 1920 roku jako115 Pułk UłanĂłw Wielkopolskich. Szwadrony formowano w Poznaniu, Bydgoszczy i Pińczowie na KielecczyĹşnie. Pierwszym jego dowĂłdcą został płk Maciej MielĹźyński. Zaraz po sformowaniu walczył z bolszewikami na północnym Mazowszu, 17 września zdobył Klewań na Wołyniu, a szlak bojowy zakończył w paĹşdzierniku 1920 roku udziałem w zagonie na Korosteń na Ukrainie, ktĂłry był jednym z ostatnich epizodĂłw zwycięskiej dla Polski wojny polsko-bolszewickiej. Zaraz po wojnie pułk stacjonował chwilowo w Kaliszu, w latach 1921-24 stacjonował w NowogrĂłdku, a następnie do końca sierpnia w 1939 w garnizonie w PruĹźanie na Polesiu. Jego rekrutami byli głównie Poleszucy. Święto pułku obchodzono 17 września, w rocznicę jego zwycięskiej bitwy z bolszewikami pod Klewaniem w 1920 roku. Barwy pułku: proporczyk biało-czerwony z granatowym paskiem pośrodku; czapki rogatywki, otok czerwony. Sztandar został ufundowany przez oficerĂłw i wręczony pułkowi przez dowĂłdcę Okręgu nr 3, gen. dyw. Juliusza Malczewskiego, w NowogrĂłdku 29 kwietnia 1923 roku. Towarzyszył ułanom podczas walk w 1939 roku, a po rozbiciu pułku przez wojska sowieckie, został zakopany 28 września w lesie koło Woli Sudkowskiej. Ostatnim dowĂłdcą pułku, w latach 1937-39, był płk Bogdan Stachlewski. W wojnie obronnej Polski we wrześniu 1939 roku (napad Niemiec i Związku Sowieckiego na Polską) 25 Pułk UłanĂłw osłaniał Działdowo i Lidzbark (do 4 września), potem walczył w rejonie Płocka (5-6 września), uderzył na jednostki niemieckie w okolicy Mińska Mazowieckiego (13 września), brał udział w drugiej bitwie tomaszowskiej i szarĹźował pod Krasnobrodem (23 września). Pułk został rozbity przez wojska sowieckie 27 września w drodze do granicy węgierskiej. DowĂłdca, płk Stachlewski, został zamordowany przez nacjonalistĂłw ukraińskich współpracujących z Niemcami podczas prĂłby przedarcia się na Węgry. Straty pułku wynosiły ogółem 90 Ĺźołnierzy, w tym 44 zabitych i 46 rannych. Największe straty poniĂłsł pod Krasnobrodem – 26 zabitych i 35 rannych. Za kampanię wrześniową pułk został odznaczony KrzyĹźem Virtuti Militari. 25 Pułk UłanĂłw Wielkopolskich został odtworzony w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie w ramach 2 Korpusu gen. Władysława Andersa, na terenie Włoch 5 stycznia 1945 roku, pod dowĂłdztwem ppłk dypl. Wilhelma Lewickiego i wkrĂłtce potem płk Edwarda Milewskiego (1945-47). Pułk nie miał juĹź jednak okazji brać udziału w walkach. 5 maja 1947 został formalnie rozwiązany. Dzisiaj imię 25 Pułku UłanĂłw Wielkopolskich nosi Zespół Szkół Podstawowych w Krasnobrodzie na LubelszczyĹşnie, Roztoczańska Konna StraĹź Ochrony Przyrody oraz Stowarzyszenie „Rodzina ułańska”.

Walka o przynależność Wilna do Polski 1920-1922

Przed I wojną światową Polacy stanowili większość ludności Wilna, ktĂłre takĹźe z roli jaką odegrało w Ĺźyciu Polski i narodu polskiego było uwaĹźane za arcypolskie miasto. Tymczasem podczas wojny polsko-bolszewickiej prowadzonej od końca kwietnia 1920 roku, w czerwcu nastąpiło załamanie się frontu polsko-bolszewickiego na Białorusi i Ukrainie i bolszewicy rozpoczęli ofensywę, ktĂłra w połowie sierpnia doprowadziła ich pod Warszawę. Polska zwrĂłciła się wĂłwczas do Rady NajwyĹźszej Mocarstw Sprzymierzonych z prośbą o pomoc dyplomatyczną i wojskową. W nocie z 6 lipca rząd polski stwierdził, Ĺźe Polska walczy o niepodległość i o „przyłączenie do Polski tych ziem, ktĂłre są zamieszkałe przez ludność polską i pragnącą, aby nie była oderwana od kraju macierzystego”. Niestety, wielcy tego świata jak zwykle, tak i w tej sprawie uprawiali łajdacką politykę: nie chcieli za duĹźej Polski, szkodzącej za bardzo interesom Niemiec i Rosji (wciąż łudzono się, Ĺźe bolszewicy przegrają, Ĺźe powrĂłci „biała” lub carska Rosja) i za ew. pomoc rząd Polski będzie musiał zaakceptować narzucone Polsce granice na Bugu (tzw. linia Curzona). Polska nie mając innego wyjścia na ten szantaĹź musiała się zgodzić 10 lipca na konferencji w Spa. A sprawa zakończyła się tak, Ĺźe Polska została zmuszona oddać Litwinom Wilno, a alianci nie udzieli Polsce ani pomocy dyplomatycznej, ani wojskowej! Co więcej, Litwa przyłączyła się do agresji bolszewickiej na Polskę, za co Lenin 12 lipca sprezentował im odebrane Polakom Wilno. NarĂłd polski bez niczyjej łaski pobił najpierw bolszewikĂłw w bitwie warszawskiej w sierpniu 1920 roku, a następnie Wojsko Polskie ruszyło w pogoni za czerwoną hołotą i rozgromiło ją ostatecznie w bitwie nad Niemnem we wrześniu 1920 roku, wyzwalając ponownie duĹźe obszary KresĂłw, takĹźe tereny od wschodu graniczące z Wilnem.

Z decyzją Ententy w Spa 10 lipca 1920 roku, ktĂłra, korzystając z trudnej sytuacji Polski w wojnie z bolszewikami, drogą szantaĹźu wymusiła na rządzie polskim oddanie arcypolskiego Wilna Litwinom i na przyjęcie jej decyzji w sprawie granicy polsko-litewskiej, nikt w Polsce nie chciał się pogodzić, szczegĂłlnie po zwycięstwie oręża polskiego nad armią sowiecką i wobec faktu współpracy militarnej LitwinĂłw z bolszewikami. Współczesny historyk stosunkĂłw polsko-litewskich Piotr Łossowski słusznie zauwaĹźył, Ĺźe w Polsce nie było w tym czasie siły politycznej ani Ĺźadnej liczącej się partii – od Narodowej Demokracji poczynając, a na Polskiej Partii Socjalistycznej kończąc – ktĂłra by dopuszczała myśl o pozostawieniu arcypolskiego Wilna pod litewskim panowaniem, tym bardziej Ĺźe brano pod uwagę szantaĹź aliantĂłw i przymusowe okoliczności opuszczenia miasta w czasie ofensywy bolszewickiej oraz wiarołomne zachowanie LitwinĂłw, ktĂłrzy złamali neutralność w tej wojnie, aktywnie występując po stronie sowieckiej w jej planie zlikwidowania państwa polskiego, jak rĂłwnieĹź ten fakt, Ĺźe alianci wcale nie przyszli nam z pomocą ani dyplomatyczną, ani wojskową. Marsz. JĂłzef Piłsudski, jako Naczelnik Państwa Polskiego, wĂłwczas powiedział: „JeĹźeli teraz Wilna nie uratujemy, historia nam tego nie daruje”. Postanowił odzyskać Wilno aktem siły, a ulegalizować ten czyn swobodnym aktem woli ludności kraju, ktĂłry miał otrzymać swĂłj rząd i parlament (Sejm Wileński), ktĂłry miał zadecydować w wolnych, demokratycznych wyborach o przyszłości kraju, ktĂłry miał przyjąć nazwę Litwa Środkowa. Marszałek zarządził więc „bunt” pochodzących z Wilna i Wileńszczyzny Ĺźołnierzy I Dywizji Litewsko-Białoruskiej i dwĂłch pułkĂłw kawalerii (12 i 211), nad ktĂłrymi dowĂłdztwo objął gen. Lucjan Ĺťeligowski, ktĂłrego celem było wyzwolenie Wileńszczyzny spod okupacji litewskiej. 8 paĹşdziernika 1920 roku „zbuntowane” oddziały gen. Ĺťeligowskiego rozpoczęły marsz na Wilno, ktĂłre zajęły następnego dnia wśrĂłd wielkiego entuzjazmu i płaczu radości polskiej ludności miasta. Gen. Ĺťeligowski ogłosił komunikat o utworzeniu niezaleĹźnego państwa pod nazwą Litwa Środkowa i zapowiedział odbycie demokratycznych wyborĂłw do Sejmu w Wilnie, ktĂłry miałby zadecydować o przynaleĹźności politycznej nowoutworzonego państwa.

Zajęcie Wilna 9 paĹşdziernika 1920 roku przez „zbuntowane” oddziały Wojska Polskiego pod dowĂłdztwem gen. Lucjana Ĺťeligowskiego i utworzenie przez niego państwa pod nazwą Litwa Środkowa spowodowało reakcję aliantĂłw, ktĂłrzy Wilno ofiarowali Litwie Kowieńskiej na konferencji w Spa 10 lipca 1920 roku. JuĹź 12 paĹşdziernika przedstawiciele Anglii i Francji przedstawili Naczelnikowi Państwa Polskiego, marsz. JĂłzefowi Piłsudskiemu wspĂłlne de marche z powodu akcji gen. Ĺťeligowskiego. Powołali się przy tym na decyzje zapadłe na konferencji w Spa. Piłsudski odpowiedział, Ĺźe obiecał mieszkańcom tych ziem swobodę decydowania o własnym losie i jeśli alianci będą obstawać przy swojej decyzji krzywdzącej mieszkańcĂłw Wileńszczyzny i Polskę, to wtedy on będzie zmuszony złoĹźyć wszelkie swe godności i jako obywatel Wileńszczyzny (pochodził z Zułowa na północ od Wilna), spełnić swĂłj obowiązek.

Wojsko Litwy Środkowej prowadziło walki z wojskiem litewskim w rejonie granicznym, tj. na zachód od Wilna, gdyż rząd litewski także drogą zbrojną chciał opanować Wilno. Próby pośredniczenia Ligi Narodów w rozwiązaniu kwestii Litwy Środkowej spełzły na niczym wobec nieustępliwości Litwy, która odrzucała myśl przeprowadzenia plebiscytu na tym terenie, wiedząc z góry, że go przegra.

Dnia 9 stycznia 1922 roku odbyły się wybory do Sejmu Wileńskiego, w ktĂłrych udział wzięło 64,4% wyborcĂłw, ktĂłrzy w zdecydowanej większości poparli partie, ktĂłre były za przyłączeniem Wilna-Litwy Środkowej do Polski. Sejm Wileński (Orzekający) zebrał się w Wilnie 3 lutego 1922 roku, a 10 lutego przyjął uchwałę, ktĂłra stwierdzała, Ĺźe „Ziemia Wileńska stanowi bez warunkĂłw i zastrzeĹźeń nierozerwalną część Rzeczypospolitej Polskiej”, ktĂłre to państwo „posiada pełne i wyłączne prawo” zwierzchności państwowej nad Ziemią Wileńską”. Marian Kukiel w swoich „Dziejach Polski porozbiorowej 1795-1921” (Londyn 1961) pisze, Ĺźe wola zdecydowanej większości ludności Ziemi Wileńskiej była za całkowitym włączeniem do Polski i to zadecydowało o akcie zjednoczenia Wilna i Wileńszczyzny z Polską 24 marca 1922 roku. Delegacja Sejmu Wileńskiego udała się do Warszawy, aby oznajmić tę uchwałę rządowi Polskiemu i poprosić go o przyłączenie Litwy Środkowej do Polski. W dniu 24 marca 1922 roku odbyło się uroczyste posiedzenie Sejmu w Warszawie, na ktĂłrym ratyfikowano akt zjednoczenia Ziemi Wileńskiej z Polską i przyjęto do Sejmu RP 20 posłów z Wileńszczyzny, zaś 18 kwietnia 1922 roku Naczelnik Państwa Polskiego, marsz. JĂłzef Piłsudski udał się do Wilna, gdzie w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej ogłosił byt Litwy Środkowej za skończony i przyłączenie jej do Polski

Kiedy Sejm Wileński powziął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowej do Polski, posłowie Francji, Anglii i Włoch złożyli w polskim Ministerstwie Spraw Zagranicznych protest iż decyzja ta nastąpiła bez porozumienia się z nimi (wielkim panami-terrorystami tego świata, gnębiącymi inne narody!). A gdy poseł Włoch Francesco Tommasini wkrótce potem poruszył tę sprawę w rozmowie z Piłsudskim, Marszałek ostro mu odpowiedział, że ich protest jest niczym innym jak wtrącaniem się do wewnętrznych spraw Polski.

Konferencja ambasadorĂłw (organ aliantĂłw-ententy) uznała wschodnią granicę Polski ze Związkiem Sowieckim (zgodną z traktatem ryskim) i z Litwą Kowieńską 15 marca 1923 roku. Tym samym granica ta uzyskała status granicy międzynarodowej. Polska stała się prawnym właścicielem Wilna i Wileńszczyzny. Kłamstwem jest więc litewska propaganda, ktĂłra głosi, Ĺźe Polska w latach międzywojennych okupowała Wilno. Poza tym, Ĺźe Wilno w świetle prawa międzynarodowego naleĹźało legalnie do Polski, rodzi się takĹźe pytanie: jak Polska mogła okupować miasto i Wileńszczyznę, ktĂłre był polskie – zamieszkałe od wiekĂłw w zdecydowanej większości przez PolakĂłw? Przeciwnie, okupantami Wileńszczyzny są dzisiaj właśnie Litwini, gdyĹź okupują etnicznie polską ziemię! I tego faktu nikt i nic nie zmieni. Nawet postanowienia jałtańskie z 1945 roku.

Jaszuny koło Wilna

Jaszuny to miasteczko koło Wilna (do 1945 powiat wileńsko-trocki w woj. wileńskim, obecnie Litwa). W gminie jaszuńskiej mieszka 4862 osoby, z których, pomimo wywózek i wysiedleń Polaków podczas II wojny światowej i po 1945 roku, ciągle 77,5% podało w ostatnim litewskim spisie ludności narodowość polską.

Jaszuny były historyczną – od XVI wieku siedzibą Radziwiłłów, a od 1811 roku Balińskich (nabył majątek Ignacy Baliński 1756-1819, cześnik inflancki). W ich pałacu, wzniesionym w stylu klasycystycznym przez znanego architekta polskiego Karola Podczaszyńskiego w latach 1824-28, bywali m.in.: Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Tomasz Zan, Antoni Edward Odyniec, JĂłzef Mianowski, ks. Stanisław Bonifacy Jundziłł, biskup wileński Benedykt Kłągiewicz, Wawrzyniec Puttkamer z Bolcienik, ks. Paweł Brzostowski z Turgiel oraz pochodzący z Wielkopolski bracia Jan i Jędrzej Śniadeccy. Jan, jeden z najwybitniejszych uczonych polskiego oświecenia, był profesorem astronomii i w latach 1807-15 rektorem, a Jędrzej profesorem chemii i medycyny Uniwersytetu Wileńskiego, a po jego zamknięciu przez carat w 1832 roku profesorem Akademii Medyko-Chirurgicznej w Wilnie oraz w latach 1806-1836 prezesem Towarzystwa Naukowego Lekarskiego w Wilnie. Z cĂłrką Jędrzeja Śniadeckiego Zofią oĹźenił się Michał Baliński (1794 k. Połocka – 1863 Wilno), syn Ignacego. Michał był znanym historykiem, publicystą i działaczem oświatowym. W Wilnie od 1816 roku był redaktorem „Tygodnika Wileńskiego” potem współredaktorem „Wiadomości Brukowych”, członkiem Towarzystwa SzubrawcĂłw i 1818-22 sekretarzem Towarzystwa Typograficznego Wileńskiego. W latach 1836-47 mieszkał w Warszawie, gdzie wspĂłlnie z T. Lipińskim opracowywał zbiĂłr StaroĹźytna Polska pod względem geograficznym, historycznym i statystycznym, w 1841 roku był współzałoĹźycielem czasopisma „Biblioteka Warszawska”. Po powrocie do Wilna był wiceprezesem Komisji Archeologicznej i redaktorem jej „Pamiętnika”. Jest autorem takich prac jak: Historia Polski (1844), Dawna Akademia Wileńska... (1862), Pamiętniki o Janie Śniadeckim. .. (t. 1-2, 1864-65).

W 1824 roku, po przejściu na emeryturę, zamieszkał w Jaszunach rektor Jan Śniadecki, tu zmarł w listopadzie 1830 i na miejscowym cmentarzu jest pochowany. Dla gości Balińscy organizowali słynne polowania, wieczory poetyckie i inne rozrywki. Jedna z polanek w jaszuńskim parku nazywa się „polanką Juliusza Słowackiego”. Młody Juliusz posadził tu brzozę, a akcja I aktu jego dramatu „Kordian” rozgrywa się w Jaszunach. Po śmierci Michała Balińskiego w 1863 roku (pochowany na cmentarzu jaszuńskim) Jaszuny odziedziczył jego syn Konstanty, natomiast ostatnimi właścicielami majątku do 1939 rokiem byli Aleksander i Anna z Balińskich Pereświet - Sołtanowie. OprĂłcz Jana Śniadeckiego i Michała Balińskiego na cmentarzu jaszuńskim pochowani byli m.in.: Jan Baliński (1824-1902), psychiatra, w latach 1855-1880 profesor Akademii Wojskowej w Petersburgu, Konstanty Baliński, Julia Balińska, Tomasz Łukianowicz. A ostatni pochĂłwek na nim miał miejsce w 1937 roku. Pochowano wtedy Gabrielę Łukaszewicz. Wszystkie groby i pomniki z napisami są polskie, no bo była to z dawien dawna polska miejscowość. Dzisiejsi Litwini w jaszunach to koloniści-intruzi nie na swojej miedzy – LitwinĂłw tu nikt nie widział. Pierwszy kościół katolicki w Jaszunach został wzniesiony na pocz. XVI w. i naleĹźał do parafii rudnickiej. Ostatni, z inicjatywy Marii Balińskiej, w stylu staropolskim i p.w. św. Anny, ukończono jesienią 1928 roku.W tymĹźe okresie powstała samodzielna parafia jaszuńska w archidiecezji wileńskiej. Wiosną 1919 roku Jaszuny znalazły się w wolnej Polsce. Jednak podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku, w lipcu Jaszuny wpadły w łapy Ĺźołdactwa bolszewickiego. WĂłwczas Moskwa Jaszuny wraz z arcypolskim Wilnem sprezentowała Litwie za pomoc militarną udzielaną w tej wojnie bolszewikom. Jednak juĹź w paĹşdzierniku 1920 roku wraz z wojskiem polskim gen. Lucjana Ĺťeligowskiego Jaszuny wrĂłciły do Polski po krĂłtkich walkach z Litwinami. W Jaszunach pojmanym oficerom litewskim gen. Ĺťeligowski powiedział: „Polacy nie chcą wojny z Litwinami, tylko po prostu wracają po wojnie do swoich domĂłw”. Jaszuny weszły w skład Litwy Środkowej, ktĂłra w 1922 roku wolą mieszkańcĂłw Wilna i Wileńszczyzny weszła bezpośrednio w skład Polski.

Dzisiaj tak polskie Jaszuny należą przez sowieckiego złodzieja obcych ziem JĂłzefa Stalina do Litwy. Litwini zaraz po odrodzeniu się państwa litewskiego w 1990-91 pobudowali w Jaszunach dużą i nowocześnie urządzoną szkołę średnią z myślą litwinizowania tutejszej młodzieĹźy polskiej. Z braku większej liczby LitwinĂłw w Jaszunach i okolicy jest ona prawie Ĺźe pusta. Natomiast polska szkoła średnia im. M. Balińskiego w Jaszunach miała w 2002 roku 343 uczniĂłw i 39 nauczycieli. W szkole działa zespół dziecięcy „Gromada”, szkoła muzyczna, klub sportowy i muzeum, w ktĂłrym uczniowie mogą się zapoznać z historią Jaszun i ich byłych polskich właścicieli. Uczniowie opiekują się m.in. cmentarzem jaszuńskim.

W Jaszunach urodzili się: wspomniany wyĹźej psychiatra i pracownik naukowy Jan Baliński (1824 – 1902) oraz Jan Adamowicz (1871 – po 1944), polski polityk, w 1918 roku współorganizator polskiej Dywizji Litewsko-Białoruskiej, samorządowiec (wieloletni wĂłjt pobliskiej gminy Małe Soleczniki), działacz Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, poseł na Sejm polskiej Litwy Środkowej w 1922 roku i na Sejm RP 1922-27. W okresie międzywojennym mieszkał w Jaszunach polski Tatar Bekir Borys Assanowicz (1910 – 1999 Warszawa), inĹźynier komunikacji, Ĺźołnierz Suwalskiej Brygady Kawalerii, bohater kampanii wrześniowej 1939, odznaczony KrzyĹźem Srebrnym Orderu Virtuti Militari V Klasy, po wojnie współorganizator budowy krakowskiego lotniska w Balicach i jeden z twĂłrcĂłw sukcesu polskiego przedsiębiorstwa Cekop, ktĂłre w 1957 roku wygrało przetarg na odbudowę Kolei HedĹźaskiej prowadzącej przez Jordanię, Syrię i Arabię Saudyjską.

Polonizacja elity wielkolitewskiej

Paweł Jasienica w dziele „Rzeczpospolita Obojga NarodĂłw” (t. 1-3 Warszawa 1967-72) wykazał, Ĺźe elita Ziem Wschodnich ulegała stopniowej polonizacji. W pierwszym stadium, ktĂłre trwało kilka wiekĂłw, elita ta włączyła się w kulturę polską, zachowując jednak pewną odrębność, dzięki czemu mogła w dalszym ciągu występować w imieniu wszystkich ludzi, zamieszkujących Wielkie Księstwo Litewskie. Drugie stadium rozpoczęło się w XIX w. i zostało powaĹźnie przyspieszone przez klęskę Powstania Styczniowego 1863. Polegało ono na tym, iĹź ta spolszczona elita zaczęła się włączać całkowicie i bez zastrzeĹźeń do narodu polskiego. Proces ten został powtĂłrnie przyspieszony przez powstanie niepodległego państwa polskiego w 1918 roku.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt