Piątek 26 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 21.12.12 - 17:32     Czytano: [3291]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Lwowiacy w Ĺźyciu Warszawy

Udział polskich lwowiakĂłw w Ĺźyciu stolicy Polski – Warszawy był zawsze duĹźy od czasu, kiedy krĂłl Zygmunt III Waza przeniĂłsł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy. Mniejszy – ale ciągle pokaĹşny - w okresie zaborĂłw, kiedy to granica austriacko-rosyjska oddzielała LwĂłw od Warszawy, za to bardzo duĹźy w okresie międzywojennym i powojennym, aĹź do dnia dzisiejszego. Przez 400 lat wiele setek lwowian związało swe Ĺźycie z Warszawą na krĂłtszy lub dłuĹźszy okres; bardzo często na dłuĹźszy okres i do końca Ĺźycia. Dokładne zbadanie kontaktĂłw Lwowa z Warszawą, Warszawy ze Lwowem i lwowiakĂłw ze stolicą Polski oraz warszawiakĂłw ze Lwowem, a takĹźe PolakĂłw z innych dzielnic Polski, ktĂłrych Ĺźycie związało się i z Warszawą i ze Lwowem zaowocowało by bardzo obszerną pracą – kto wie czy nawet nie kilkutomową! – Jedno jest pewne: polski LwĂłw i lwowiacy odegrali wielką rolę w dziejach Warszawy.

W 1994 roku Wydawnictwo Naukowe PWN wydało „Encyklopedię Warszawy” pod redakcją naczelną Barbary Petrozolin-Skowrońskiej. „Encyklopedia” chociaĹź jest obszerna (1072 strony duĹźego formatu) nie jest pełną encyklopedią Warszawy. Ma raczej charakter podręczny. Stąd brakuje w niej wielu haseł, szczegĂłlnie osobowych. Bardzo często takĹźe biogramĂłw lwowian – i to często znanych osĂłb, ktĂłrych Ĺźycie związało się z Warszawą i ktĂłrzy odgrywali w niej znaczącą rolę, jak np. Kazimierza Bartla (1882-1941) – 1926-30 trzykrotnego premiera Polski (pominięto w „Encyklopedii” całą plejadę politykĂłw polskich – jak rĂłwnieĹź generałów WP - pochodzących ze Lwowa, a działających w Warszawie), Juliana Stachiewicza (1890-1934) - generała WP i historyka, Jana Parandowskiego (1895-1978) – pisarza, eseisty, tłumacza, prezesa polskiego PEN-Clubu, Mariana Hemara (1901-1972) – poety i satyryka związanego z przedwojenną Warszawą, Stanisława Skrowaczewskiego (ur. 1923) – światowej sławy dyrygenta i kompozytora, Tadeusza Szeligowskiego (1896-1963) – kompozytora, Aleksandry Luede-Ĺťmurkowej (1853-1920) – aktorki – przez 40 lat mistrzyni wielkiego stylu komediowego na scenie warszawskiej, Heleny Zboińskiej-Ruszkowskiej (1877-1948) – śpiewaczki, primadonny opery warszawskiej 1919-28, Olgi Sławskiej-Lipczyńskiej (1915-1991) – tancerki – primabaleriny, Alojzego Horaka (1891-1943) – 1940-42 organizatora i komendanta konspiracyjnego Okręgu Warszawskiego Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej, Wandy Szczepanowskiej (1889-1978) – artystyki plastyczki, czy całej plejady profesorĂłw Uniwersytetu Warszawskiego, jak np.: Ludwika Bazylowa (1915-1985), Bronisława Bilińskiego (ur. 1913), Juliusza Brilla (1901-1981), Bronisława Gubrynowicza (1870-1933), Władysława Hermana (1901-1981), Emila Kipy (1886-1958), Juliusza Kleinera (1886-1957), Karola Koranyi (1897-1964), Mieczysława Kreutza (1893-1971), Włodzimierza Kuryłowicza (1910-1991), Mariana Lewickiego (1908-1955), Zofii Lissy (1908-1980), Edmunda Mikulaszka (1895-1978), Andrzeja Mostowskiego (1913-1975), Stefana Rozmaryna (1908-1969), Kazimierza Smulikowskiego (1900-1987), Stanisława Śliwińskiego (1887-1959), Romana Teisseyre (ur. 1929), Tadeusza Tomaszewskiego (1910-2000), Mieczysława Tretera (1883-1943) – rĂłwnieĹź dyrektora Państwowych ZbiorĂłw Sztuki w Warszawie; i innych wyĹźszych uczelni warszawskich, jak np. JĂłzefa Hellera (1896-1982), Jerzego Łosia (1920-1998), Gustawa Mokrzyckiego (1894-1992), Mariana Nunberga (1896-1986), Mariana Odrzywolskiego (1879-1945), Leopolda Otto (ur. 1908), Stefana Wołoszyna (1911-2004).

Oto urodzeni we Lwowie Polacy – 55 osĂłb, ktĂłrych biogramy zostały uwzględnione w „Encyklopedii Warszawy”, ktĂłrzy odegrali znaczącą rolę w Ĺźyciu Warszawy:

Zygmunt Batowski (1876 – 1944), historyk sztuki, 1919-29 dyr. Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i 1919-39 profesor tegoĹź Uniwersytetu;
Józefa Bielska (1882 - 1964), śpiewaczka, aktorka, od 1905 w Warszawie (m.in. 1905-15 w zespole operetki WTR); 1898-1905 występowała w operetkach i wodewilach we Lwowie;
Fabian Birkowski (1566 - 1636), wielki kaznodzieja, pisarz religijny, 1611-34 kaznodzieja na dworze krĂłlewskim w Warszawie;
Barbara BittnerĂłwna (ur. 1924), tancerka, primabalerina oper, 1956-65 opery warszawskiej;
Kazimierz Brusikiewicz (1926 - 1989), aktor teatralny, od 1951 aktor teatrĂłw warszawskich;
Adam Czyżewicz (1877 - 1961), lekarz ginekolog i położnik, od 1920 prof. Uniwersytetu Warszawskiego, twórca warszawskiej szkoły położnictwa, współinicjator i współzałożyciel Warszawskiego Towarzystwa Ginekologicznego;
Karol Doroszyński (1842 - 1882), aktor, dyrektor teatru w Poznaniu, który w latach 1875-81 rokrocznie występował w Warszawie i był uważany za najlepszy zespół teatralny występujący w stolicy Polski;
Tadeusz Garczyński (1893 - 1968), sportowiec, działacz sportowy, dziennikarz i publicysta 1919-25 współzałożyciel i wiceprezes Polskiego Komitetu Olimpijskiego, współzałożyciel Związku Polskich Związków Sportowych; od 1919 roku w Warszawie;
Marian Gawalewicz (1852 - 1910 LwĂłw), zasłuĹźony dziennikarz warszawski („Kurier Warszawski”, „Tygodnik Powszechny”, „Tygodnik Ilustrowany”, „Tygodnik Polski”, „Bluszcz”), pisarz, reĹźyser teatralny – 1881-99 dyrektor sceny WTR;
Kazimierz Górski (1921 - 2006), trener piłkarski, od 1945 roku w Warszawie, 1970-75 selekcjoner kadry narodowej, pod jego kierownictwem reprezentacja Polski w piłce nożnej zdobyła w 1972 złoty medal na Olimpiadzie w Monachium, w 1976 srebrny na Olimpiadzie w Montrealu i srebrny (III miejsce) na X Mistrzostwach Świata w Piłce Nożnej w Monachium;
Ryszarda Hanin (1919 - 1994 Warszawa), aktorka, pedagog, od 1949 w Warszawie (Teatr Polski, Teatr Współczesny, Teatr Dramatyczny), od 1957 prof. PWST;
Adam Hanuszkiewicz (ur. 1924), reżyser i aktor teatralny, dyrektor warszawskich teatrów: Powszechnego 1963-70, Narodowego i Małego 1968-82, Nowego od 1989;
Andrzej Hiolski (ur. 1922), śpiewak operowy (baryton), od 1957 solista Opery Warszawskiej;
ukończył konserwatorium we Lwowie i debiutował w tym mieście;
Wilam Horzyca (1889 - 1959), reżyser, dyrektor teatru, pisarz, 1920-31, 1937-44 i od 1951Warszawie: 1937-39 współdyrektor i 1957-59 dyrektor Teatru Narodowego; 1931-37 dyrektor Teatrów Miejskich we Lwowie;
Włodzimierz Kaczanowski (1912 - 1944), działacz socjalistyczny, żołnierz, od 1919 w Warszawie, od 1943 współorganizator i zastępca komendanta, a od 1944 komendant Socjalistycznej Organizacji Bojowej, poległ w Powstaniu Warszawskim 1944;
Stanisław Kętrzyński (1876 - 1950), historyk mediewista, dyplomata, od 1905 w Warszawie: 1905-19 dyr. Biblioteki Krasińskich, 1920-23, 1934-39 i 1945-48 prof. UWarsz.
Adam Kilian (ur. 1923), scenograf (związany z teatrami warszawskimi), grafik, od 1948 w Warszawie;
Jan Stefan Krukowiecki (1772 - 1850), generał wojska Księstwa Warszawskiego, prezes Rządu Narodowego w Warszawie w Powstaniu Listopadowym 1831;
Jacek Kuroń (1934 - 2004), historyk i pedagog, polityk lewicowy, 1989-2001 poseł na Sejm RP, 1989-90 i 1992-93 minister pracy i opieki społecznej; od 1945 w Warszawie;
Andrzej Kurylewicz (ur. 1932), kompozytor, pianista, puzonista, skomponował muzykę do wielu filmów, przedstawień teatralnych i telewizyjnych, piosenek; od 1968 w Warszawie;
Ludwik Lawiński (1887 - 1971), aktor, reżyser, piosenkarz, w okresie międzywojennym jeden z najpopularniejszych aktorów warszawskich teatrzyków i kabaretów, m.in. Qui Pro Quo, Perskie Oko, Banda, Wielka Operetka, Cyrulik Warszawski, Stańczyk; 1913-39 działał w Warszawie;
Stanisław Lec (1909 - 1966), poeta, satyryk, aforysta; od 1934 w Warszawie;
JĂłzefa LedĂłchowska (1781 - 1849), wybitna aktorka teatralna – tragiczka, najwybitniejsza przed Heleną Modrzejewską, od 1792 związana z Teatrem Narodowym w Warszawie;
Jan Łukasiewicz (1878 - 1956), wybitny logik i filozof, 1915-39 prof. filozofii i logiki matematycznej UWarsz. (1922-23 i 1931-32 rektor), 1937 organizator i prezes Polskiego Tow. Logicznego, 1919 minister wyznań religijnych i oświaty;
Aleksander Małachowski (1924 - 2004), dziennikarz, publicysta, prawnik, polityk lewicowy, 1989-97 i 2001-2004 poseł na Sej RP – 1993-97 wicemarszałek Sejmu, honorowy przewodniczący Unii Pracy, 1998-2004 prezes Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego KrzyĹźa; od 1955 w Warszawie;
Jerzy Marr (1901 - 1962), aktor teatralny i filmowy, śpiewak; 1930-47 i od 1951 w Warszawie;
Jan Matłachowski (1906 - 1989), polityk, prawnik (działacz narodowy), historyk, od 1944 członek Zarządu Głównego Stronnictwa Narodowego, 1945-62 w Londynie, następnie w Warszawie – działacz katolicki i jeden z przywĂłdcĂłw odradzającego się ruchu narodowego, w 1989 przewodniczący Konwentu SeniorĂłw Stronnictwa Narodowego;
Jan Mazurkiewicz (1896 - 1988), generał brygady WP, 1944 zastępca, następnie szef Kierownictwa dywersji (Kedywu) Komendy Gąównej Armii Krajowej, w Powstaniu Warszawskim 1944 dowĂłdca zgrupowania „Radosław”, po 1956 czołowy działacz kombatancki – wiceprezes Zarządu Głównego ZBoWiD, od 1984 przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy Pomnika BohaterĂłw Powstania Warszawskiego;
Maria Mokrzycka (1882 - 1971), śpiewaczka operowa (sopran), 1907-09 i 1917-32 śpiewała w Operze warszawskiej – primadonna (1909-16 występowała za granicą), po wojnie prof. PWST w Warszawie; studiowała we Lwowie u W. Wysockiego;
Jan Alojzy Neuman (1900 - 1941), fotografik i publicysta fotograficzny, działający w Warszawie po 1931 roku, 1938 otrzymał złote medale w Tokio, Londynie, Wiedniu i Atenach, od 1935 prezes Związku Polskich Towarzystw Fotograficznych w Warszawie, 1937-39 redaktor miesięcznika „Leica w Polsce”;
Roman Niewiarowicz (1902 - 1972), aktor, reĹźyser i komediopisarz, grał w teatrach Lwowa, Krakowa, Warszawy i Wrocławia, autor sztuki „I co z takim zrobić” (1931) i komedii „Gdzie diabeł nie moĹźe” (1937) i „Mezalians” (1942), podczas II wojny światowej na odpowiedzialnych stanowiskach w Armii Krajowej w Warszawie (m.in. kier. Brygady Kontrwywiadu);
Zygmunt Otto (1874 - 1944), rzeźbiarz (studiował m.in. w Szkole Przemysłowej we Lwowie), od 1900 w Warszawie;
Bronisław Pawłowski (1883 - 1962), historyk wojskowości, archiwista, 1918-33 organizator i dyrektor Archiwum Wojskowego w Warszawie, 1934-39 docent UWarsz.;
Zbigniew Pawłowski (ur. 1927), zasłuĹźony architekt warszawski, dwukrotny „Mistrz Techniki” i dwukrotny laureat nagrody „Mister Warszawy”;
Stanisław Piasecki (1900 - 1941), publicysta i krytyk literacki, działacz Stronnictwa Narodowego, następnie ONR, 1929-35 współredaktor „ABC” i „Wieczoru Warszawskiego”, 1935-39 redaktor tygodnika „Prosto z mostu”; podczas okupacji organizował pomoc dla literatĂłw warszawskich; rozstrzelany przez NiemcĂłw;
Grzegorz Piramowicz (1735 - 1801), ksiądz, jeden z największych pedagogów polskich, działacz społeczny, pisarz, 1773-94 sekretarz Komisji Edukacji Narodowej w Warszawie, pierwszego w Europie ministerstwa edukacji;
Ksawery Piwocki (1901 - 1974), historyk i teoretyk sztuki, od 1945 w Warszawie: od 1946 prof. ASP, 1956-68 dyrektor Państwowego Muzeum Etnograficznego, 1958-63 prezes Stowarzyszenia Historyków Sztuki;
Stanisław Podwiński (1898 - 1964), prawnik – znawca prawa samorządowego, historyk, 1912 współorganizator harcerstwa w Warszawie, do 1939 we władzach Związku Harcerstwa Polskiego, 1929-39 wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i 1948-55 Politechniki Warszawskiej, 1941-44 pierwszy zastępca komisarycznego burmistrza Warszawy;
Karol Pomianowski (1874-1948), inżynier hydrotechnik, projektant i budowniczy obiektów wodociągowych i kanalizacyjnych w Warszawie, od 1919 prof. Politechniki Warszawskiej;
Janina Romanówna (1904 - 1991), aktorka teatrów we Lwowie 1922-24, następnie w Warszawie, m.in. 1946-74 Teatru Polskiego, od 1946 prof. PWST w Warszawie;
Stanisław Skibniewski (1901 - 1958), inĹźynier elektryk, przed 1939 dyrektor ZakładĂłw Elektromechanicznych Rohn-Zieliński w Warszawie, 1937-44 zastępca dyrektora Elektrowni Warszawskiej na Powiślu, podczas okupacji współorganizator Wojskowej SłuĹźby Ochrony Powstania, w Powstaniu Warszawskim 1944 dowĂłdca zgrupowania zbrojnego „Elektrownia” w grupie „Krybara”;
Jan Seweryn Sokołowski (1904 - 1953), malarz, 1930 współzałożyciel warszawskiej grupy Pryzmat, od 1945 prof. Wyższej Szkoły Plastycznej w Warszawie, kierował realizacją polichromii fasad kamienic na Rynku Starego Miasta w Warszawie;
Irena Solska (1878 –1958), wybitna aktorka polska, reĹźyserka, dyrektor teatrĂłw, m.in. Teatru im. Ĺťeromskiego w Warszawie;
Franciszek Staff (1885 - 1966), ichtiolog, od 1920 prof. Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie – 1945-47 rektor, od 1928 takĹźe prof. Politechniki Warszawskiej, 1922 współzałoĹźyciel i 1939-48 prezes Polskiego Towarzystwa Zootechnicznego;
Leopold Staff (1878 - 1957), poeta, dramatopisarz, tłumacz, do 1918 we Lwowie, następnie w Warszawie, 1934-39 wiceprezes Polskiej Akademii Literatury;
Stanisław I Leszczyński (1677 - 1766), 1704-09 i 1733-36 król Polski, 4 października 1704 koronowany w kolegiacie św. Jana w Warszawie przez arcybiskupa lwowskiego J. Zielińskiego;
Juliusz Starzyński (1906 - 1974), historyk i teoretyk sztuki, krytyk artystyczny, znawca malarstwa polskiego, 1935-39 dyrektor Instytutu Propagandy Sztuki w Warszawie, od 1949 prof. UWarsz., 1949-58 główny twórca i dyrektor Państwowego Instytutu Sztuki (ob. Instytut Sztuki PAN);
Karol Stromenger (1885 - 1975), publicysta, krytyk muzyczny, pedagog, od 1960 wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Warszawie, twórca opraw muzycznych do przedstawień teatralnych, współpracował ze scenami operowymi i filharmonią warszawską; od 1921 w Warszawie;
Jerzy Szymonowicz-Siemigniowski (ok. 1660 - ok. 1710), wybitny malarz epoki baroku, grafik, 1686-96 malarz nadworny króla Jana II Sobieskiego, wykonał dekoracje wnętrz pałacu w Wilanowie;
Maria Wierzbowska (1894 - 1964), lekarz, pedagog, 1935-39 ordynator i 1939-46 dyrektor Domu Matki i Dziecka im. Baudouina w Warszawie, od 1947 prof. Akademii Medycznej we Wrocławiu;
Marek Włodarski (1903 - 1960), malarz, od 1946 prof. Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie;
Aleksander Zarzycki (1834 - 1895), kompozytor, pianista, pedagog, od 1866 w Warszawie, 1871-74 współzałożyciel i pierwszy dyrektor Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego, 1879-89 dyrektor Instytutu Muzycznego;
Adolfina Zimajer (1852 - 1939), znana i ceniona śpiewaczka i aktorka, od 1871-1914 występowała często w Warszawie, od 1880 w Warszawskich Teatrach Rządowych;
Juliusz Zulauf (1891 - 1943), generał brygady WP, podczas wojny polsko-niemieckiej 5 września 1939 objął obronę odcinka „Zegrze-Modlin”, 14-28 września dowĂłdca obrony prawobrzeĹźnej Warszawy;
Tadeusz Żuliński (1889 - 1915), działacz niepodległościowy, 1914 na rozkaz Józefa Piłsudskiego organizator Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) w Warszawie i Naczelny Komendant POW, 1915 dowódca Batalionu Warszawskiego POW, z którym 22 sierpnia wymaszerował na front wschodni, gdzie zginął.

Polska Rada Pomocy Ĺťydom – „Ĺťegota” we Lwowie

Przeprowadzony w 1931 roku powszechny spis ludności wykazał, że we Lwowie mieszkało wówczas 75 316 osób, które podały swoją narodowość jako żydowską. Żydzi stanowili więc 24,1% ludności miasta i dwukrotnie przewyższali ludność ukraińską (11,3%). Podczas wojny polsko-niemieckiej we wrześniu 1939 roku we Lwowie szukali schronienia, obok wielu tysiący etnicznych Polaków, także Żydzi z centralnej Polski; oblicza się, że przybyło ich tu ok. 40 000.

Niemcy hitlerowskie prowadziły politykę eksterminacyjną wobec Żydów. Stąd po napadzie Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 roku rozpoczęły się represje niemiecko-ukraińskie także wobec lwowskich Żydów. W lipcu 1941 roku, a więc zaraz po zajęciu Lwowa przez Niemców, nacjonaliści ukraińscy zamordowali ponad 2000 Żydów lwowskich w ramach tzw. akcji Petlura. Potem dla Żydów lwowskich zamkniętych w getcie lub obozie przy ul. Janowskiej było coraz gorzej.

W maju 1943 roku z inicjatywy centrali Rady Pomocy Ĺťydom w Warszawie powstała okręgowa Rada Pomocy Ĺťydom we Lwowie. Rada lwowska skoordynowała wszystkie dotychczas czynione wysiłki w ratowaniu ludności Ĺźydowskiej przez ludzi z politycznych kręgĂłw Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Demokratycznego (SD), a takĹźe Armii Krajowej i okręgowej Delegatury Rządu RP. Przewodniczącym RPĹť-LwĂłw została Larysa Władysława Chamsowa, nazywana „Aniołem Lwowa”, ze Stronnictwa Demokratycznego (ps. „Diana”, „Lalka”), sekretarzem JĂłzefa Pabst-Wolfowa z PPS-Wolność RĂłwność Niepodległość („Wanda”, „Justyna”), skarbnikiem Przemysław Ogrodziński („Adolf”, „Dyplomata”) z PPS-WRN. Ponadto w skład Rady wchodzili Artur Kopacz i Marian Wnuk, obaj z SD. Do grona bliskich współpracownikĂłw naleĹźeli m.in.: JĂłzefa Wnukowa, Stanisław i Maria Teysseyre (SD), Marian i Adam Pokryszko. Rada lwowska objęła swoją pracą takĹźe skupiska polskich ĹťydĂłw w Stryju, Kołomyi, Brodach, Borysławiu, Drohobyczu i Przemyślu. Jej budĹźet zamknął się sumą ok. 150 000 zł., z czego 100 000 zł. przekazała Rada centralna.

Ĺťegota lwowska organizowała ucieczkę z gett i obozĂłw, wspomagała finansowo ukrywającym się Ĺťydom, zaopatrywała ich w dokumenty i odzieĹź, organizowała ich przewĂłz do innych miejscowości, wreszcie wyszukiwała pomieszczenia mieszkalne. Odcinkiem działalności na ktĂłry „Ĺťegota” lwowska zwracała szczegĂłlną uwagę, była pomoc o charakterze wojskowym. Zwiększone zagroĹźenie ludności Ĺźydowskiej ze strony band nacjonalistĂłw ukraińskich i utrudnione przez to realizowanie akcji ratowniczej nakazywało zwrĂłcić większą uwagę na nawiązywanie i zacieśnianie współpracy między Referatem Ĺťydowskim w Oddziale II Komendy Obszaru AK w getcie lwowskim i obozem janowskim, tj. Tajną Organizacją Bojową i Ĺťydowską Organizacją Bojową. Współpraca ta była dość daleko idąca i obiecująca. Referat Ĺťydowski w Oddziale II Komendy Obszaru AK pomagał w zaopatrywaniu w broń obu organizacjom Ĺźydowskim, współdziałał z ĹťOB w likwidowaniu konfidentĂłw i szantaĹźystĂłw. Opracowany został plan akcji solidarnościowych na wypadek niemieckich prĂłb likwidacji getta. Przewidywał on takĹźe ew. wybuch powstania. Plan zakładał atak oddziałów Kedywu AK na posterunki niemieckie wokół getta, celem umoĹźliwienia zeń ucieczki. Nie został on jednak zrealizowany. NiemoĹźność przyjścia ze zbrojną pomocą gettu lwowskiemu skwitował prokurator generalny Izraela Gwidon Hausner podczas procesu Adolfa Eichmanna stwierdzeniem, Ĺźe „...wobec wspĂłlnej akcji niemiecko-ukraińskiej we Lwowie mowy nie było o moĹźliwości zorganizowania oporu zbrojnego w mieście” (Kryptonim „Ĺťegota” Warszawa 1979).

Kiedy Litwini czuli się Polakami?

Dobrowolna Unia Polski z Litwą zawarta w 1385 roku i wzmocniona dodatkową Unią Lubelską w 1569 roku oraz bliskie i wszechstronne kontakty Polaków i Litwinów sprawiły, że Polacy i Litwini czuli się prawdziwie obywatelami wspólnego państwa - Rzeczyposplitej. Co więcej, czuli się także Polakami i to coraz bardziej z upływem czasu.

Profesor Władysław Wielhorski pisał: „Społeczeństwa obu państw zespolonych swe wspĂłlne dobro – Rzeczpospolitą – poczęły nazywać w Ĺźyciu codziennym nie „Rzeczpospolitą”, lecz „Polską”. Słowo „Polak” oznaczało podĂłwczas tyle, co obywatel Rzeczpospolitej. Polakiem stawał się Litwin rodowity, Białorusin, Tatar, Mazur, czy Wielkopolanin. W wieku XVII, XVIII, aĹź do połowy XIX stulecia, PolakĂłw (w ścisłym tego słowa znaczeniu) nazywano „Koroniarzami”. „Litwinem” z kolei nazywano kaĹźdego obywatela W. Księstwa Litewskiego: mĂłgł on być Ĺťmudzinem, Litwinem z Wileńszczyzny, Polakiem z pochodzenia, Białorusinem czy Tatarem. Dlatego w zgodzie z prawdą historyczną mĂłgł Wielki Polak (Adam Mickiewicz) powiedzieć: „Litwo, Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie”.

Jeszcze przez ponad 100 lat od zniknięcia Polski z mapy politycznej Europy (w 1795 roku) będące pod okupacją rosyjską ziemie litewskie i białoruskie, tj. oprócz licznie tam mieszkających Polaków także etniczni Litwini i Białorusini, chcieli utrzymać unię z Polską. Szczególnie Litwini.

W 1861 roku miała miejsce w Kownie (stolicy nacjonalistycznej Litwy w latach 1918-45!) symboliczna manifestacja, zorganizowana dla uczczenia rocznicy Unii Lubelskiej. Nad Niemnem, dzielącym „urzędowo” Polskę (KrĂłlestwo Polskie) od Litwy zeszły się 12 sierpnia dwie wielkie procesje: jedna litewska – druga polska, ktĂłre ze śpiewem „BoĹźe coś Polskę” wkroczyły na most graniczny. „Litwa zarzuca bukietami i wieńcami Polskę, Polska nawzajem Litwę, w Niemen wieńce i bukiety unosi i miesza je ze sobą i łączy tak, jak serca Polski i Litwy, połączone z dawna biją w tej chwili do siebie” – zapisuje naoczny świadek tego zdarzenia (H. Mościcki „Wspomnienia i dokumenty”).

Kiedy wybuchło Powstanie Styczniowe 1863 poszczegĂłlne regiony Polski wystąpiły z deklaracjami poparcia dla powstańczego centralnego rządu narodowego w Warszawie. Deklarację wojewĂłdztwa kowieńskiego (tj. guberni kowieńskiej), czyli obszaru obejmującego Litwę etniczną, wysłaną 18 września 1863 roku podpisało aĹź 96 432 osoby. W adresie tym czytamy m.in.: „...w unii dobrowolnej wszystkich ziem naszych z Polską, tworzymy całość odwieczną i niepodzielne ciało polityczne; podobnie chcemy pozostawać w tej jedności nierozerwalnej z naszym własnym Rządem Narodowym polskim. ...jesteśmy pewni, Ĺźe rządy i ludy Europy opierać się będą w sądach o nas... na naszych ofiarach, na czynach bohaterskich naszych bojownikĂłw, ktĂłrzy wciąż walczą za Polską i znaczą nasze granice swoją krwią...”.

Deklarację Ziemi Wileńskiej podpisało 89 315 osób, Ziemi Grodzieńskiej 46 432 osoby, a Ziemi Witelskiej 17 610. Osoby z tych gubernii były głównie Polakami. Z Białorusinów, których łączyła z Rosjanami wspólna religia prawosławna, podpisywali się pod deklaracjami jedynie polonofile. Wówczas było ich jeszcze tysiące.

Podczas Powstania Styczniowego na terenie byłego W. Księstwa Litewskiego stoczonych zostało ogółem aĹź 237 bitew i potyczek oddziałów powstańczych z wojskami rosyjskimi, głównie na terenach litewskich i polsko-litewskich. Były to walki bohaterskie – pełne poświęcenia. I nawet na terenie KrĂłlestwa Polskiego, a więc etnicznej Polski, nie brało w walkach udziału tylu chłopĂłw co właśnie na Ĺťmudzi. Legentą powstania na Ĺťmudzi stał się chłop litewski – patriota polski Adam Bitis (1834-1884).

Polskie dzieje Borysowa na Białorusi

Borysów to miasto na wschodniej Białorusi, na pn.-wsch. od Mińska, nad Berezyną.

Od XVI wieku powoli, a od XVII wielu coraz bardziej ulegała polonizacji kulturalnej i religijnej miejscowa szlachta i mieszczaństwo Borysowa, później wiele ludzi z nimi związanymi. Stąd juĹź w 1642 roku wzniesiono tu pierwszy drewniany kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia NMP. Jego fundatorem był starosta borysowski Adam Kazanowski. Nowy kościół murowany zbudowano w 1823 roku staraniem ks. Onufrego Gzowskiego. Do rewolucji bolszewickiej do parafii naleĹźały kaplice w Hajnie (do 1866 r. była tu najstarsza parafia katolicka na Mińszczyńnie – z czasĂłw Władysława Jagiełły), Zosinie, Kisinie i Słobodzie. W 1880 roku tutejsza parafia katolicka Wniebowzięcia NMP miała 3635 wiernych (w samym Borysowie 961), a do dekanatu borysowskiego naleĹźało 11 parafii (Berezyna, Borysław, Chołopienicze, Chotajewicze, Dokszyce, Dziedziłowicze, Kiemieszowce, Korzeń, Łohojsk, Okołów, Ziembin) z ogĂłlną liczbą 20 560 katolikĂłw, ktĂłrzy uwaĹźali się za PolakĂłw. W 1914 roku parafia borysowska miała 8100 wiernych, a w całym dekanacie borysowskim było 38 045 wiernych („Odrodzenie Kościoła katolickiego w byłym ZSRR” Lublin 1993).

BorysĂłw związany był z dziejami wojen polsko-moskiewskich. Byli tu krĂłlowie: Zygmunt I w 1514 roku (dokonał przeglądu wojska: 30 000 jazdy i 2000 piechoty) i Zygmunt III w 1635 roku - obaj ciągnący z wojskiem polskim pod Smoleńsk, a w 1660 roku okupowany przez Moskali BorysĂłw oblegał przez dwa miesiące Stefan Czarniecki (bronili się w duĹźym polskim zamku). Marsz wojsk krĂłla Zygmunta I na Moskwę powstrzymał poseł papieĹźa Leona X – Giovanni Piso, ktĂłry przybył do krĂłla za namową chytrego cesarza Maksymiliana, aby odradził krĂłlowi wojnę z Moskwą.

W 1812 roku, podczas wojny francusko-rosyjskiej i odwrotu Wielkiej Armii (40 000 i liczni maruderzy), BorysĂłw przeszedł do historii z przeprawy wojska francuskiego przez Berezynę. Napoleon powierzył polskiej 17 dywizji gen. Henryka Dąbrowskiego (kilka tysięcy ludzi) zabezpieczenie mostu na Berezynie w Borysowie. 21-22 listopada 1812 roku doszło w Borysowie do bitwy PolakĂłw ze znacznie liczniejszymi wojskami rosyjskimi gen. Cziczagowa (35 000 ludzi) o tę przeprawę, przegranej mimo pełnej poświęcenia walki ze strony PolakĂłw. Dywizja polska broniła miasta z silnie ufortyfikowanymi przedmieściami, leżącymi na lewym brzegu Berezyny. Po ciężkim, całodziennym boju Polacy zostali zmuszeni do wycofania się z miasta na lewy brzeg rzeki. Dywizja poniosła duĹźe straty: na 2400 walczących - 1800 zabitych lub rannych. 22 listopada do Berezyny nadciągnął korpus francuski gen. Oudinota (łącznie 8500 ludzi łącznie z resztkami polskiej dywizji) z silną artylerią. Rosjanie, mimo znacznej przewagi liczebnej, zostali wyparci z Borysowa, lecz zniszczyli most. Trzeba było szukać brodu, co doprowadziło17-28 listopada do nowej bitwy nad Berezyną – trochę dalej, w okolicy wsi Studzianka, dokąd przybyły resztki Wielkiej Armii. Francuzi wspomagani przez PolakĂłw stoczyli tu całodzienną bitwę z korpusami rosyjskimi Wittgensteina i Cziczagowa (70 000 Ĺźołnierzy). Dzięki zręcznemu manewrowi oraz odkryciu przez PolakĂłw brodu pod Studzianką i budową dwĂłch mostĂłw, Napoleon przeprawił resztki swojej armii na drugą stronę rzeki (ok. 30 000 Ĺźołnierzy, reszta wraz z maruderami dostała się do niewoli). Była w tym duĹźa zasługa saperĂłw gen. Henryka Dąbrowskiego i kpt. Ignacego Prądzynskiego. Dywizja gen. Dąbrowskiego ponownie osłaniała uchodzących na drugą stronę rzeki FrancuzĂłw. Polacy walczyli znowu bohatersko takĹźe podczas tej przeprawy. Drugi pułk piechoty polskiej wraz z „młodą gwardią” francuską asekurował artylerię i amunicję. Bohaterstwo PolakĂłw i tragedię przeprawy berezyńskiej pokazali znani malarze polscy Wojciech Kossak i Julian Fałat na wielkiej panoramie „Przejście przez Berezynę”, ktĂłra powstała we Lwowie w latach 1895-96 (dzisiaj pokrojone w 1907 roku części tej panoramy znajdują się w Muzeum Okręgowym w Tarnowie i w Muzeum Narodowym w Poznaniu).

W listopadzie 1918 roku odrodziło się państwo polskie. Jednak o swe przetrwanie musiało walczyć z kilkoma sąsiadami, głównie jednak z bolszewicką Rosją. Podczas wojny polsko-bolszewickiej w 1919 roku wojska polskie zajęły Borysów w sierpniu tego roku i miasto było w rękach polskich prawie przez cały rok. Nad Borysowem doszło do pierwszych walk powietrznych (lotniczych) polsko-bolszewickich. Tu walczył w powietrzu z bolszewikami m.in. młodziutki pilot ppor. Stefan Pawlikowski, który w 1939 roku dowodził jako pułkownik Brygadą Pościgową. Bolszewicka Moskwa przestraszona zwycięskim pochodem wojsk polskich zasugerował stronie polskiej rozpoczęcie rokowań pokojowych, na co rząd polski 27 marca 1920 roku wyraził zgodę, proponując jako miejsce rozmów Borysów, leżący na linii frontu. W mieście wymieniano z bolszewikami więźniów i zakładników.

BorysĂłw odegrał pewną rolę w dziejach polskiej wojskowości takĹźe podczas II wojny światowej. Był terenem działania wydzielonej organizacji dywersyjnej Związku Walki Zbrojnej/Armii Krajowej o kryptonimie „Wachlarz”, ktĂłra prowadziła w tej rejonie – na odcinku kolejowym Mińsk-BorysĂłw akcje dywersyjno-sabotaĹźowe (organizator: cichociemny „Sosna”, dowĂłdca odcinka mjr „Zygmunt” – organizator akcji sabotaĹźowych, dowĂłdca bazy BorysĂłw – kpt.„Ryba”, kilka akcji sabotaĹźowych w 1942 r., m.in. wysadzenie pod Plisą 4 grudnia duĹźego niemieckiego transportu wojskowego).

O starych dziejach Borysowa i jego stanie w 1. poł. XIX w. wydał książkę – pierwszą monografię miasta i powiatu Eustachy Tyszkiewicz pt. „Opisanie pow. borysowskiego pod względem statystycznym, geograficznym, historycznym, gospodarczym, przemysłowym, handlowym i lekarskim” (Wilno 1847).

Natomiast Ĺźycie polskiej ludności nad Berezyną na pocz. XX w. utrwalił pochodzący z tych stron prozaik Florian Czarnyszewicz (1895-1964) w 3-tomowej powieści „Nadberezyńcy” (Buenos Aires 1942, Toronto 1976, pierwsze wydanie krajowe Warszawa 1991).

Tutejszych Polaków, a było ich w okręgu borysowskim według sowieckich danych z 1926 roku jeszcze 16 188 (wielu wyjechało do Polski w 1920 r.), zdziesiątkował fizyczny terror stalinowski, wielu wywieziono w głąb Związku Sowieckiego. Polskość, już jednak w skromnej dawce, odrodziła się tu po upadku Związku Sowieckiego w 1991 roku i powstaniu państwa białoruskiego. Na pocz. XXI w. działał tu Rejonowy Oddział Związku Polaków na Białorusi i Dziecięcy Zespół Pieśni i Tańca "Słoneczko" oraz czynna jest ponownie parafia katolicka.

W Borysowie urodził się m.in. Jan Piotrowski (1875-1964), inĹźynier mechanik, przed wojną dyrektor organizacyjny Centralnego Biura Konstrukcji Obrabiarek w Warszawie; a w powiecie borysowskim m.in.: Adam Bieliński (1868 Dymki – 1934), generał brygady Wojska Polskiego; Witold Orłowski (1874 Nordwipole – 1966), dr medycyny, prof. uniw. w Krakowie i Warszawie; Ignacy Szydłowski (1793 Hajna – 1846), poeta, tłumacz, krytyk literacki, redaktor; Jan Świda (1908 Hlewin – 1971), prawnik, prof., radca prawny Oddziałów Wartowniczych w Niemczech; Eustachy Tyszkiewicz (1814 Łohojsk – 1873), historyk, prezes Komisji Archeologicznej w Wilnie; Konstynty Tyszkiewicz (1806 Łohojsk – 1868), archeolog i krajoznawca.

Senatorowie-Polacy II RP (1922-39) urodzeni na Kresach

W Polsce międzywojennej (1918-39) Parlament Rzeczypospolitej Polskiej (1919-39) był według konstytucji z 1921 roku dwuizbowy: składał się z izby niższej - Sejmu i izby wyższej - Senatu. Sejm i Senat pochodziły z wyborów powszechnych, tajnych, bezpośrednich, równych i proporcjonalnych. Senat rozpatrywał projekty ustaw przyjęte przez Sejm i mógł je odrzucić oraz wraz z Sejmem miał uprawnienia do powoływania prezydenta RP.

Konstytucja z 1921 r. ustaliła liczbę senatorów na 111, z czego 93 wybierano z list okręgowych, a 18 z listy państwowej. Każde województwo (16) stanowiło okręg wyborczy. Z województw kresowych wybierano senatorów: 9 w woj. lwowskiego, po 5 z woj. tarnopolskiego i wołyńskiego, po 4 z woj. białostockiego, wileńskiego i stanisławowskiego, po 3 z woj. poleskiego i nowogródzkiego. Konstytucja z 1935 roku zmniejszyła liczbę senatorów do 96, z czego 64 wybierano z list okręgowych (wojewódzkich): 6 z woj. lwowskiego, 4 z woj. wołyńskiego, po 3 z woj. wileńskiego, białostockiego i tarnopolskiego, po 2 z woj. nowogródzkiego, poleskiego i stanisławowskiego.

W latach 1922-38 wybrano pięć składów Senatu (V kadencji): w 1922, 1928, 1930, 1935 i 1938.

W województwach kresowych w 1939 roku mieszkało ponad 5 mln Polaków, a na Kresach, które po 1921 roku znalazły się poza Polską (Litwa Kowieńska, Łotwa, Białoruś i Ukraina) ponad 1 mln Polaków. Wielu Polaków na Kresach mieszkało tam od wielu pokoleń, niektórzy od prawie 600 lat. Stąd także wśród senatorów II RP była spora grupa Polaków pochodzących z tych ziem. Oto oni:

LWÓW: Ernest Adam (1868 LwĂłw – 1926 LwĂłw), polityk, działacz gospodarczy i społeczny, senator 1922-26; Aleksander Domaszewicz (1887 LwĂłw – 1948 KrakĂłw), dr med., zasłuĹźony psychiatra, pułkownik WP, działacz wojskowy i harcerski, poseł na Sejm, senator 1935-38;

MAŁOPOLSKA WSCHODNIA: Aleksander Adelman (1859 MikołajĂłw, pow. ĹťydaczĂłw – 1942 KrakĂłw), działacz gospodarczy i samorządowy w Krakowie, senator 1923-27; Maciej Bundzylak (1890 Koniuszki Siemianowickie, pow. Rudki – po IX 1939 losy nieznane), wĂłjt gminy Koniuszki Siemianowickie, działacz rolniczy i samorządowy, senator 1938-39; Emil Godlewski (1875 Hołosko Wielkie k. Lwowa – 1944 KrakĂłw), wybitny embriolog, prof. Uniw. Jagiell. w Krakowie, senator 1922-27; Ludwik Mikołaj Hammerling (1970 DorohĂłw k. Halicza – 1935 Nowy Jork), działacz związkowy, publicysta, polityk, senator 1922-23;

WOŁYŃ: Zofia Barbecka (1884 na Wołyniu – po IX 1939 losy nieznane), nauczycielka, działaczka społeczna, poseł na Sejm RP, senator 1938-39; Łazarz Dal (1875 na Wołyniu – po 1939), aptekarz, działacz gospodarczy i samorządowy w Łucku, senator 1928-30; Tadeusz Dworakowski (1881 HitiaczĂłw – 1957 Wielka Brytania), właściciel majątku Przewały w pow. Włodzimierz Wołyński, działacz rolniczy, wicewojewoda i wojewoda wołyński, senator 1930-38; Stanisław Huskowski (1875 Wołyń – po 1930), adwokat i działacz polityczny w Łucku na Wołyniu, senator 1928-30;

UKRAINA: Kazimierz Fudakowski (1880 Holaki na KijowszczyĹşnie – 1965 Poznań), wybitny działacz rolniczy, prezesował I OgĂłlnopolskiemu Kongresowi Rolniczemu w 1924, senator 1935-39; Władysław Jabłonowski (1865 Ĺťabokrzycze na Podolu – 1956 Sopot), polityk Narodowej Demokracji, redaktor m.in. „Gazety Warszawskiej”, poseł do rosyjskiej Dumy i na Sejm RP, senator 1922-35;

GRODZIEŃSZCZYZNA: Kazimierz Bisping-Gallen (1887 Strubnica, pow. Wołkowysk – 1941 ZSRR), ziemianin, działacz gospodarczy, senator 1935-39;

NOWOGRÓDCZYZNA: Ignacy Baliński (1862 ReginĂłw, pow. Słonim – 1951 Wielka Brytania), redaktor pism, przewodniczący warszawskiej rady miejskiej, sędzia Sądu NajwyĹźszego, senator 1922-27;

BIAŁORUŚ (Wschodnia): Stefan Boguszewski (1877 IzabellĂłw koło Ihumenia – 1938 Warszawa), działacz rolniczy, senator 1928-35;

WILNO: Zygmunt Jundziłł (1880 Wilno – 1953 Londyn), prawnik, polityk, prof. USB w Wilnie, czł. Naczelnej Rady Adwokackiej, wicemarszałek Sejmu Wileńskiego, senator 1930-35;

LITWA (Kowieńska): Tadeusz Giedroyć (1890 na KowieńszczyĹşnie – zamordowany podczas II wojny światowej), działacz samorządowy i pracownik administracji państwowej, m.in. starosta wołkowyski i białostocki, prezes Sądu Okręgowego w Łucku na Wołyniu, senator 1938-39; JĂłzef Godlewski (1892 na Litwie – 1968 Londyn), ziemianin (właściciel majątku w Synkowiczach k. Słonima), wybitny działacz rolniczy, senator 1938-39;

ŁOTWA: Roman Cholewicki (1886 Dyneburg – po IX 1939), działacz gospodarczy i społeczny w Zagłębiu Dąbrowskim, senator 1935.

Polskie monografie historyczne miast Małopolski Wschodniej

Przez 600 lat Małopolska Wschodnia (do 1939 r. wojewĂłdztwa: lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie) naleĹźały do Polski i były ściśle związane z jej dziejami oraz dziejami narodu polskiego. Większość mieszkańcĂłw tamtejszych miast stanowili Polacy. Stąd wielu PolakĂłw – głównie historykĂłw i mieszkańcĂłw tych miast spisywało historię tych ziem i tamtejszych miast. Oto najwaĹźniejsze polskie monografie historyczne miast Małopolski Wschodniej (bez Lwowa) wydane przed 1939 rokiem:
F. Papee „Zabytki przeszłości miasta Bełza” (LwĂłw 1884)
A. Jabłonowski „Bohorodczany” (Warszawa 1911)
T. Lipiński „Miasto Brody z dawnymi przynaleĹźnościami” (Warszawa 1853)
S. Barącz „Wolne miasto handlowe Brody” (LwĂłw 1865)
E. Bernhaut „Obrazki z przeszłości BrodĂłw i powiatu brodzkiego” (Brody 1938)
J. Czarnecki „BrzeĹźany. Pamiątki i wspomnienia” (LwĂłw 1905)
M. Maciszewski „BrzeĹźany w czasach Rzeczypospolitej Polskiej. Monografia historyczna” (Brody 1910)
S. Barącz „Pamiątki buczackie” (LwĂłw 1882)
J. Widajewicz „Z przeszłości Buczacza. Studium historyczne” (Poznań 1925)
M. Mściwujewski „KrĂłlewskie wolne miasto Drohobycz” (LwĂłw-Drohobycz 1929)
S. Barącz „GołogĂłry. Zapiski historyczne” (LwĂłw 1889)
S. Barącz „Pamiątki Jazłowieckie” (LwĂłw 1862)
„Jazłowiec” (Warszawa 1938)
S. Szatko „FirlejĂłw. Monografia historyczna” (LwĂłw 1937)
E. Webersfeld „JaworĂłw. Monografia historyczno-etnograficzna i statystyczna” (LwĂłw 1909)
B. Faliński „Powiat Kamionka Strumiłłowa” (Kamionka Strumiłłowa 1935)
L. Wajdel „Rys historyczny wolnego, krĂłlewskiego, stołecznego miasta Kołomyi” (Kołomyja 1877)
S. Barącz „Kronika Oleska” (LwĂłw 1864)
M. Budzynowski „Kronika miasta Sambora” (Sambor 1891)
A. Kuczera „Samborszczyzna. Ilustrowana monografia miasta Sambora i ekonomii samborskiej” (Sambor 1935)
F. Papee „Skole i Tucholszczyzna. Monografia historyczna” (LwĂłw 1891)
S. Barącz „Pamiątki miasta Stanisławowa” (LwĂłw 1858)
A. Szarłowski „StanisławĂłw i powiat stanisławowski pod względem historycznym...” (LwĂłw 1887)
A. Czołowski „Opis Stanisławowa” (LwĂłw przed 1939)
F. Bostel „Z dziejĂłw Stryja” (LwĂłw przed 1935)
A. Prochaska „Historia miasta Stryja” (LwĂłw 1926)
S. Srokowski „Tarnopol” (1928)
S. Barącz „TartakĂłw” (LwĂłw 1890)
S. Barącz „ZałoĹşce” (LwĂłw 1889)
Z. Uranowicz „Zarys dziejĂłw miasta Złoczowa” (ZłoczĂłw 1914)
Ł. Charewiczowa „Dzieje miasta Złoczowa” (ZłoczĂłw 1929)
S. Barącz „Pamiątki miasta Żółkwi” (LwĂłw 1852, wyd. 2 LwĂłw 1877)
F. Jaworski „O Żółkwi i jej dziedzicach Żółkiewskich i Sobieskich” (LwĂłw 1903)
„Pamiątka 300-letniej rocznicy załoĹźenia miasta Żółkwi” (LwĂłw 1903)
S.M. Szuperski „Żółkiew i jej zabytki historyczne” (Żółkiew 1933)

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt