Środa 24 Kwietnia 2024r. - 115 dz. roku,  Imieniny: Bony, Horacji, Jerzego

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 29.11.13 - 12:29     Czytano: [5664]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polski Kamieniec Podolski

Kamieniec Podolski, czyli tam gdzie zginął Wołodyjowski

Któş z nas nie czytał Pana Wołodyjowskiego, tej nieśmiertelnej powieści Henryka Sienkiewicza? Któş z nas nie przeĹźywał obrony Kamieńca Podolskiego i jego upadku, ktĂłry pociągnął za sobą śmierć pułkownika chorągwi laudańskiej – Jerzego Michała Wołodyjowskiego, Hektora Kamienieckiego, pierwszego Ĺźołnierza Rzeczypospolitej?

Czytali i przeĹźywali dzieje „małego” rycerza nie tylko Polacy, gdyĹź powieść została przetłumaczona na 20 językĂłw. PrzeĹźywał jego dzieje m.in. późniejszy papieĹź Jan XXIII, o czym sam mĂłwił, a w dalekiej Japonii młody mnich buddyjski Ryochu Umeda, ktĂłry w późniejszych latach został wielkim przyjacielem narodu polskiego, tłumaczem na japoński dzieł Sienkiewicza, Mickiewicza, Słowackiego, Prusa, Dąbrowskiej; przed śmiercią (1961 r.) przyjął chrzest, przybierając polskie imię – Stanisław. Zakochana w Panu Wołodyjowskim, tak jak chyba cały Daleki WschĂłd, jest wybitna tłumaczka literatury polskiej na język chiński, prof. Yi Lijun z Pekińskiego Uniwersytetu JęzykĂłw Obcych.
Historia, wspomnienia!

Kiedy dziś się czyta Pana Wołodyjowskiego, odnosi się wrażenie, że akcja powieści jest fikcją historyczną. Bo nie tylko w granicach obecnej Polski, ale i przedwojennej z dużą połacią Kresów nikt nie znajdzie żadnego Kamieńca Podolskiego, a jego dzieje w PRL, i nie tylko w PRL, celowo są przemilczane albo świadomie fałszowane.
Jerzy Michał Wołodyjowski nie był postacią wymyśloną przez Henryka Sienkiewicza. Powieściowy Wołodyjowski jest wzorowany na Jerzym Wołodyjowskim (1620 – 1672), polskim szlachcicu herbu Korczak, ktĂłry urodził się w rodzinnym majątku Makowie na Podolu, ok. 15 km na północny wschĂłd od Kamieńca Podolskiego. A więc Podole było ziemią rodzinną Małego Rycerza. Był on stolnikiem przemyskim, zagończykiem, rotmistrzem, od 1669 roku pułkownikiem, kawalerzystą w chorągwi hetmana Jana Sobieskiego, późniejszego krĂłla Polski. Hetman Sobieski mianował go rotmistrzem w twierdzy Kamieniec Podolski, a w 1672 roku został komendantem Chreptiowa nad Dniestrem na południe od Kamieńca Podolskiego. W sierpniu 1672 roku brał udział w obronie Kamieńca Podolskiego, szturmowanego przez TurkĂłw. Zginął 26 sierpnia 1672 w wybuchu 200 beczek prochu w Baszcie Czarnej w Zamku GĂłrnym, ktĂłry nastąpił bezpośrednio po kapitulacji twierdzy, a jego okoliczności nie są jasne. Interpretowano go później jako gest rozpaczy majora artylerii kamienieckiej Hejkinga (Sienkiewiczowskiego Ketlinga). Wołodyjowski został pochowany w podziemiach kościoła franciszkanĂłw w Kamieńcu Podolskim.
Nie był również fikcją polski Kamieniec Podolski.
Przeglądając stare numery śląskiego tygodnika ilustrowanego „Panorama”, w numerze 792 znalazłem przedrukowany z kijowskiego magazynu „Ukraina” szkic „historyczny” Natalii Kaszczuk o Kamieńcu Podolskim. Autorka przy pisaniu historii Kamieńca korzystała z informacji Tamary Sys, pracownicy kamienieckiego muzeum.

Czytając ten szkic ma się wraĹźenie, Ĺźe Kamieniec Podolski to miasto przez wieki tylko i wyłącznie ukraińskie. Ba!, jedno z najwaĹźniejszych ośrodkĂłw historyczno-narodowo-kulturalnych narodu ukraińskiego – jak pisze Natalia Kaszczuk – „...posiadające bezcenne relikwie chwały narodowej”.

SWOJĄ historię miasta rozpoczyna ona stwierdzeniem, Ĺźe juĹź tysiąc lat temu książę kijowski posyłając swego namiestnika powiedział: „IdĹş kniaziu na Podole i pilnuj tam ziemi ruskiej”. Pisze dalej, Ĺźe Podolanie (tzn. Ukraińcy) byli zawsze dobrymi wojownikami, a zbudowana przez nich twierdza przez całe wieki broniła Podole przed złem. Kamieniec był duĹźym ośrodkiem handlowym i słynął w całym świecie ze znakomitych snycerzy, jubilerĂłw, kuĹşnikĂłw, ktĂłrzy, oczywiście, teĹź byli tylko Ukraińcami. Główną bramą miejską była Brama Ruska, a „...omszałe mury pamiętające zebrania tajnego ruskiego magistratu i bractwa cerkiewnego, w ktĂłrych buntujący się przeciw zdobywcom miejscowy lud znajdował stałe poparcie... Kiedy spod Piławy do Kamieńca Podolskiego przybył posłaniec od Bohdana Chmielnickiego, z miasta – na pomoc wojskom kozackim – uszła potajemnie prawie cała ludność”. W 1672 roku broniło twierdzy przed Turkami 1500 Ĺźołnierzy i 12 tysięcy UkraińcĂłw – mieszczan i okolicznych chłopĂłw. Historia kończy się opowieścią o „bohaterze” ludowym Ustimie Karmeliuku, ktĂłry uciekł z lochĂłw twierdzy juĹź za carskich czasĂłw.

O Polsce i Polakach w tej „historii” nie ma dosłownie ani jednego słowa. Wspomniani są jedynie Ormianie i Studnia Ormiańska przed ratuszem. Kilkuwiekowa polska obecność w Kamieńcu Podolskim znaczona ich panowaniem w mieście i tym samym jego polska i przez to najwaĹźniejsza część historii miasta dla Tamary Sys i Natalii Kaszczuk w ogĂłle nie istnieje.

A przecieĹź JĂłzef Ignacy Kraszewski w powieści Ostap Bondarczuk (1847) ustami jednego z jej bohaterĂłw tak mĂłwi o Kamieńcu Podolskim: „Nie wiem, czy ktĂłre z naszych (tzn. polskich – M.K.) miast pochwalić się moĹźe tylu pamiątkami sławnymi, co Kamieniec”. CzyĹź to nie Kamieniec Podolski z jego największą w Polsce twierdzą został juĹź przed wiekami nazwany „Przedmurzem Chrześcijaństwa” (katolickiego) i „Bramą do Polski”? CzyĹź to nie Polacy (zaczęli litewscy Koriatowicze) zbudowali wielką i sławną twierdzę kamieniecką, a miasto nie było „okiem w głowie krĂłlĂłw, sejmĂłw i Rzeczypospolitej”?

Śmieszne, wręcz Ĺźenujące są prĂłby ze strony Tamary Sys i Natalii Kaszczuk przedstawiania Kamieńca Podolskiego jako miasta odwiecznie ukraińskiego i ze wspaniałą ukraińską historią, podczas gdy prawda jest taka, Ĺźe pierwsza historyczna wzmianka o mieście pochodzi ze ĹşrĂłdła ormiańskiego z 1062 roku i mĂłwi o Kamieńcu jako o ormiańskiej faktorii handlowej. Drugą prawdą jest to, Ĺźe dopiero od połowy XII wieku i tylko część wschodnia Podola (Międzybóş, BoĹźsk, Kotielnica) podlegała księstwu kijowskiemu, a zachodni obszar Podola, a więc takĹźe Kamieniec Podolski w tym samym czasie (potem całe Podole) znalazł się pod wpływem, i to zapewne bardzo luĹşnym, Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Czyli sam Kamieniec Podolski nigdy nie naleĹźał do Rusi Kijowskiej! Jego ludność więcej ciążyła w stronę zachodu, szczegĂłlnie w stronę Wołynia. Kamieniec Podolski, należący do Księstwa Halicko-Wołyńskiego został zgodnie z wolą jego ostatniego księcia Jerzego II z rodu PiastĂłw mazowieckich, zajęty w 1352 roku przez krĂłla Kazimierza Wielkiego, ktĂłry nadał go w lenno litewskim książętom Koriatowiczom. Po bitwie pod Sinymi Wodami w 1362 roku Litwini zajęli prawie całe Podole i wyciągali ręce po Kamieniec Podolski, nawet po zawarciu unii z Polską w Krewie w 1385 roku. Książę Witold doprowadził do upadku władzy propolskich KoriatowiczĂłw w 1393 roku. Jego zakusom przeciwstawiał się krĂłl Władysław Jagiełło; odwiedził on Kamieniec trzykrotnie: w 1404, 1410 i 1417 roku. W latach 1394-1430 Kamieniec Podolski był we władaniu bądĹş litewskim bądĹş polskim (1395-99 – lenno wojewody krakowskiego Spytka II z Melsztyna i 1402-11 – pod zarządem podstolego krakowskiego Piotra Szafrańca), by ostatecznie w latach 1430-33 zostać włączony wraz z zachodnim Podolem do KrĂłlestwa Polskiego.

Natomiast Kamieniec Podolski jako miasto prawdopodobnie założyli Koriatowicze w 2. poł. XIV wieku: Jerzy Koriatowicz lokował gród Kamieniec Podolski w 1374 roku na prawie magdeburskim. Miasto do XX wieku nigdy nie było ukraińskie i Rusini/Ukraińcy nigdy nie byli w nim dominującą ludnością, a w jego dziejach odgrywali mało znaczącą rolę. Także prawdą jest to, że podczas powstania Chmielnickiego Kozacy nie potrafili zdobyć miasta i twierdzy ani w 1648 roku pod wodzą Maksyma Krzywonosa, ani pod wodzą Iwana Bohuna i Dżerdżelii w 1651 roku, ani oddziały Tymoszy Chmielnickiego w 1652 roku i ponownie w tymże roku sam Bohdan Chmielnicki, który niepysznie musiał odejść spod murów miasta po bezskutecznych atakach. W 1655 roku Bohdan Chmielnicki znowu obległ miasto razem ze sprzymierzonymi z nim wojskami moskiewskimi, ale pomimo dziewięciu szturmów w ciągu trzech tygodni także i teraz nie zdobył miasta i twierdzy. Nie pomogła Chmielnickiemu także rzekoma, wymyślona przez Ukraińców!, ucieczka prawie całej ludności miasta i przyłączenie się jej do oddziałów atakujących miasto.

Kamieniec Podolski naleĹźał do Polski do 1793 roku (z wyjątkiem okresu 1672-1699, kiedy był we władaniu TurkĂłw), kiedy to w wyniku II rozbioru Polski został przyłączony do Rosji. Wcześniej, między 1378-1386, zostało załoĹźone w Kamieńcu Podolskim polskie biskupstwo katolickie (132 parafie w 1918 r.), ktĂłre do 1798 roku było podporządkowane metropolii lwowskiej, a następnie polskiej metropolii katolickiej w Mohylewie na Białorusi, ktĂłrej podlegały wszystkie biskupstwa katolickie w zaborze rosyjskim. Polska katedra katolicka pw. śś. Piotra i Pawła z 1483 roku naleĹźy do najcenniejszych zabytkĂłw Kamieńca Podolskiego; jest ona dzisiaj najdalej na wschĂłd wysuniętym autentycznie średniowiecznym zabytkiem gotyckim, nieznanym na prawosławnej Ukrainie. Budynek katedry pochodzi z XVI i XVII w. i jest obudowany kilkoma renesansowymi kaplicami, co zasadniczo zmieniło styl budowli. Prezbiterium pochodzi z XVIII w. Po zajęciu Kamieńca przez TurkĂłw w 1672 roku świątynię zamieniono w meczet, a obok głównego wejścia okupant postawił wysoki na 33 metry minaret. Po odzyskaniu Kamieńca przez PolakĂłw, zgodnie z warunkami pokoju, minaret pozostał na swoim miejscu wraz z wieńczącym go półksiężycem. Stoi na nim pozłacana figura Matki Boskiej, przywieziona z Gdańska w 1756 roku. 23 września 1699 roku w katedrze miał miejsce obrzęd jej oczyszczenia. Katedrę przebudowano w stylu późnobarokowym. W czasie represji stalinowskich skierowanych przeciwko Polakom, 14 maja 1936 roku katedrę zamknięto i później urządzono w niej muzeum ateizmu, dzięki czemu zachowały się częściowo jego wnętrza. Wnętrze kościoła jest późnobarokowe; zachowała się rokokowa ambona i konfesjonał biskupi z 1862 roku oraz tablice upamiętniające odzyskanie świątyni po okupacji tureckiej. Bardzo interesujący jest marmurowy pomnik Laury PrzeĹşdzieckiej. W krypcie katedry zostali pochowani m.in.: biskupi kamienieccy: Mikołaj Dembowski (zm. 1757), Jan Dembowski (zm. 1809), Franciszek Mackiewicz (zm. 1842) i Mikołaj GĂłrski (zm. 1855) oraz kasztelan wyszogrodzki Bartłomiej GiĹźycki (zm. 1768), komendant Kamieńca, generał Michał Kuczyński (zm. 1778) oraz komendant i budowniczy Kamieńca, generał Jan de Witte (zm. 1785). Katedra kamieniecka była pierwszym miejscem pochĂłwku wielkiego wodza Rzeczypospolitej - hetmana Karola Chodkiewicza (1621). Na teren katedry wchodzi się przez Bramę Tryumfalną postawioną w 1781 roku z okazji wizyty w mieście krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na cmentarzu przy katedrze stoi pomnik Michała Wołodyjowskiego. – W internetowej ukraińskiej wikipedii w haśle o katedrze w Kamieńcu Podolskim nie ma ani słówka o jej polskim rodowodzie i o tym, Ĺźe słuĹźyła przez kilka wieki Polakom.
Dopiero za czasĂłw polskich, od 1430 roku, Kamieniec Podolski stał się znanym wielkim miastem z największą twierdzą w Polsce. W mieście urzędowali polscy starostowie, ktĂłrym podlegał takĹźe zamek w Latyczowie. W 1432 roku nastąpiła nowa lokacja Kamieńca Podolskiego na prawie magdeburskim, a od 1434 roku miasto było stolicą wojewĂłdztwa podolskiego (pierwszy wojewoda Piotr Odrowąż, właściciel dĂłbr w Kieleckiem i na Podolu k. Satanowa), mającego obszar ok. 20 000 km kw. i podzielonego na trzy powiaty: kamieniecki, latyczowski i czerwonogrodzki. W Kamieńcu miały swoją siedzibę sejmiki poselski i deputacki. Kamieniec Podolski został w 1463 roku miastem krĂłlewskim i został zrĂłwnany w prawach ze Lwowem. Od 1570 roku do poł. XVII wieku liczba mieszkańcĂłw miasta wzrosła z 3 tys. do 10 tys. mieszkańcĂłw, co czyniło je jednym z większych miast Rzeczypospolitej (wielki LwĂłw miał wĂłwczas 20 tys. mieszkańcĂłw); działało w nim 16 cechĂłw z 390 rzemieślnikami, wśrĂłd ktĂłrych snycerze, jubilerzy i kuĹşnicy słynęli w całej Polsce ze znakomitych wyrobĂłw. Tak w mieście jak i w całym wojewĂłdztwie podolskim mieszkało duĹźo PolakĂłw, co potwierdza duĹźa ilość parafii i klasztorĂłw w diecezji kamienieckiej. To skąd się tu wzięli Polacy pisze Zygmunt Gloger w Encyklopedii staropolskiej (t. 2: Jasyr): „Tatarzy często napadali na Ukrainę, Podole, Wołyń, pustosząc wsie, dwory, miasta i uprowadzając w łykach pojmaną szlachtę i lud w „jassyr”. Kraj wyludniony, zlany krwią i łzami, ale Ĺźyzny i piękny, zaludniał się znowu, głównie napływem ludu i szlachty z Mazowsza, Podlasia i Małopolski”. A więc Polacy nie wypędzali tu RusinĂłw (UkraińcĂłw) z ich ziemi, a tylko zaludniali pustkowia i to nie na Ukrainie, bo takiego państwa i pojęcia ukraińskiej ziemi tu nie było, ale na terytorium Polski. W samym Kamieńcu Podolskim w okresie przedrozbiorowym były polskie klasztory: bazylianĂłw, dominikanĂłw, dominikanek, franciszkanĂłw, jezuitĂłw, karmelitĂłw i trynitarzy, ktĂłry, sprowadzeni do miasta w 1699 roku, zajmowali się wykupywaniem PolakĂłw wziętych w jasyr przez TatarĂłw i TurkĂłw. O roli stolicy Podola w Ĺźyciu polskim, takĹźe intelektualnym i oświatowym juĹź w okresie przedrozbiorowym moĹźe poświadczyć to, Ĺźe bardzo znany warszawski księgarz i nakładca Michał Groell (1722-1798), wydający m.in. podręczniki dla szkół Komisji Edukacji Narodowej, poza Lwowem i Wilnem, załoĹźył swoją filię tylko w Kamieńcu Podolskim.
Dzięki tolerancji polskiej wobec wszystkich mieszkańcĂłw KresĂłw, Kamieniec Podolski od 1432 roku składał się z trzech gmin (nacji): polskiej, ormiańskiej (300 rodzin) i ruskiej, ktĂłre posiadały odrębne władze i przywileje. W 1790 roku Komisja Dobrego Porządku wprowadziła jednolity magistrat, wobec spolonizowania się Ormian i duĹźego osłabienia gminy ruskiej w Ĺźyciu miasta. Tak więc oprĂłcz Bramy Ruskiej, o ktĂłrej wspomina Kaszczuk, była w Kamieńcu takĹźe Brama Polska (Lacka), a główny plac miejski nazywał się Rynkiem Polskim, o czym ona nie wspomina. Największy, najładniejszy i najbardziej okazały jest właśnie kwartał polski – teren dawnej gminy polskiej z ratuszem z końca XIV w. i przebudowanym w XVIII w., w ktĂłrym zachowały się elementy gotyckie i renesansowe, nieznane prawosławnej Rusi/Ukrainie. RĂłwnieĹź dzięki tolerancji polskiej, chociaĹź w polskim Kamieńcu Podolskim UkraińcĂłw, a właściwie RusinĂłw, za wiele nie było, to w mieście było aĹź 12 cerkwi, ale obok nich 9 kościołów i 6 klasztorĂłw katolickich (franciszkanĂłw i dominikanĂłw juĹź od XIV w.) i 5 cerkwi ormiańskich. Bardzo liczni Ormianie w mieście w XVIII wieku zupełnie się spolonizowali; tutaj w 1666 roku, dzięki staraniom arcybiskupa ormiańskiego ze Lwowa Mikołaja Torosiewicza, Kościół ormiański zawarł z Kościołem katolickim unię religijną. Stąd we Lwowie do 1945 roku było polskie katolickie arcybiskupstwo ormiańskie. Zresztą i prawosławne ruskie mieszczaństwo Kamieńca Podolskiego uległo duĹźej polonizacji, przede wszystkim językowej. Np. w cerkwi św. Jana Chrzciciela były dwa nagrobki mieszczan OpoczenkĂłw z 1765 i 1794 roku z napisami w języku polskim.
Polski Kamieniec szybko osiągnął wielkie znaczenie w handlu z Krymem i Wołoszczyzną (dziś Rumunia), za pośrednictwem Białogrodu nad Dniestrem utrzymywał stosunki handlowe z krymską Kaffą i kaukaskimi faktoriami genueńskimi. Po upadku kolonii włoskich nad Morzem Czarnym Ormianie kamienieccy utrzymywali bezpośrednie kontakty handlowe z Turcją i Persją. W związku z ujemnym bilansem handlowym Rzeczypospolitej, potwierdzony jest znaczny od XVI w. wywóz pieniędzy i kruszcu przez Kamieniec Podolski. W 1543 roku otrzymało miasto prawo składu na towary tureckie i wołoskie, a w 1579 roku zainstalowano tu graniczną komorę celną. Obok handlu suknem z Zachodu i towarami wschodnimi (korzenie, tkaniny) rozwinął się, zwłaszcza od XVI w., handel bydłem mołdawskim i podolskim. Od XVIII w. prowadzono w Kamieńcu Podolskim również handel lekarstwami; pierwszą aptekę-hurtownię w mieście założył w 1767 roku Polak Paweł Lenkiewicz.
Kamieniec Podolski zasłynął nie tylko w Polsce ale i poza nią z wzniesionej na skale w pętli rzeki Smotrycz potężnej twierdzy, istniejącej po dziś dzień, ktĂłra naleĹźy do historii polskiej wojskowości i polskiego budownictwa wojskowego – i tylko polskiego! Charakteryzują ją duĹźe baszty (12); naprawdę potężnie wyglądająca Baszta Batorego (zwana obecnie Kuśnierską Wieżą, aby zatrzeć jej polskie pochodzenie!) jest na siedem pięter, a mury Baszty Róşanka mają głębokość 4 metrĂłw. NiektĂłre baszty zostały fundowane przez prywatne osoby – PolakĂłw. I tak wspomniana tu Baszta Róşanka (rogowa) ma inskrypcję: WieĹźa Krzesława, biskupa włocławskiego, ktĂłrego własnym kosztem budowa zamku zakończona 1505; Basztę Kołpak ufundował proboszcz kamienieckiego, biskup Jakub Buczackiego i jest ozdobiona Abdankiem, herbem Buczackich; Basztę Łaską ufundował prymas Polski Jan Łaski i jest ozdobiona herbem Korab; Baszta Lanckorońska, jak sama nazwa wskazuje, została ufundowana przez Lanckorońskich, a więc ma Zadorę, herb ich rodu - ziejącą ogniem lwią głowę; a Baszta Tęczyńska ma TopĂłr, czyli herb rodu Tęczyńskich. WaĹźnym elementem obrony twierdzy i całego Kamieńca były rĂłwnieĹź budowle hydrotechniczne. W czasie zagroĹźenia spiętrzano wodę w Smotreczu, uniemoĹźliwiając podejście pod mury i wysadzanie ich. Patrząc na twierdzę z zewnątrz i wewnątrz, nie moĹźna się dziwić, Ĺźe w przekonaniu obywateli I Rzeczpospolitej i duĹźej części Europy była ona nie do zdobycia.
A jej historia jest następująca: Wobec wzrastającego niebezpieczeństwa tureckiego w południowo-wschodniej Europie, a tym samym dla Polski krĂłl Kazimierz Jagiellończyk w 1463 roku ufortyfikował zamek kamieniecki i obsadził go stałą załogą; krĂłl był w Kamieńcu dwukrotnie: w 1448 i 1463 roku. Od tej pory odgrywał on waĹźną rolę w systemie obrony potocznej. W 1474 roku na Kamieniec Podolski napadli Tatarzy, w 1476 roku usiłowali go zdobyć Turcy, a w 1509 roku oblegał miasto hospodar mołdawski Bohdan. Ogółem twierdza przez około 200 lat odparła blisko 40 najazdĂłw tureckich, tatarskich i wołoskich. Te najazdy i ich odpieranie przez PolakĂłw sprawiły, Ĺźe Kamieniec Podolski stał się symbolem Polski, a nie Ukrainy!, jako przedmurza chrześcijańskiego w Europie, co nie było Ĺźadną przesadą. Bowiem przez kilka wiekĂłw świat chrześcijański osłaniały przed zastępami wyznawcĂłw Mahometa dwie fortece: na południu była to Malta, na północy zaś wstępu do chrześcijańskiej Europy broniły potężne mury polskiej kamienieckiej warowni. To przez te zagroĹźenia turecko-tatarskie fortyfikacje kamienieckie rozbudowali krĂłlowie Zygmunt I i Stefan Batory, a na rozbudowę twierdzy płynęły pieniądze m.in. ze Stolicy Apostolskiej. W latach 1544-47 rozbudowywał twierdzę Hiob (Job) Bretfus, nadworny architekt krĂłla Zygmunta I Starego (wzniĂłsł w Kamieńcu takĹźe Bramę Polską i Bramę Polną z mostem zwodzonym (nie istniejącą) oraz pracował przy murowanym moście prowadzącym z zamku do miasta). Jednak dopiero krĂłlowie Zygmunt III i Władysław IV uczynili z Kamieńca Podolskiego bardzo silną twierdzę, największą w Polsce, po zbudowaniu przed Starym Zamkiem tzw. Nowego Zamku (od 1617 r.), stanowiącego fortyfikację bastionową (dzieło rogowe) na planie trapezoidalnym, z systemem bastionĂłw i kazamatĂłw, przystosowaną do walki z uĹźyciem artylerii. W 1672 roku Turcy wywieĹşli z Kamieńca 292 armaty! Tak silną twierdzą był Kamieniec, Ĺźe skutecznie zniechęcił sułtana Osmana II do atakĂłw na miasto. Kiedy w 1621 roku stanął on pod twierdzą w Kamieńcu Podolskim zapytał: „kto ją zbudował”, w odpowiedzi usłyszał: „BĂłg, cudownego miejsca natury”. – To niech BĂłg sobie ją zdobywa – miał odpowiedzieć Turek i odstąpił od oblężenia. I rzeczywiście, patrząc na potężne mury twierdzy i kaniony rzeki Smotrecz trudno nie zgodzić się z tym co powiedział Osman.
Do polskiej, a nie do ukraińskiej (bo nie oni „bronili Podola przed złem”, nawet jeśli wśrĂłd obrońcĂłw byli takĹźe Rusini), historii wojskowości po wieczne czasy naleĹźy bitwa z wojskiem turecko-tatarskim pod Kamieńcem stoczona 22 paĹşdziernika 1633 roku i oblężenie Kamieńca Podolskiego i jego twierdzy przez TurkĂłw od 18 do 26 sierpnia 1672 roku.

W październiku 1633 roku wojska turecko-tatarskie pod wodzą Abazy-baszy liczące 55 tys. ludzi przekroczyły granicę Polski maszerując w kierunku przygranicznego Kamieńca Podolskiego, gdzie stanęły polskie wojska w sile 11 tys. ludzi, dowodzone przez hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego. Wojska polskie stanęły za wzniesionymi naprędce fortyfikacjami ziemnymi. Kiedy wojska turecko-tatarskie ruszyły do szturmu, przywitał ich bardzo silny ogień broni ręcznej i dział ukrytych za polskimi fortyfikacjami. W ogniu tym załamał się atak wroga, który poniósł duże straty w zabitych i rannych i Abaza-basza wycofał się na terytorium Turcji. Nie ustępujące tureckie sny o potędze, o rządzeniu na Ukrainie przyczyniły się do kolejnej tureckiej agresji na Polskę. W sierpniu 1672 roku wyruszył przeciwko Polsce sułtan Mahomet IV na czele 100-200 tysięcznej armii tureckiej, wspieranej przez Tatarów i Kozaków atamana Doroszenki, który poddał się Turkom, i podstąpił pod Kamieniec Podolski. Miasto nie było przygotowane do wytrzymania długiego oblężenia. Broniła je załoga złożona zaledwie z 2000 ludzi (1500 żołnierzy i 500 mieszczan) pod dowództwem strażnika polnego koronnego Mikołaja Potockiego. Pomimo tak wielkiej dysproporcji sił obrońcom miasta udało się odeprzeć kilka szturmów na bramy miejskie; tylko 24 sierpnia na twierdzę i na miasto padło 500 pocisków, a dwa natarcia kosztowały Turków 2000 zabitych żołnierzy. Obrońcy musieli jednak ulec tak ogromnej sile i 27 sierpnia miasto skapitulowało. Turcy osadzili w twierdzy silny garnizon, należący do największych w kraju. Już w 1673 roku (hetman Jan Sobieski) i ponownie w następnym roku Polacy próbowali blokować Kamieniec Podolski, w 1687 i 1698 roku bombardowali i ostrzeliwali miasto, usiłując je zdobyć przez zaskoczenie, a od 1692 roku prowadzili system blokady miasta za pośrednictwem wzniesionej po polskiej stronie granicy twierdzy Okopy Świętej Trójcy u ujścia Zbrucza do Dniestru i inne nadgraniczne forteczki.

KrĂłl Jan III Sobieski popełnił wielki błąd idąc w 1683 roku na odsiecz Wiednia obleganego przez wielką armię turecką, bo bronić chciał katolicką Austrię. Tę liczną armię polską, ktĂłrą poprowadził pod Wiedeń moĹźna było śmiało uĹźyć do wyzwolenia Kamieńca Podolskiego. Turcy na pewno nie byliby w stanie prowadzić wĂłwczas wojnę na dwa fronty: pod Wiedniem i z Polską. Wiedeń nawet jakby upadł, to wcześniej czy później został by odbity – takĹźe prawdopodobnie z polską pomocą, ale wĂłwczas więcej by się z nami liczono i moglibyśmy stawiać warunki. Ale to trwało by jakiś czas, co na pewno znacznie osłabiło by Austrię i jej rolę w Europie. A tak, jak w wierszu Adama Mickiewicza Chłop i Ĺźmija (chłop uratował półzdechłą Ĺźmiję, a ta po wyzdrowieniu chciała go zaatakować), uratowaliśmy katolicką Austrię przed okupacją turecką, a ta „w podzięce” w 1772 roku zainicjowała i wzięła udział w I rozbiorze katolickiej Polski!

Nie ma czegoś takiego jak prawdziwa historia Ukrainy napisana przez Ukraińca. Bowiem jakakolwiek historia Ukrainy napisana przez Ukraińca to po prostu stek banialuk, róşnych głupot. I tutaj mamy na to jeden z wielu setek dowodĂłw. Otóş Natalia Kaszczuk pisze, Ĺźe w 1672 roku Kamieniec broniło przed Turkami 1500 Ĺźołnierzy i 12 tysięcy UkraińcĂłw i w tym samym artykule pisze o zawsze proukraińskiej postawie ukraińskich mieszkańcĂłw miasta. Tymczasem Turcy oblegali Kamieniec wspĂłlnie z kozakami atamana ukraińskiego Doroszenki, ktĂłrego wojska przyłączyły się do wyprawy tureckiej przeciw Polsce. Nie ma na to Ĺźadnych dowodĂłw, Ĺźe 12 tysięcy UkraińcĂłw broniło Kamieńca przed Turkami w 1672 roku. Ale jeśli Natalia Kaszczuk i ukraińscy historycy wiedzą lepiej, to jak wtedy wytłumaczyć fakt, Ĺźe 12 tysięcy UkraińcĂłw – mieszkańcĂłw Kamieńca zamiast poprzeć swego rodaka, atamana Doroszenkę walczyło po stronie polskiej przeciw dążeniom Doroszenki do utworzenia państwa ukraińskiego?! Czyli mamy tu sprzeczne ze sobą dwa kłamstwa! Kaszczuk nie pisze jakiej narodowości byli Ĺźołnierze broniący twierdzy. A szkoda, bowiem wĂłwczas nareszcie byśmy się dowiedzieli jakiej byli narodowości i zapewne takĹźe i o tym, Ĺźe 500 Ĺźołnierzy przysłanych wĂłwczas do obrony twierdzy przez biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego z jego diecezji było takĹźe Ukraińcami. A moĹźe Ukraińcem był sam pan Wołodyjowski?! Ukraińscy kozacy oraz niektĂłrzy Rusini byli sprzymierzeńcami tureckimi takĹźe i później. Z dokumentĂłw wiemy, Ĺźe np. prawosławny biskup JĂłzef Szumlański ze Lwowa był kilka razy w okupowanym przez TurkĂłw Kamieńcu Podolskim i był uroczyście nawet przez nich witany. Jeśli więc dzisiaj Ukraińcy twierdzą, Ĺźe to nie Polacy a Ukraińcy ochraniali chrześcijańską Europę przed Turkami – to i w tej sprawie mijają się z prawdą. Ukraińcy mają takĹźe swoją wersję powodu wysadzenia Baszty Czarnej na Zamku GĂłrnym w twierdzy kamienieckiej w dniu jej kapitulacji 27 sierpnia 1672 roku. Otóş kronikarz ruski z XVIII w. Samuel Wełyczko napisał, Ĺźe major artylerii Hejking (Ketling w powieści Pan Wołodyjowski Sienkiewicza) był przekupiony przez TurkĂłw, zaś następnie w obawie, aby jego zdrada nie wyszła na jaw, skończył Ĺźycie w tak rozpaczliwy sposĂłb. Twierdzenie to jest bez sensu, bowiem „dlaczego zdrajca PolakĂłw miał się zabić w momencie, kiedy zwyciężyli właśnie Turcy” – pisze Wiktor Romanow-Głowacki w swym szkicu o Kamieńcu Podolskim (Pamiętnik kijowski t. 3, Londyn 1966).

Zgodnie z postanowieniami pokoju w Karłowicach (dzisiaj Sremski Karlovici w Serbii), zawartego między Państwem Kościelnym, Republiką Wenecką, Austrią, Polską i Rosją a zdruzgotaną Turcją z 26 stycznia 1699 roku, 12 września tego roku komisarze polscy z generałem Marcinem Kątskim na czele przejęli klucze od twierdzy i Kamieńca Podolskiego od tureckiego baszy Kamieńca Kahramana Mustafy. Przejęte miasto było bardzo zrujnowane i wyludnione. W celu przyspieszenia odbudowy, sejm polski zwolnił miasto na 10 lat od podatkĂłw. Modernizację fortyfikacji zamku i miasta prowadzono w latach 1711-14, a następnie w latach 1781-92 głównie według planĂłw polskiego architekta Jana de Witte (1709-1785), ktĂłry był architektem krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego; kierował nią sam ich projektant. Pomagał mu w tym architekt warszawski i Komisji Edukacji Narodowej Stanisław Zawadzki (1743—1806), ktĂłry po śmierci Wittego kierował rozbudową twierdzy i miasta; wzniĂłsł on m.in. nowe koszary wojskowe. Był on takĹźe od 1768 roku komendantem Kamieńca Podolskiego i fortec pogranicznych. Witte zmarł w Kamieńcu Podolskim i wraz z Ĺźoną Marianną z Lubońskich zostali pochowani w katakumbach kamienieckiej katedry katolickiej, w ktĂłrej znajduje się tablica epitafijna o treści w języku polskim: Jan de Witte (1705–1785). Komendant twierdzy i pogranicznych fortec w latach 1768–1785. Budowniczy i obrońca Kamieńca Podolskiego, kawaler orderu świętego Stanisława, chluba Podola i wzĂłr dla potomnych. Polacy przyczynili się więc do odbudowy Kamieńca, a tym samym do późniejszej jego roli w Rosji (miasto gubernialne od 1796 r.).
29 lutego 1768 roku w Barze na Podolu z inicjatywy światłego katolickiego biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego (później był zwolennikiem Konstytucji 3 maja) i marszałka nadwornego koronnego Jerzego Augusta Mniszcha zawiązało się zbrojne wystąpienie części szlachty jako konfederacja generalna pod przewodnictwem Michała Hieronima Krasińskiego i JĂłzefa Pułaskiego (ojciec Kazimierza) zwane dziś konfederacją barską. Konfederacja zawiązała się w obronie wiary katolickiej i niepodległości Rzeczypospolitej, ktĂłrej zagraĹźała kuratela carskiej Rosji, a tym samym przeciwko Rosji – właściwie wojskom rosyjskim w Polsce i marionetce carycy Katarzyny II na tronie polskim Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu. Celem konfederacji było zniesienie ustaw narzuconych przez Rosję, a zwłaszcza dających rĂłwnouprawnienie innowiercom, ktĂłrzy wĂłwczas nie zawsze byli wierni Rzeczypospolitej. Przez niektĂłrych historykĂłw konfederacja barska uwaĹźana jest za pierwsze polskie powstanie narodowe. Konfederacja barska swym zasięgiem objęła prawie cały kraj. Konfederaci buszowali na całym Podolu i mieli wielu zwolennikĂłw w samym Kamieńcu Podolskim. Niestety, Ăłwczesny komendant Kamieńca Jan de Witt pozostawał wierny krĂłlowi i twierdza nie mogła być wykorzystana do walki z wojskiem rosyjskim. Jednak szereg zwolennikĂłw konfederacji z Kamieńca w dniach od 28 maja do 14 czerwca 1768 roku brało udział w obronie Berdyczowa (trzykrotnie odpierając szturmy), ktĂłrą dowodził Kazimierz Pułaski.
Wielkim wydarzeniem w Ĺźyciu Kamieńca Podolskiego była wizyta w mieście w dniach 11-16 listopada 1781 roku krĂłla Stanisława Augusta Poniatowskiego. KrĂłl odbył 11 listopada „wjazd tryumfalny konno do miasta na czele licznego orszaku, w liczbie ktĂłrego byli m.in.: książę Adam Czartoryski, wojewoda Stempkowski, Swiejkowski. Generał Jan Witte, komendant twierdzy, wręczył mu przy moście klucze twierdzy, witał krĂłla imieniem szlachty podkomorzy Lipiński, a w katedralnym kościele biskup Krasiński; bramka katedralna jest pamiątką z tych czasĂłw. KrĂłl mieszkał w rynku, w domu dawniej Szadbeja potem Petolasa, i w ciągu 5-dnio¬wego tu pobytu zwiedził twierdzę, kościoły, Ĺťwaniec, Chocim, rozdawał chorągwie pierwszemu pułkowi buławy polnej koronnej, a 16 listopada, przez Lacką Bramę wrĂłcił na LatyczĂłw do Warszawy (Słownik geograficzny KrĂłlestwa Polskiego. .. t. 3, Warszawa 1882).
Pierwszą szkołę w Kamieńcu Podolskim załoĹźyli jezuici w 1610 roku, z fundacji sędziego ziemskiego kamienieckiego, ktĂłry na jej załoĹźenie i utrzymanie zapisał wieś Ormiany koło Kamieńca. Po zniesieniu zakonu jezuitĂłw przez Stolicę Apostolską w 1773 roku, powstała z funduszĂłw tego zakonu Komisja Edukacji Narodowej, ktĂłra szkołę miejscową oddała pod zarząd Akademii Krakowskiej. Jednak zanim Akademia szkołę przejęła, do Kamieńca Podolskiego przybyli teatyni z okupowanego przez AustriakĂłw Lwowa, przywożąc ze sobą swoją bibliotekę liczącą 2000 książek i prowadzili szkołę przez dwa lata. W ostatnim dziesięcioleciu polskiego Kamieńca (1783-93) miejscowa podokręgowa szkoła akademicka liczyła sześciu nauczycieli, z prorektorem Nepomucenem Tylkowskim, i miała 312 uczniĂłw. Po zajęciu Kamieńca przez Rosjan szkoła została zamknięta. Cztery lata później, w 1797 roku, obywatel Janszyn nabył pałac w mieście za 10,000 rubli i ofiarował go na szkołę, ktĂłra była czynna do 1803 roku. W tymĹźe roku szkoła została oddana pod zarząd polskiego Uniwersytetu Wileńskiego – polskiego z charakteru wileńskiego okręgu naukowego, obejmującego 8 zachodnich guberni Rosji – ziem przedrozbiorowej Rzeczypospolitej i nosiła nazwę szkoły powiatowej. Szkoła miała sześć klas i liczyła 149 uczniĂłw w 1818 roku. Po upadku Powstania Listopadowego 1830-31, w ramach represji szkoła została zamknięta, a w jej miejsce w 1832 roku powstało gimnazjum z rosyjskim językiem nauczania. Z początku miało ono charakter zupełnie polski, gdyĹź większość uczniĂłw było Polakami; Polacy stanowili zawsze duĹźy odsetek uczniĂłw tego gimnazjum aĹź do wybuchu I wojny światowej w 1914 roku.
W Kamieńcu Podolskim było takĹźe polskie katolickie seminarium duchowne. Zostało załoĹźone w 1770 roku przez biskupa kamienieckiego Adama Stanisława Krasińskiego. W 1782 roku kanonik kamieniecki, ks. Gronkiewicz własnym ko¬sztem zbudował gmach seminaryjny i opatrzył szkołę naleĹźytym funduszem. W 1793 roku Rosjanie zamknęli takĹźe i to seminarium. Dopiero w okresie wojen napoleońskich, w 1812 roku kanonik kamieniecki i wikariusz kapitulny, ks. Franciszek Mackiewicz (biskup kamieniecki w latach 1815-42) utworzył nowe seminarium duchowne, ktĂłre znalazło siedzibę w klasztorze karmelitĂłw; załoĹźył on takĹźe Towarzystwo Biblijne, ktĂłrego został wiceprezesem. W roku 1842/43 seminarium zostało przeniesione do klasztoru dominikańskiego, ktĂłry władze carskie skasowały. W 1866 roku władze carskie zlikwidowały diecezję kamieniecką i tutejsze seminarium duchowne, a jego alumni zostali przeniesieni do seminarium duchownego w Ĺťytomierzu na wschodnim Wołyniu.
Podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku załogę Kamieńca Podolskiego (2700 ludzi) pod wodzą jej komendanta, gen. Józefa Orłowskiego blokowały znacznie silniejsze oddziały wojska rosyjskiego.

W Kamieńcu Podolskim w okresie przedrozbiorowym miały miejsce dwa ważne wydarzenia: pierwsze w dziejach polskiego Kościoła katolickiego, a drugie w dziejach polskiej nauki.

W 1755 roku Jakub Frank załoĹźył Ĺźydowską sektę religijną – frankistĂłw. Zostali oni potępieni i wyklęci przez religijnych ĹťydĂłw na sejmie ĹťydĂłw polskich w Brodach (woj. tarnopolskie, po 1945 r. Ukraina) 18 czerwca 1756 roku. Prześladowani znaleĹşli opiekuna w katolickim biskupie kamienieckim Mikołaju Dembowskim. Zorganizował on w czerwcu 1757 roku w Kamieńcu Podolskim dysputę między talmudystami a frankistami, ktĂłra skończyła się klęską talmudystĂłw (ktĂłrzy tłumaczyli to słabą znajomością języka polskiego swoich teologĂłw). Pod koniec XVIII w. było w Polsce 24 000 frankistĂłw, z czego 6000 w Warszawie, ktĂłrzy na pocz. XIX w. przeszli na katolicyzm. Wielu z nich odegrało później dużą rolę w Ĺźyciu narodu polskiego.

Balon to statek powietrzny lĹźejszy od powietrza, bez własnego ĹşrĂłdła napędu. Pierwszy publiczny wzlot balonu napełnionego ogrzanym powietrzem, skonstruowanego przez braci J. i E. Montgolfier, odbył się 4 VI 1783 w Annonay we Francji. Pierwszy lot balonem odbył J. Pilatre de Rozier 21 listopada 1783 roku. Polska była jednym z pierwszych państw, w ktĂłrych rozpoczęto samodzielne eksperymenty z balonem – i to juĹź w 1784 roku. Odbyły się one w Krakowie, Warszawie, Lwowie i... Kamieńcu Podolskim. NajwaĹźniejszą z nich była prĂłba lotu polskiej załogi, ktĂłra odbyła się a Kamieńcu Podolskim. Na koszt generała Jana de Witte zbudowano papierowy balon o wadze 400 kg i średnicy 15 m. Załoga w składzie: profesor szkół miejscowych Kasprowicz i podchorąży Jakubowski widząc tworzące się w powłoce dziury, zrezygnowała z lotu i balon wzleciał sam. Na wysokości około 400 m pękł. Tym samym Kamieniec Podolski upamiętnił się w historii polskiego baloniarstwa.

Z czasów polskich przetrwały po dziś dzień w Kamieńcu Podolskim następujące budowle związane z Polakami (wiele innych budowli zniszczono w czasach carskich i sowieckich), którymi szczyci się dzisiaj ukraiński Kamieniec: Stary Zamek i Nowy Zamek; katedra katolicka śś. Piotra i Pawła z pamiątkami polskimi; kościół pw. św. Mikołaja i klasztor dominikanów w stylu barokowym z 1616/1748 (obecnie siedziba paulinów opiekujących się miejscową wspólnotą polską); kościół franciszkanów pw. Wniebowzięcia NMP z 1616 r., w którego podziemiach złożono zwłoki Jerzego Wołodyjowskiego, klasztor franciszkanów z XVII w.; kościół trynitarzy pw. Świętej Trójcy z 1712 r.; kościół św. Michała i klasztor dominikanek z 1772 r.; Ratusz Polski z końca XIV w.; Rynek Polski; Brama Miejska z XVI w., Baszta Batorego z 1585 r.; Brama Polska (Lacka) z XVI w. z barbakanem; Brama Ruska z XVI w., budowana od 1527 r., z orłem i z królewskim herbem Ciołek (Poniatowskich) z 1770 r., z barbakanem; Baszta Kuśnierska z 1583 r.; Baszta Janczarska (Rzeźnicka, Garncarska) z 1583 r.; Koszary Zawadzkiego po 1780 r.; kolegium jezuickie z 1611 r.; katolickie seminarium duchowne z 1782 r.; szkoła karmelitów, ul. Tatarska 10; pałac Czartoryskich z XVIII w., ul. Zarwańska 13; kamienica przy Polskim Rynku 8 z tablicą fundacyjną z 1735 r.

W wyniku II rozbioru Polski w 1793 roku Kamieniec Podolski został przyłączony do Rosji. Komendant kamieniecki, Antoni Złotnicki otrzymał od hetmana Rzewuskiego rozkaz obrony twierdzy. Jednak Złotnicki okazał się być zdrajcą-targowiczaninem i wydał twierdzę bez walki Rosjanom; garnizon wcielono do wojska rosyjskiego: polski 11. Regiment GrenadierĂłw zmienił mundury i stał się rosyjskim Mohylewskim Pułkiem MuszkieterĂłw; oczywiście polskich Ĺźołnierzy nie pytano o to czy się na to zgadzają. Kiedy caryca Katarzyna II rozkazała przyłączyć Podole do Rosji, a gen. Kreszetnikow zarządził składanie przysięgi na wierność Katarzynie, Kamieniec przysięgi takiej nie złoĹźył, za co – z początku – przestał być stolicą wojewĂłdztwa (guberni). Twierdza kamieniecka przestała pełnić funkcje militarne w 1812 roku.

Rosja po zajęciu polskiego Kamieńca Podolskiego w 1793 roku zastosowała środki represyjne wobec miasta. Odebrano mu dotychczasowy jego status, włączając do guberni izjasławskiej oraz bezprawnie w 1793 roku zniesiono biskupstwo kamienieckie, karząc w ten sposób biskupa Adana Stanisława Krasińskiego (zm. 1795) za jego udział w antyrosyjskiej konfederacji barskiej. W miejsce biskupstwa kamienieckiego caryca Katarzyna II założyła biskupstwo latyczowskie, które nie uznała Stolica Apostolska. Jednak po zawarciu w 1798 roku konkordatu Rosji ze Stolicą Apostolską, w zamian za uznanie przez Watykan likwidacji państwa polskiego, Petersburg przywrócił biskupstwo kamienieckie. W 1797 roku powstała gubernia podolska ze stolicą w Kamieńcu Podolskim, która w latach 1819-30 pozostawała pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego, namiestnika Królestwa Kolskiego ze stolicą w Warszawie.

Warto zwrĂłcić uwagę na mało znany Polakom fakt. Otóş car Aleksander I (1777-1825) w wyniku postanowień kongresu wiedeńskiego z 1815 roku stał się takĹźe krĂłlem KrĂłlestwa Polskiego (ziemie centralnej Polski z Warszawą przyłączone wĂłwczas do Rosji). Po kongresie, jak i kilka lat po nim car i zarazem krĂłl Polski nosił się z zamiarem przyłączenia do KrĂłlestwa Polskiego guberni wileńskiej, grodzieńskiej z obwodem białostockim, mińskiej, wołyńskiej i podolskiej – oczywiście z Kamieńcem Podolskim (Jędrzej Giertych Tysiąc lat historii polskiego narodu t. 2, Londyn 1986). UwaĹźał więc te ziemie za polskie ziemie! Myśl ta była jednak niepopularna wśrĂłd Rosjan i porzucono ją. Jedynie co car zrobił to to, Ĺźe gubernie kresowe, w tym gubernia podolska, w latach 1818 – 1832 pod względem wojskowym i administracyjnym podlegały Namiestnictwu KrĂłlestwa Polskiego – jego namiestnikowi, wielkiemu księciu Konstantynowi.
Kamieniec pod panowaniem rosyjskim do 1863 roku, a szczegĂłlnie do 1831 roku był ciągle miastem polskim i Ĺźywym ośrodkiem polskości. Jędrzej Giertych (j.w.) pisząc o rozwoju polskich miast w XIX w. zauwaĹźa, Ĺźe obok wielkich polskich miast „takĹźe i mniejsze miasta wyrosły na Ĺźywotne ogniska polskiego Ĺźycia, o cechach prawdziwych stolic dzielnicowych”, do ktĂłrych zaliczył takĹźe Kamieniec Podolski. Były tu szkoły polskie (przed rozbiorami była tu szkoła z konwiktem Komisji Edukacji Narodowej), w tym polska szkoła powiatowa od 1804 roku (ok. 150 uczniĂłw) z biblioteką, katolickie seminarium duchowne, była księgarnia polska, należąca do znanej wileńskiej firmy wydawniczej JĂłzefa Zawadzkiego, a pierwszym pismem wydawanym w Kamieńcu było polskie czasopismo pt. „Szkoła Powiatowa Kamieniec Podolska” wydane w 1827 roku, a więc wcześniej zanim się ukazało gdziekolwiek pierwsze pismo ukraińskie. W 1798 roku szlachcic Antoni Ĺťmijewski załoĹźył w mieście (w dawnym budynku kapituły unickiej) polski teatr, ktĂłry w tym budynku mieścił się do 1803 roku, kiedy to został przeniesiony na plac Ormiański; grały w nim róşne polskie teatry wędrowne. W 1803 roku jeden z ojcĂłw teatru polskiego Jan Nepomucen Kamiński (1777 – 1855) załoĹźył w Kamieńcu zawodowy teatr polski, ktĂłry prowadził do 1805 roku; juĹź przed 1826 roku teatr ten występował we własnym stałym budynku, a w 1856 roku polski ziemianin J. Piekarski wzniĂłsł w mieście nowy budynek teatru. Teatr w Kamieńcu był do 1832 roku całkowicie polski, natomiast w latach 1832-1861 o mieszanym polsko-rosyjskim repertuarze. W teatrze tym grało wielu popularnych i zasłuĹźonych aktorĂłw (Słownik Biograficzny Teatru Polskiego Warszawa 1973). Czynnych w mieście było nadal kilka kościołów i klasztorĂłw katolickich. W 1832 roku została załoĹźona w Kamieńcu Podolskim pierwsza drukarnia. ZałoĹźył ją Polak Wagnera, ktĂłrego sprowadził na Podole w 1831 roku do swych dĂłbr koło DunajowcĂłw ziemianin Marchocki do Minko. Wydała ona kilka książek do naboĹźeństwa i religijnych, Directorium officii divni za r. 1846i tomik fraszek Kowalskiego.
Powstanie Listopadowe 1830-31 wywołało w Kamieńcu natychmiastową reakcję. Ksiądz ŁomĹźyński wygłosił w katedrze katolickiej patriotyczne kazanie, a w teatrze polskim odbyła się wroga Rosji demonstracja. Część młodzieĹźy wstąpiła do oddziałów powstańczych. Natomiast w czasie Powstania Styczniowego 1863 polska młodzieĹź gimnazjalna urządziła manifestację patriotyczną i wysłała agenta do Warszawy. Represje carskie objęły polski personel nauczycielski, ktĂłry został wymieniony na Rosjan, oraz zwolniono 60 uczniĂłw, a za działalność niepodległościową rozstrzelano w twierdzy kijowskiej polskiego ziemianina Maurycego DruĹźbackiego. Podczas Powstania Styczniowego 1863 władze powstańcze na Podolu wydawały w Kamieńcu Podolskim tygodnik „Praca. Na Podolu”. Było to drugie z kolei pismo polskie wydawane w Kamieńcu Podolskim.

Po Powstaniu Listopadowym 1830-31 Rosjanie w ramach represji wysiedlili z Podola za Wołgę 12 tysięcy rodzin polskich (ok. 60 tysięcy osĂłb), a szlachta zagrodowa w znacznej większości została skreślona ze spisĂłw szlachty i zaliczona do stanu włościańskiego, co spowodowało jej schłopienie i z biegiem lat, z powodu prześladowania wszelkich przejawĂłw polskości i katolicyzmu, w duĹźym odsetku wynarodowienie; zamknięto wszystkie szkoły polskie i skasowano większość katolickich klasztorĂłw na Podolu, m.in. dwa klasztory w Kamieńcu Podolskim – dominikanĂłw (1843) i trynitarzy. Polacy jednak nie poddawali się, wykorzystując kaĹźdą okazję do polepszenia doli PolakĂłw na Podolu. Np. podczas wizyty cara Aleksandra II w Kamieńcu Podolskim w 1859 roku mieszczanie kamienieccy i szlachta polska przedstawili carowi prośbę o ponowne wprowadzenie języka polskiego do szkół i do sądownictwa, ktĂłre to placĂłwki były ciągle zdominowane przez PolakĂłw – większość uczniĂłw szkół lub słuĹźyły głównie Polakom - sądownictwo. Natomiast po Powstaniu Styczniowym 1863 władze carskie zabroniły uĹźywania w miejscach publicznych języka polskiego, zniesiono 5 czerwca 1866 roku katolicką diecezję kamieniecką (jej parafie włączono do diecezji łucko-Ĺźytomierskiej), zamknięto seminarium duchowne i ostatnie dwa klasztory katolickie w Kamieńcu Podolskim – kościół karmelitĂłw, zamknięty w 1876 roku, przebudowano na cerkiew; rozwiązano polskie Towarzystwo Dobroczynności i polskie Towarzystwo Lekarzy i PrzyrodnikĂłw, a jego prezesa, krakowianina dra Aleksandra Kremera, jako poddanego austriackiego, wysiedlono do Galicji, a Muzeum Towarzystwa Lekarskiego zamknięto w 1883 roku, bo dokumentowało polską działalność Towarzystwa. PolakĂłw usunięto całkowicie z administracji publicznej.

Rosjanie postanowili zlikwidować polski charakter Kamieńca Podolskiego i utworzyli w mieście diecezję prawosławną, seminarium prawosławne, diecezjalną szkołę dla cĂłrek duchownych prawosławnych, gimnazjum rosyjskie i „Ioanno-Predtieczenskoje Bratstwo”. Ale jak słaba była rosyjskość miasta udowadniają następujące fakty: zrusyfikowany Teatr Polski upadł, pomimo subsydium rządowego, tak samo jak, po jednym tylko roku wydawania – w 1881 roku pismo rosyjskie „Listok Podolskij”.

Z kolei zadziwiająca jest wytrwałość z jaką Polacy walczyli o swoje prawa człowieka i narodowe, a w ogĂłle wola trwania – bądĹş co bądĹş na gruzach przeszłości.

Po rewolucji 1905 roku w Rosji carat musiał pĂłjść na pewne ustępstwa tak wobec Rosjan jak i licznych narodowości zamieszkujących cesarstwo. Od razu wybuchła polskość Kamieńca Podolskiego. Po 1905 roku działały w mieście następujące polskie instytucje i organizacje: Towarzystwo Ochrony dla Dzieci (Aleksander Sadowski, Ignacy Chełmiński i Edmund Farenholc), Towarzystwo Pomocy dla Uczącej się MłodzieĹźy (załoĹźyciel dr JĂłzef Rolle), Polskie Towarzystwo Dobroczynności (prez. Stanisław Czerwiński), Polskie Stowarzyszenie Kobiece „Praca” (prezeska hr. A. Starzyńska), Towarzystwo SpoĹźywcze OficjalistĂłw (prez. Stanisław Ĺťukotyński), Syndykat Rolniczy (dyr. Stanisław Mroziński), Towarzystwo Lekarskie, Towarzystwo Przyrodnicze (prof. Piotr Buczyński). Aleksander Prusiewicz zakłada Muzeum Archeologiczne, dr Ming Techniczną Szkołę Realną, a Tadeusz Hanicki Szkołę Muzyczną. PowrĂłcił do Kamieńca Podolskiego polski teatr. Polskie występy teatralne zapoczątkowały po tak długiej przerwie, w lutym 1906 roku występy teatru objazdowego Bolesława Bolesławskiego, ktĂłry był wybitnym aktorem i reĹźyserem, dyrektorem teatrĂłw w Lublinie, Łodzi i Petersburgu. W Kijowie w 1915 r. A. Prusiewicz wydał książkę Kamieniec Podolski. Szkic historyczny.

W 1913 roku, czyli po ok. 100 latach rusyfikacji – od 1863 wyjątkowo bezwzględnej, w Kamieńcu Podolskim mieszkało według urzędnikĂłw carskich (na ile rzetelnych?) 8113 PolakĂłw, 17 274 UkraińcĂłw i Rosjan oraz 23 430 ĹťydĂłw (zakaz osiedlania się ĹťydĂłw w mieście zniesiono dopiero w 1848 r.; w planach władz carskich Ĺťydzi, ktĂłrzy byli zrusyfikowali się językowo, mieli odpolszczyć miasta kresowe), a w powiecie kamienieckim ok. 45 000 PolakĂłw. Nawet sowiecki spis ludności przeprowadzony 17 grudnia 1926 roku wykazał w powiecie kamienieckim 30 102 PolakĂłw, z czego juĹź tylko 1891 w Kamieńcu Podolskim (po 1920 r. większość PolakĂłw wyjechała do Polski); z kolei ich spis z 1939 roku wykazał, Ĺźe społeczność polska stanowiła nadal 20% ludności miasta i to pomimo represji stalinowskich. W 1914 roku na terenie katolickiej diecezji kamienieckiej było 101 parafii, 9 filii, 88 kaplic, 123 księży diecezjalnych i 302 858 katolikĂłw-PolakĂłw. W Kamieńcu Podolskim czynne były 4 parafie katolickie: katedralna ś. Piotra i Pawła (z XIV w., 3423 wiernych), św. Mikołaja (z 1370 r., 1020 wier.), TrĂłjcy Świętej (z 1780 r., 2943 wier.) i druga św. Mikołaja (z 1756 r., 829 wier.). Po upadku caratu w 1917 r., w następnym roku papieĹź Benedykt XV reaktywował diecezję kamieniecką, ktĂłrej biskupem został mianowany 24 września 1918 roku duchowny polski z Podola, ks. Piotr Mańkowski (1866 – 1933 w Polsce).

Po upadku caratu w Rosji w 1917 roku, Polacy odzyskali pełną wolność i znaczenie wśrĂłd mieszkańcĂłw Kamieńca Podolskiego. OprĂłcz wspomnianych juĹź 4 kościołów katolickich i organizacji polskich, w mieście powstały polskie szkoły podstawowe i średnie, m.in. Polskie Gimnazjum Społeczne, ktĂłrego dyrektorem był najpierw Marian Mechowicki, a w latach 1920-22 Kotowicz). Prezydentem miasta został Polak Aleksander Szulmiński, a prezesem Sądu Okręgowego rĂłwnieĹź Polak – mec. Makowski. TakĹźe dyrektorami dwĂłch bankĂłw byli Polacy – Seweryn Radziejowski i Staniszewski, a w mieście praktykę prowadziło aĹź 19 lekarzy polskich. Po upadku caratu Kamieniec Podolski zaroił się od służących a wojsku rosyjskim PolakĂłw. Powstały wĂłwczas Związek Wojskowych PolakĂłw (rosyjskiej) Armii 9-tej wydawał w Kamieńcu w 1917 roku swoje pismo „Wiadomości Tygodniowe”, służące takĹźe lokalnym Polakom. W mieście po raz pierwszy w dziejach zaczęły być organizowane duĹźe manifestacje polskie.

W 2. poł. 1918 roku było juĹź wiadomym, Ĺźe Niemcy i Austro-Węgry przegrają wojną i Ĺźe odrodzi się państwo polskie. Problemem stała się sprawa granic nowego państwa. Polacy sami rozumieli, Ĺźe jest niemoĹźliwe odbudowanie państwa polskiego w jego przedrozbiorowych granicach. Roman Dmowski, stojąc na czele Komitetu Narodowego Polski w ParyĹźu, wysłał 8 paĹşdziernika 1918 roku do prezydenta StanĂłw Zjednoczonych Ameryki Wilsona memoriał zatytułowany Terytorium państwa polskiego, w ktĂłrym nakreślił wschodnią granicę odrodzonej Polski, ktĂłra przeszła do historii pod nazwą „linii Dmowskiego”. W skład nowego państwa polskiego nie miała wchodzić wschodnia Białoruś, a na odcinku ukraińskim Ĺťytomierszczyzna (wschodni Wołyń), Kijowszczyzna i prawie całe Podole. Jednak w granicach Polski miał się znaleźć Kamieniec Podolski, miasto, bez ktĂłrego wielu PolakĂłw nie wyobraĹźało sobie wolnej Polski. Tymczasem 1 listopada 1918 roku, a więc na 11 dni przed powstaniem niepodległej Polski, w Galicji Wschodniej (Małopolsce Wschodniej) Ukraińcy dokonali zbrojnego zamachu stanu, tworząc państwo pod nazwą Zachodnioukraińska Republika Ludowa ze stolicą w arcypolskim Lwowie; „państwo” to nie uzyskało międzynarodowego uznania. Polacy-mieszkańcy Lwowa po trzech tygodniach walk przepędzili z miasta ukraińskich intruzĂłw, jednak wojna z Ukraińcami w Galicji Wschodniej trwała do lipca 1919 roku.

Od sierpnia 1919 toczyły się w Warszawie poufne rokowania polsko-ukraińskie wojskowo-polityczne z innymi Ukraińcami – tymi z prawdziwej Ukrainy, z kijowskim rządem Ukraińskiej Republiki Ludowej Semena Petlury, ktĂłry był jedyną uznawaną międzynarodowo głową państwa Ukrainy. Zawarto rozejm wojskowy 1 września, a 2 grudnia 1919 roku porozumienie terytorialne i graniczne z Polską. Rząd ukraiński zrezygnował na rzecz Polski z roszczeń terytorialnych w stosunku do Galicji Wschodniej/Małopolski Wschodniej i zachodniego Wołynia. W myśl tego porozumienia Podole wraz z Kamieńcem Podolskim stanowić miało terytorium państwa ukraińskiego. Rząd Petlury walczący o niepodległość Ukrainy i z bolszewikami i z białymi Rosjanami gen. Denikina był wypierany coraz bardziej na zachĂłd. Kamieniec Podolski od czerwca do 16 listopada 1920 roku był siedzibą rządu Petlury. Kiedy wojska Denikina zagroziły Kamieńcowi, rząd ukraiński przeszedł na terytorium Polski. Jednocześnie Petlura zwrĂłcił się do rządu polskiego z prośbą o „wzięcie w opiekę” Kamieńca Podolskiego. Polska spełniła tę prośbę i jeszcze tego samego dnia 4 Pułk StrzelcĂłw Podhalańskich, dowodzony przez mjr Mieczysława Boruty-Spiechowicza, forsuje Zbrucz i wkracza na 50 km w głąb Ukrainy, zajmując Kamieniec Podolski 17 listopada 1919 roku, ktĂłry pozostawał pod polską administracją do 12 lipca 1920 roku.

W kontrolowanym przez wojsko polskie mieście jeszcze bardziej rozwinęło się i uaktywniło Ĺźycie polskie. W 1920 roku zaczęły się tu ukazywać 3 pisma polskie: dziennik (!) „Głos Podola” i „Lud Podolski. Tygodnik ludu polskiego”, wydawany przez Towarzystwo StraĹźy Kresowej oraz pismo urzędowe katolickiej Kurii Biskupiej „Wiadomości Diecezjalne Kamienieckie”. Dwa pierwsze pisma przestały się ukazywać po zajęciu miasta przez bolszewikĂłw w lipcu 1920 roku, a „Wiadomości Diecezjalne Kamienieckie” były później wydawane na terenie Polski.

W 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej trwającej od 25 kwietnia do 12 paĹşdziernika, po początkowym sukcesie wojska polskiego, ktĂłre zajęły KijĂłw 7 maja, Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy, podczas ktĂłrej wojska polskie opuściły takĹźe Kamieniec Podolski (12 lipca), jednak w sierpniu wojska polskie rozgromiły hordy bolszewickie najpierw w bitwie pod Warszawą (zwaną „cudem nad Wisłą”), a następnie takĹźe w wielkiej bitwie nad Niemnem i przepędziły je z duĹźych obszarĂłw KresĂłw. 18 marca 1921 roku w Rydze (Łotwa) został podpisany traktat między Polską a Rosją Sowiecką i Ukrainą Sowiecką, ktĂłry ustanowił granicę między obu państwami. W trakcie jej ustalania Moskwa była gotowa oddać Polsce Kamieniec Podolski, leżący zaledwie 20 km od przedwojennej granicy polsko-sowieckiej. Jednak rząd polski, chcąc być wierny umowie zawartej z Petlurą, zrezygnował z tej oferty, co wywołało wielkie oburzenie w szerokich kręgach społeczeństwa polskiego. Bowiem nie ulega wątpliwości, Ĺźe w 1920 roku Polska-Polacy mieli większe prawa do Kamieńca Podolskiego niĹź Ukraina i Ukraińcy. Ówczesny premier Polski Wincenty Witos w swoich wspomnieniach pisał o tym: „Najciężej i najprzykrzej zarazem było z delegacjami polskiej ludności, ktĂłra miała pozostać po stronie rosyjskiej. Delegacje owe przychodziły z Kamieńca Podolskiego, Mińska, Berdyczowa, przekradając się z naraĹźeniem Ĺźycia i błagając z płaczem, Ĺźeby ich Polska nie dawała na pastwę bolszewickim katom...” (Moje wspomnienia t. 2, Warszawa 1990). Jeszcze dzisiaj Polacy, kiedy mĂłwią o Kamieńcu Podolskim piszą: „Kamieniec Podolski – jedno z waĹźniejszych miast polskich na całym obszarze ziem naszych – prastary ośrodek kultury polskiej, odwieczny i drogi polskiemu sercu bastion graniczny starej Rzeczypospolitej” (Jędrzej Giertych ; „Kamieniec Podolski – miejsce symboliczne dla PolakĂłw” (Bohdan Skardziński Polskie lata 1919-1920 t. 2, Warszawa 1993).

Historia PolakĂłw w Kamieńcu Podolskim nie skończyła się w 1920 roku – trwa po dziś dzień. Jednak to juĹź nie jest historia polskiego miasta. To jest juĹź inny temat. To jest dzisiaj historia PolakĂłw na Ukrainie.

W Kamieńcu Podolskim urodziło się wielu zasłuĹźonych, a nawet wybitnych PolakĂłw, ktĂłrych nazwiska trafiły do polskich encyklopedii, a nawet do szkół i przez to pod strzechy, jak np.: Wincenty AKSAMITOWSKI (1760-1828), generał Wojska Polskiego, organizator artylerii LegionĂłw Polskich we Włoszech; Czesław BEDNARCZYK (1912-1994), poeta, prozaik; Wincenty BIECZYŃSKI (1862-1941), generał brygady Wojska Polskiego; Stanisław BRYLIŃSKI (1890-1953), aktor teatralny (grał m.in. w teatrach Warszawy, Krakowa, Lwowa, Wilna, Grodna, Szczecina i Łodzi) i filmowy, reĹźyser; Władysław CHRZANOWSKI (1885-po 1 IX 1939), farmaceuta, zasłuĹźony działacz społeczny w przedwojennym Kaliszu; Antonina DOMAŃSKA (1853-1917), pisarka; Mieczysław DYBOWSKI (1885-1975), ksiądz katolicki, psycholog, docent Uniwersytetu Poznańskiego, profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego; Hipolit FALKOWSKI (1779-1821), generał brygady armii Księstwa Warszawskiego; Wanda GOLAKOWSKA (1901-1975), malarz, docent i kierownik Zakładu Ceramiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie; Stanisław KALANDYK (1885-1940), fizyk, profesor Uniwersytetu Poznańskiego; JĂłzef KALLENBACH (1861-1929), historyk literatury polskiej, profesor uniwersytetu we Fryburgu (Szwajcaria), Lwowie, Warszawie, Wilnie i Krakowie; Paweł KOCHAŃSKI (1887-1934), skrzypek światowej sławy; Wacław KOCHAŃSKI (1978-1939), skrzypek i pedagog, profesor konserwatoriĂłw muzycznych we Lwowie i Warszawie; Wiktor KORECKI (1890-1980), malarz pejzaĹźysta; JĂłzef LEHRER (1880-1941), kompozytor i dyrygent lwowski; Wawrzyniec MARCZYŃSKI (1778-1845), duchowny katolicki, historyk, geograf, nauczyciel, kanonik katedry kamienieckiej, autor pracy Statystyczne, topograficzne i historyczne opisanie Guberni Podolskiej (t. 1-3, Wilno 1820-23); Franceska MICHALSKA (ur. 1923), lekarz pediatra, pisarka, autorka znanej wspomnieniowej powieści Cała radość Ĺźycia. Na Wołyniu, w Kazachstanie, w Polsce (2007); Aleksander MICHALSKI (1854-1904), geolog paleontolog, członek Petersburskiej Komisji Geologicznej, zasłuĹźony badacz złóż rudy Ĺźelaza w Krzywym Rogu na Ukrainie; Aleksander MICHAŁOWSKI (1851-1938), pianista i pedagog, profesor Instytutu Muzycznego w Warszawie; Ignacy MICIŃSKI (1877-?), pedagog, działacz polityczny, senator RP 1923-30; Mieczysław MICKIEWICZ (1879-1939), prawnik, polityk, wojewoda wołyński 1922-23; Szymon OKOLSKI (1580-1653), dominikanin, historyk i heraldyk, autor herbarza Orbis Polonus (t. 1-3, 1641-45), 1638-41 przeor kamienieckich dominikanĂłw; Bolesław ORLIŃSKI (1899-1992), pilot doświadczalny, w 1926 r. wsławił się przelotem na trasie Warszawa-Tokio-Warszawa; Gustaw OSTAPOWICZ (1863-1941), generał dywizji Wojska Polskiego; Marian PRZEWŁOCKI (1888-1966), generał brygady Wojska Polskiego, m.in. dowĂłdca 14 Pułku UłanĂłw Jazłowieckich i Kresowej Brygady Kawalerii; Karol ROLLE (1871-1954), pedagog, działacz samorządowy, prezydent Krakowa 1926–1931; Michał ROLLE (1865-1932), publicysta, prozaik, historyk; Franciszek SIEDLECKI (1906-1942), krytyk literacki, redaktor „Archiwum Tłumaczeń”; Wacław SIERAKOWSKI (1788-1839), generał brygady Powstania Listopadowego 1830-31, powstańczy gubernator Warszawy; Karol SKIBIŃSKI (1849-1922), inĹźynier, budowniczy kolei w Austrii, profesor Politechniki Lwowskiej; Edward STATKIEWICZ (1921-1970), skrzypek, laureat konkursĂłw w Poznaniu, Genewie, Berlinie i ParyĹźu, docent Państwowej WyĹźszej Szkoły Muzycznej we Wrocławiu; Wiesław STĘPNIEWSKI (1909-1998), konstruktor lotniczy w Polsce, Francji, Anglii, Kanadzie i USA, wykładowca Princeton University; Bohdan ŚWIDERSKI (1892-1943), geolog, profesor Uniwersytetu Poznańskiego; Kazimierz UNDERKO (1912 – 1977), generał brygady LWP (1956); Cezaryna WOJNAROWSKA (1861-1911), działaczka ruchu robotniczego w Polsce i Francji, publicystka; Witold WOLNIK (1909-1981), znany adwokat warszawski; JĂłzef ZAJĄCZEK (1752-1826), polski i francuski generał, członek Rady NajwyĹźszej Narodowej w czasie insurekcji kościuszkowskiej 1794, pierwszy namiestnik KrĂłlestwa Polskiego 1815-26, książę warszawski.

Jeszcze więcej znanych PolakĂłw, urodzonych na Podolu i w innych rejonach Polski, Ĺźyło i działało w Kamieńcu Podolskim. Było 47 wojewodĂłw podolskich spośrĂłd ktĂłrych szereg zajmowało potem wysokie stanowiska we władzach polskich lub w centralnej Polsce. I tak: Stanisław Lanckoroński wojewoda podolski w latach 1530-33 - potem wojewoda sandomierski; Jan Mielecki 1547-61 - potem marszałek wielki koronny; Jerzy Jazłowiecki 1567-69 - potem hetman wielki koronny; Mikołaj Mielecki 1569-85 - potem hetman wielki koronny; Aleksander Koniecpolski 1603-05 – potem wojewoda sieradzki; Marcin Kazanowski 1632-36 – potem hetman polny koronny; Stanisław Rewera Potocki 1636-55 – potem hetman polny i wielki koronny; Marcin Zamoyski 1682 - potem wojewoda lubelski; Wacław Rzewuski 1736-52 - potem wojewoda krakowski, hetman polny i wielki koronny. Dziesięciu innych wojewodĂłw podolskich było potem wojewodami ruskimi (lwowskimi), trzech wołyńskimi i dwĂłch kijowskimi.

Podobnie było z 60 katolickimi biskupami kamienieckimi (z czego 3 to biskupi pomocniczy), ktĂłrzy z diecezji kamienieckiej postąpili na inne diecezje, często w centralnej Polsce – nawet na stolicę prymasĂłw Polski - Gniezno. I tak biskup kamienicki Maciej ze Starej ŁomĹźy w latach 1484-90 był potem biskupem chełmskim; Piotr Buczacki 1510-18 – potem biskup chełmski i biskup płocki; Piotr Gamrat 1531-35 – potem biskup przemyski, biskup krakowski, arcybiskup metropolita gnieĹşnieński, prymas Polski; Sebestian Branicki 1535-38 – potem biskup chełmski, biskup poznański; Mikołaj Dzierzgowski 1541-42 – potem biskup chełmski, biskup kujawsko-pomorski, arcybiskup metropolita gnieĹşnieński, prymas Polski; Jan Dziaduski 1542-43 – potem biskup chełmski, biskup przemyski; Andrzej Zebrzydowski 1543-45 – potem biskup chełmski, biskup kujawsko-pomorski, biskup krakowski; Jan Drohojowski 1545-46 – potem biskup chełmski, biskup kujawsko-pomorski; Benedykt Izdbieński 1546 – potem biskup poznański; Wawrzyniec Goślicki 1587-90 – potem biskup chełmski, biskup przemyski, biskup poznański; Stanisław Gomoliński 1590-91 – potem biskup chełski, biskup łucki; Paweł Wołucki 1594-1607 – potem biskup łucki, biskup kujawsko-pomorski; Jan Andrzej PrĂłchnicki 1607-14 – potem arcybiskup metropolita lwowski; Adam Nowodworski 1615-27 – potem biskup przymski, biskup poznański; Paweł Piasecki 1627-41 – potem biskup chełmski, biskup przemyski; Andrzej Leszczyński 1641-46 – potem biskup chełmiński, arcybiskup metropolita gnieĹşnieński, prymas Polski; Zygmunt CzyĹźowski 1664-66 – potem biskup łucki; Wojciech Koryciński 1667-70 – potem arcybiskup metropolita lwowski; Jerzy Denhoff 1686-89 – potem biskup przemyski, biskup krakowski; Stefan Rupniewski 1716-21 – potem biskup łucki; Stanisław JĂłzef Hozjusz 1722-33 – potem biskup poznański; Michał Delamers – biskup sufragan 1723-24 – potem sufragan chełmski; Franciszek Kobielski 1736-39 – potem biskup łucki; Wacław Sierakowski 1739-42 – potem biskup przemyski, arcybiskup metropolita lwowski; Ignacy Pawłowski biskup sufragan 1728-41 – potem arcybiskup metropolita mohylewski; Antoni Fijałkowski 1860-72 – potem arcybiskup metropolita mohylewski; Kasper Borowski 1867-83 – potem biskup płocki; Szymon Kozłowski 1883-91 – potem arcybiskup metropolita mohylewski; Bolesław Kłopotowski 1899-1901 – potem arcybiskup metropolita mohylewski.

W Kamieńcu Podolskim mieszkali i działali takĹźe inni znani Polacy, pochodzący głównie z Podola, jak np.: Gustaw BELKE (1810 – 1873), przyrodnik, zoolog, badacz przyrody Podola i współautor przekładu na język polski Historii nauk przyrodniczych G. Cuviera, członek konsystorza ewangelicko-augsburskiego w Kamieńcu Podolskim i prezes zdominowanego przez PolakĂłw lokalnego Towarzystwa Lekarskiego; Piotr BYKOWSKI (1823 – 1889 Warszawa), powieściopisarz, eseista i prawnik, 1848-63 mieszkał w Kamieńcu Podolski i brał czynny udział w tutejszym polskim Ĺźyciu społecznym i naukowym, w 1849 roku załoĹźył i kierował polskim amatorskim szlacheckim teatrem, ktĂłry uznaje się dzisiaj za pierwszy teatr amatorski na Podolu, autor m.in. uznanego w całej Polsce utworu Serce i posag. Odrodzenie; Stanisław CHOŁONIEWSKI (1791 – 1846), duchowny katolicki, od 1832 roku dziekan kapituły kamienieckiej, literat, przyjaĹşnił się z Adamem Mickiewiczem i JĂłzefem Ignacym Kraszewskim; Aleksander DAROWSKI WERYHA (1815-1874), historyk ziem ukrainnych Rzeczypospolitej, paremiograf, heraldyk, pisarz, był związany takĹźe z Kamieńcem Podolskim; Aureli DROGOSZEWSKI (1863 – 1943 Warszawa), historyk literatury, wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie, członek Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, kształcił się w gimnazjum kamienieckim; Maurycy GOSŁAWSKI (1802 – 1834 StanisławĂłw), poeta, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, autor m.in. popularnego kiedyś wiersza Dumka (Gdyby orłem być!...), poematu Podole i tomikĂłw wierszy Poezje i Poezje ułana polskiego, uczęszczał do szkoły w Kamieńcu Podolskim; Michał GREIM (1828 – 1911 Kamieniec Podolski), drukarz, jeden z pionierĂłw fotografii w Polsce (współpracował w Warszawie z innym pionierem fotografii Karolem Beyerem), antykwariusz i numizmatyk, mieszkający od 1852 roku w Kamieńcu i do 1872 roku naczelnik drukarni rządowej guberni podolskiej, zwolniony z powodu polskiego pochodzenia, od 1860 roku prowadził zakład fotograficzny, na swoich fotografiach przedstawiał piękno Kamieńca i Podola, typy ludności tam mieszkającej (min. szlachtę polską), uwiecznił poĹźar Kamieńca, na wystawie fotograficznej w Warszawie w 1900 roku dostał srebrny medal, część swoich zbiorĂłw ofiarował Elizie Orzeszkowej z okazji jej jubileuszu literackiego (z tego zbioru 163 zdjęcia znajdują się w zbiorach Uniwersytetu Łódzkiego), członek Polskiej Akademii Umiejętności; Henryk JABŁOŃSKI (ur. 1830), zmarły na wybrzeĹźu Afryki, jako konsul francuski w Zanzibarze, w okresie polskim znany pieśniarz dumek, uczęszczał do szkół w Kamieńcu; Adolf JANUSZKIEWICZ (1803 – 1857), poeta, uczestnik Powstania Listopadowego 1830-31, studiował na Uniwersytecie Wileńskim gdzie poznał Adama Mickiewicza, później popularyzował jego poezję na Podolu, 1826-29 deputat Sądu Głównego Izby Cywilnej w Kamieńcu Podolskim; Aleksander KREMER (zm. w Kamieńcu Podolskim), lekarz i działacz społeczny w Kamieńcu Podolskim, 1858-65 prezes towarzystwa lekarzy podolskich, od jego załoĹźenia do zamknięcia; Stefan MAKOWIECKI (1860-1949), botanik, współzałoĹźyciel w 1924 roku we Lwowie Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, przez rewolucją bolszewicką mieszkał w Kamieńcu Podolskim; Ferdynand Antoni OSSENDOWSKI (1876 – 1945 Żółwin k. Warszawy), znany pisarz, dziennikarz, podróşnik, antykomunista, nauczyciel akademicki, członek Akademii Francuskiej, działacz polityczny, naukowy i społeczny, uczęszczał do gimnazjum w Kamieńcu Podolskim; Antoni PIETKIEWICZ, pseud. Adam Pług (1823-1903 Warszawa), poeta, powieściopisarz, redaktor, tłumacz, redaktor „KłosĂłw” w Warszawie (1879-90) i „Kuriera Warszawskiego” (1899-1903), w latach 1866-68 mieszkał w Kamieńcu Podolskim; Konstanty PODWYSOCKI (zm. 1858), krytyk, tłumacz pamiętnikĂłw Engelharta i Kreczetnikowa; JĂłzef PRECHTL (1737-1799), zakonnik katolicki – trynitarz, doskonały malarz, dekorował freskami katedrę i kościół trynitarzy w Kamieńcu Podolskim; Karol PRZYBOROWSKI (zm. 1879 Kamieniec Podolski), lekarz, pisarz, tłumacz na polski dzieł Roeppella; Antoni JĂłzef Apolinary ROLLE (1829 – 1894 Kamieniec Podolski), lekarz psychiatra, historyk, autor 75 prac z medycyny i historii Podola, Wołynia i Ukrainy, członek Akademii Umiejętności w Krakowie i Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, od 1861 roku mieszkał w Kamieńcu Podolskim, gdzie był wziętym lekarzem i bezinteresownym społecznikiem, w swoim dworku przy ul. Karmelickiej miał bibliotekę, liczącą kilkanaście tysięcy tomĂłw i kolekcję polskich pamiątek narodowych; Stanisław STARZEŃSKI (zm. w Kamieńcu Podolskim), poeta, znany pod pseudonimem Stach z Zamiechowa; Aleksander Gwalibert STYCZYŃSKI (zm. 1845 Kamieniec Podolski), znany bibliograf, zasłuĹźony profesor gimnazjum polskiego w Winnicy i szkoły kamienieckiej; Zygmunt WICHERSKI (1809 – 1857), adwokat, kompozytor, krytyk muzyczny, malarz i poeta, autor Harpogona, do 1843 roku adwokat w Kamieńcu Podolskim; Apolinary WNUKOWSKI (1848 – 1909), duchowny katolicki, 1904-08 biskup płocki i następnie arcybiskup metropolita mohylewski, kształcił się w Kamieńcu Podolskim.

Już w 1928 roku POLSKA twierdza kamieniecka została uznana przez władze sowieckie za narodowy rezerwat historyczno-architektoniczny, który w 1977 roku został poszerzony o stare miasto. Natomiast kilka lat temu decyzją ekspertów ukraińskich oraz głosujących internautów POLSKI Kamieniec Podolski został uznany za jeden z siedmiu cudów Ukrainy (obok kijowskiej Ławry Peczerskiej, Zofiówki, Soboru Mądrości Bożej w Kijowie, Chersonezu Taurydzkiego, twierdzy w Chocimiu i kozackiej Chortycy).

Kamieniec Podolski jest jednak przede wszystkim relikwią polską na terenie dzisiejszej Ukrainy. Dlatego pobyt w dzisiejszym Kamieńcu Podolskim to dla Polaka niezapomniane przeĹźycie. W 2007 roku ukazała się książka historyka z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie Jana Przybyła pt. Kamieniec Podolski. Bastion na styku cywilizacji. Dziś, gdy dyskusji na temat historii, religii czy kultury usiłuje się nakładać kaganiec „politycznej poprawności” lub wręcz ją fałszuje z pobudek nacjonalistycznych, a Europa zdaje się nie pamiętać o swych korzeniach, tego typu publikacja – publikacja o polskim Kamieńcu Podolskim staje się czymś wręcz koniecznym.

Kamieniec Podolski od 1920 roku i do tej pory jest miastem ukraińskim i takim pozostanie na wieki. Dobrowolnie zrezygnowaliśmy z tak bardzo polskiego miasta, z innych miast i ziem kresowych, które przez wieki wchodziły w skład państwa polskiego i na których żyło ponad milion Polaków (z Podola pochodzili m.in. tak wybitni Polacy jak Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski, Józef Conrad-Korzeniowski). Ale NIGDY nie zrezygnujemy z naszej historii na wschodzie i z prawa do jej głoszenia.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt