Piątek 26 Kwietnia 2024r. - 116 dz. roku,  Imieniny: Marii, Marzeny, Ryszarda

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 20.07.12 - 18:34     Czytano: [3110]

Dział: Kresy w życiu Polski i narodu polskiego

Polska przedmurzem

Polska przedmurzem chrześcijańskiej Europy

Polska od XIII do końca XVII wieku musiała się zmagać z pogańskim lub muzułmańskim Wschodem: Mongołami, Tatarami i Turkami, ktĂłrzy najeĹźdĹźali nasz kraj, głównie ziemie ukrainne Rzeczypospolitej. Byliśmy przedmurzem Zachodu i chrześcijaństwa. Pierwszy na Zachodzie nazwał Polskę „przedmurzem chrześcijaństwa” jeden z najwybitniejszych pisarzy politycznych i społecznych odrodzenia, historyk i dyplomata florencki (Włochy) Niccolo Machiavelli w dziele „Discorsi” wydanym w 1516 roku.

Lwowskie korzenie wczesnej telewizji

Julian Ochorowicz (1850 Radzymin – 1917 Warszawa) – polski wynalazca, filozof, psycholog, poeta i publicysta, od 1881 docent polskiego Uniwersytetu Lwowskiego, był jednym z najbardziej znanych wynalazcĂłw polskich końca XIX wieku. M.in. opracował jeden z najwcześniejszych projektĂłw telewizji, ktĂłry opublikował w 1878 roku we lwowskim czasopiśmie „Kosmos”. Praca ta, chociaĹź oczywiście nie wykraczająca poza sformułowania teoretyczne, jest bardzo interesująca. Ochorowicz prawidłowo ujął w niej podstawowe problemy, ktĂłre naleĹźy rozwiązać technicznie dla realizacji tego pomysłu. Są to: zamiana promieni świetlnych na prądy elektryczne, przesyłanie tych prądĂłw bez zmiany ich układu, wreszcie powtĂłrna ich zamiana na układ promieni świetlnych. Wynalazca widział moĹźliwość wykorzystania w tym celu fotokomĂłrki selenowej, proponował teĹź podział nadawanego obrazu na dużą ilość małych elementĂłw, z ktĂłrych kaĹźdy wysyłałby prąd silniejszy lub słabszy, zaleĹźnie od swej jasności”. – Dzisiaj telewizja jest rzeczywistością i jej aparat jest w domach setek milionĂłw ludzi na całym świecie. Warto więc pamiętać, Ĺźe i polski LwĂłw miał swĂłj jakiś tam udział w jej powstaniu.

Najpopularniejszy na świecie pisarz Polski pochodzi ze Lwowa

Pochodzący ze Lwowa pisarz polski Stanisław Lem (1921-2006), który był przedstawicielem nurtu fantastyki naukowej (SF), jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem na świecie, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem fantastyki naukowej. Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 30 mln egzemplarzy. Wpływ Lema na światową literaturę SF krytycy przyrównują do wpływu H.G. Wellsa czy Olafa Stapletona.

Polska książka we Lwowie

We Lwowie pierwsza polska drukarnia została załoĹźona w 1578 r. i do 1794 r. czynne były w mieście 22 drukarnie polskie. W XVIII w. największą drukarnią polską była działająca od 1762 r. drukarnia J. Filipowicza. Jednak bardzo duĹźym ośrodkiem wydawniczym książki polskiej był LwĂłw dopiero od XIX w. do 1939 r. Działały tu wielkie polskie wydawnictwa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Towarzystwa Nauczycieli Szkół WyĹźszych (1884), dbające o poziom książki szkolnej, duĹźe zakłady A. Altenberga, B. Połonieckiego, W. Gubrynowicza, PillerĂłw i in. W latach 1794-1830 LwĂłw był czwartym – po Warszawie, Wilnie i Krakowie – polskim ośrodkiem wydawnictw książkowych, a po 1830 r. zajmował do 1939 r. zawsze trzecie miejsce – po Warszawie i Krakowie. Np. w 1910 r. we Lwowie zostało wydanych 385 książek polskich, co stanowiło 10,7% wszystkich książek wydanych w języku polskim na ziemiach historycznej Polski w tym roku.

Początki ochrony przyrody w Polsce mają korzenie kresowe

Ochrona przyrody to działalność mająca na celu zachowanie, restytuowanie, a takĹźe zapewnienie trwałości uĹźytkowania elementĂłw i zasobĂłw przyrody. Na ziemiach polskich początki ochrony przyrody są związane z Kresami. Pierwszym polskim zwierzyńcem z prawdziwego zdarzenia był prywatny zwierzyniec S.K. Pietruskiego otwarty w 1833 r. w Podhorodcach koło Stryja – na południe od Lwowa.

W 1868 r. Sejm Krajowy we Lwowie powziął uchwałę o ochronie kozicy i świstaka w Tatrach, w 1886 powstał pierwszy polski rezerwat przyrody – „Pamiątka Pieniacka” w prywatnych lasach koło Złoczowa na Podolu galicyjskim (był to starodrzew bukowy), a w 1921 r. pierwszy polski Park Narodowy – Białowieski. Później park przyrody utworzono w paśmie gĂłrskim Czarnohora w Karpatach Wschodnich oraz wiele rezerwatĂłw na Kresach, m.in. wokół jeziora ŚwiteĹş w NowogrĂłdczyĹşnie i koło Łucka na Wołyniu (roślinność stepowa) oraz dzikiej azalii pontyjskiej koło Korca na Wołyniu.

Podziemne wyĹźsze uczelnie na Kresach

Mimo prześladowań, deportacji do obozów koncentracyjnych (np. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie) i sowieckich łagrów oraz wymordowaniu przez Niemców i Ukraińców kilkudziesięciu polskich profesorów we Lwowie w 1941 r., życie naukowe w okupowanej przez Niemców Polsce nie zamarło i rozwijało się. Tajne nauczanie prowadziły uniwersytety: w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Wilnie i Uniwersytet Poznański, który działał w Warszawie oraz Politechnika Warszawska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego i Wolna Wszechnica Polska w Warszawie, a także Akademia Górnicza i Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie. Podziemne uniwersytety we Lwowie i w Wilnie dały krajowi dość spore kadry do odbudowy zniszczonego kraju i odrodzenia się polskiej nauki.

Wielkie zwycięstwo nad Moskwą pod Kłuszynem

W czasie kolejnej wojny Polski z Moskwą (Rosją), ktĂłre prowokował imperializm moskiewski, pod koniec czerwca 1610 roku car Wasyl Szujski wysłał w kierunku obleganego przez PolakĂłw Smoleńska silną armię. 4 lipca 1610 roku wojsko polskie odniosło jedno ze swych największych zwycięstw w swej 1000-letniej historii. Pod Kłuszynem koło Smoleńska 6700 Ĺźołnierzy polskich (5,5 tys. husarii, 1000 jazdy kozacko-petyhorskiej, 200 piechoty i 4 armaty) pod dowĂłdztwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego rozbiło w puch 35-tysięczną armię moskiewską (w tym 5 tys. zaciężnych Ĺźołnierzy cudzoziemskich, głównie SzwedĂłw, dowodzonych przez Jakuba de la Gardie) pod ogĂłlnym dowĂłdztwem Dymitra Szujskiego. Armia moskiewska stanęła dwoma obozami według narodowości. Hetman Żółkiewski najpierw zaatakował obĂłz moskiewski. Atak husarii z łatwością rozbił wojska moskiewskie, z ktĂłrych jednak większość zdołała schronić się w otoczonym palisadami obozie. Wtedy wojska polskie zaatakowały obĂłz cudzoziemcĂłw. Po 3-godzinnej zaĹźartej walce cudzoziemscy najemnicy ulegli Polakom, ale tak jak Rosjanie ci przy Ĺźyciu w większości schronili się w obozie. Po otoczeniu obozu przez PolakĂłw wojska cudzoziemskie skapitulowały – Szwedzi, po złoĹźeniu przysięgi, Ĺźe nie będą brać udziału w dalszych walkach, odeszli do Szwecji, pozostali przyłączyli się do wojsk polskich. Wzmocnione w ten sposĂłb siły polskie ze wzmoĹźoną siłą zaatakowały obĂłz moskiewski. Moskale rozpoczęli odwrĂłt, ktĂłry rychło przerodził się w paniczną ucieczkę. Zginęło kilka tysięcy Rosjan (a mogło zginąć więcej gdyby Polacy dłuĹźej prowadzili pościg) i zaledwie 400 PolakĂłw. W ręce PolakĂłw wpadł cały obĂłz z wyjątkowo bogatymi łupami oraz kilkadziesiąt chorągwi i 11 armat.
Wielkie zwycięstwo pod Kłuszynem pozwoliło hetmanowi zająć Moskwę w imieniu królewicza polskiego Władysława Wazy, który został wybrany nowym carem. Gdyby utrzymał się on na tronie carskim, historia Europy wyglądała by zupełnie inaczej.
W pięknej barokowej polskiej farze katolickiej w Żółkwi (na pn. od Lwowa, ob. Ukraina) do 1945 roku wisiał wielki obraz Szymona Boguszowicza „Bitwa pod Kłuszynem” z 1620 roku, ktĂłry po odebraniu Polakom kościoła i jego zamknięciu przez SowietĂłw został przekazany Lwowskiej Galerii ObrazĂłw i jest dzisiaj pokazywany w jej filii w zamku w Olesku koło Złoczowa, a Ukraińcy uwaĹźają go dzisiaj za własność narodu... ukraińskiego, Ĺźe ponoć naleĹźy on do ukraińskiej historii sztuki.

Polskie badania geologiczne na Wołyniu

Polscy uczeni zajmowali się geologią Wołynia juĹź pod koniec XIX w. Np. w 1880 roku Gotfryd Ossowski wydał „Mapę geologiczną Wołynia”. Jednak intensywne badania geologiczne tej historycznie polskiej krainy prowadzono w międzywojennej Polsce. I tak np. znany geolog polski Stanisław Małkowski (1889-1962), w latach 1934-39 profesor polskiego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, a po włączeniu Wilna do Związku Sowieckiego w 1945 roku organizator Muzeum Ziemi w Warszawie i pierwszy jego dyrektor, w latach 20. prowadził bardzo intensywne badania geologiczne na Wołyniu, szczegĂłlnie skał krystalicznych, przeprowadził dokumentację kamieniołomu bazaltu w Janowej Dolinie, kamieniołomĂłw „Śląskich” w Klesowie, badania złóż uĹźytecznych kaolinu (oraz dokumentację dla kopalni kaolinu i szlamowni w Dermance nad Słuczą i złóż miedzi rodzimej w okolicach Wielkiego Mdzyka. Małkowski był autorem wielu prac związanych z geologią Wołynia, m.in.: „Bazalty wołyńskie”, „O koalinach wołyńskich”, „Skały krystaliczne Wołynia”, „O odkryciu miedzi rodzimej w Mydzku na Wołyniu” (1929), „Z geologii Wołynia” (1931). Po wojnie Małkowski opracował zebrane przed wojną na Wołyniu i znajdujące się dzisiaj w Muzeum Ziemi w Warszawie cenne materiały petrograficzne.
Z innych polskich geologĂłw pracujących na Wołyniu to W. Krach opublikował m.in. prace: „Przyczynek do znajomości miocenu Wołynia” (1933) i „Materiały do znajomości miocenu Wołynia” (1936), Ludwik Sawicki wydał pracę „Z zagadnień prehistorii dyluwialnej” (RĂłwne 1934), a Edward Ruehle „Wykorzystanie materiału geologicznego w płn.-zach. części woj. wołyńskiego” (RĂłwne 1935).

Jednak najbardziej doniosłe prace geologiczne na Wołyniu prowadził Jan Samsonowicz (1888-1959), profesor paleontologii na uniwersytetach we Lwowie (1935-39) i Warszawie (od 1939). Podczas prac badawczych prowadzonych w pd.-zach. części Wołynia (na terenie pow. włodzimierskiego) w latach 1931-32 w zasadzie odkrył wielkie pokłady węgla kamiennego (zasoby 1,75 mld ton); opublikował pracę na ten temat „O przypuszczalnym występowaniu karbonu w zachodniej części Wołynia” (1932) i po niemiecku Ueber das wahrscheinliche Vorkommen von Karbon in westlichen Teil Wolhyniens (Bull. Inter. Acad. Pol. A, 1932). W Polsce Ludowej zgodnie z propagandą sowiecką twierdzono, Ĺźe stworzył on jedynie teoretyczne podstawy do odkrywcia węgla na Wołyniu. Po włączeniu Wołynia do Związku Sowieckiego w 1945 roku Sowieci uruchomili na swoich zasobach pierwszą kopalnię węgla; w 1965 roku czynnych było tam 18 kopalń, w ktĂłrych wydobywano do 10 mln ton węgla; stanowiły one tzw. Lwowsko-Wołyńskie Zagłębie Węglowe albo Nadburzańskie Zagłębie Węglowe. Wcześniej Moskwa wymusiła na rządzie PRL zmianę granicy polsko-sowieckiej w 1951 roku w rejonie Krystynopola (dziś CzerwonogrĂłd na Ukrainie) – oderwano od Polski 480 km kw polskiej ziemi, tak, aby całe zasoby węgla znalazły się w granicach Związku Sowieckiego, Polsce przekazując za nią nieuĹźytki i zniszczone wioski w Bieszczadach. Podczas pracy we Lwowie w latach 1935-1939, Jan Samsonowicz prowadził nadal badania geologiczne Wołynia, finansowane przez Uniwersytet Lwowski oraz przez Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Łucku. W 1939 roku wydał w Łucku pracę „Gotland, ordowik i skały wylewne na wschodnim Wołyniu”.

Polskie czasopisma pedagogiczne i oświatowe wydawane na Kresach do 1939 roku

Do 1939 roku na Ziemiach Wschodnich ukazywały się następujące polskie czasopisma pedagogiczne i oświatowe: Brześć nad Bugiem: „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Poleskiego” (1923-1939), „Głos Polesia – Ogniwo Brzeskie” (1932-1937), „OkĂłlnik Zarządu Okręgowego Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Brześciu nad Bugiem” (1929-1931); ChyrĂłw: „Z Chyrowa” (1893-1912), „Kwartalnik Chyrowski” (1912-1921), „Przegląd Chyrowski” (1922-1939); Dublany: „Rocznik Szkoły Dublańskiej” (1879-1888), „Rocznik Krajowej WyĹźszej Szkoły Rolniczej w Dublanach” (1888-1902), „Rocznik Akademii Rolniczej w Dublanach” (1903-1917); Dubno: „Miesięcznik Pedagogiczno-Literacki Nauczycieli Szkół Powszechnych Powiatu Dubieńskiego” (1927-1930); Grodno: „Ogniwo Młodych Nauczycieli” (1933); Kołomyja: „Notatki Wychowawcze” (1928-1933); Krzemieniec: „WzĂłr i Porządek Nauk...” (1805-1825), „Ĺťycie Liceum Krzemienieckiego” (1932-1939); LwĂłw: „Czasopismo Pedagogiczne” (1912-20), „Hasła Nauczycielskie” (1904), „Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy” (1911-1939), „Minerwa Polska” (1927-1929), „Muzeum” (1885-1939), „Przegląd Humanistyczny” (1924-1933), „Przegląd Nauczycielski” (1932-1939), „Przewodnik Oświatowy” (1909-1919), „Rodzina i Szkoła” (1896-1913), „Szkoła” (1914), „Szkoła i Technika” (1939), „Szkoła i Wiedza” (1926-28), „Wolna Szkoła” (1911-1912); Łuck: „Biuletyn Inspektoratu Szkolnego w Łucku” (1925), „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Wołyńskiego” (1924-1939), „Kresowe Ogniska” (1931-1932); NieświeĹź: „Jutrzenka” (1924-1928), „Szkoła Powszechna” (1924-1927); Przemyślany: „Sprawy Szkolne Powiatu Przemyślańskiego” (1930); RĂłwne: „Głos Nauczycielstwa Wołyńskiego” (1934-1939); Sambor „Ruch” (1906); Słonim: „Związkowe Zarzewie” (1933-1939); StanisławĂłw: „Głos Nauczycielski – Gazeta Nauczycielska” (1883-1893), „JednodniĂłwka Pedagogiczna” (1887), „Przegląd Nauczycielski” (1929-32); Stołpce-NieświeĹź: „Echo Szkolne” (1926); Stryj „Kwartalnik Nauczycielski” (1935-1939); Tarnopol „Echo Nauczycielskie” (1931-1939); Trembowla: „Z Trembowelskich Doświadczeń Wychowawczych” (1930-1931); Troki: „Ogniwo” (1929-1933); Wilno „Echo Licealne” (benedyktynki, 1928-1930), „Sprawy Nauczycielskie” (1930-1939); Wołkowysk: „Praca. Czasopismo Zarządu Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Wołkowysku” (1932-1933).

Kresowiana w warszawskiej „Gazecie Polskiej” w sierpniu 1939 roku

„Gazeta Polska” była dość popularnym (30 tys. nakładu) dziennikiem informacyjno-politycznym związanym z obozem piłsudczykĂłw wydawanym w Warszawie w latach 1929-1939. Jej załoĹźycielem i pierwszym redaktorem naczelnym był Adam Koc (1929-31), ktĂłrego zastąpili Bogusław Miedziński (1931-38) i Mieczysław Starzyński (1938-39). „Gazeta Polska” naleĹźała do grona najpowaĹźniejszych i najlepiej redagowanych gazet o zasięgu ogĂłlnokrajowym. Do jej czołowych współpracownikĂłw naleĹźeli m.in.: Juliusz Kaden-Bandrowski, Tadeusz HiĹź, Witold Ipohorski-Lenkiewicz, Ignacy Matuszewski (gł. publicysta polityczny), Irena Obarska, Marek Radzewicz, Kazimierz Smogorzewski, Zdzisław Stahl, Jan A. Szczepański, Stanisław Wasylewski, Kazimierz Wierzyński, Konrad Wrzos. – Jak prawie we wszystkim innym takĹźe i w historii „Gazety Polskiej” nie obeszło się bez elementĂłw kresowych. Otóş Kazimierz Smogorzewski i Zdzisław Stahl byli lwowiakami, Stanisław Wasylewski pochodził ze Stanisławowa, a Kazimierz Wierzyński z Drohobycza; ze Lwowem i Małopolską Wschodnią był blisko związany Juliusz Kaden-Bandrowski, a ze Lwowem, Małopolską Wschodnią i Wołyniem wszyscy redaktorzy naczelni dziennika: Adam Koc, Bogusław Miedziński i Mieczysław Starzyński.

Nie była obca w „Gazecie Polskiej” takĹźe tematyka kresowa, gdyĹź Ziemie Wschodnie i Małopolska Wschodnia stanowiły integralną część Ĺźycia Polski i narodu polskiego. Oto ciekawsze kresowiana z ostatniego miesiąca pokoju w Polsce i Europie w dzienniku – z miesiąca sierpnia 1939 roku:

2 sierpnia: Aresztowanie członków O.U.N. w Małopolsce Wschodniej
P.A.T. komunikuje: Jak się dowiadujemy w ostatnich dniach w kilku miejscowościach województw południowo-wschodnich władze sądowo-prokuratorskie w związku z uzyskanymi materiałami dowodowymi, stwierdzającymi współdziałanie niektórych osób z czynnikami pozostającymi poza granicami Państwa zarządziły aresztowanie pewnej liczby działaczy wywrotowych należących do Ukraińskiej Organizacji Nacjonalistów. Sprawy wszystkich zatrzymanych przekazano na drogę normalnego postępowania sądowego.
Zakończenie wycieczki literatów polskich po Litwie

Kowno, 1.8. – Wycieczka literatĂłw polskich zwiedziła w niedzielę i poniedziałek ĹťmudĹş. W drodze do Kretyngi i Połągi zwiedziła stolicę Ĺťmudzi Rosienie oraz słynny kościół w KroĹźach. W Kołtynianach literaci polscy złoĹźyli wiązankę kwiatĂłw na grobie litewskiego poety Dionizego Poszki. W Połądze po zwiedzeniu miasta i budującego się portu na rzece Świętej odbył się wieczĂłr poetĂłw Ĺźmudzkich.

8 sierpnia: Pierwsza zbiĂłrka winogron w Zaleszczykach.
Na targu w Zaleszczykach pojawiły się pierwsze winogrona krajowe z tegorocznego zbioru. Dojrzewanie winogron nastąpiło 10 dni wcześniej niż normalnie. W związku z tym tegoroczny obchód winobrania, stanowiący najoryginalniejszą w Polsce uroczystość dożynkową, postanowiono zorganizować wcześniej. Termin i program wkrótce zostaną ustalone.

Odkrycie podziemnych korytarzy w Wiśniowcu.
W miasteczku Wiśniowiec pod Krzemieńcem na jednej z ulic zapadła się jezdnia i utworzył się głęboki lej. W czasie badania stwierdzono, że pod powierzchnią ciągną się długie korytarze, które są obecnie przedmiotem badań. Zaznaczyć należy, że Wiśniowiec, gniazdo potężnej ongiś rodziny książąt Wiśniowieckich, założony został z końcem XIV wieku i posiada szereg zabytków historycznych w tej liczbie wspaniały pałac.
9 sierpnia: Nowy chrześniak P. Prezydenta Rzplitej

W Zawistowie powiatu włodzimierskiego (na Wołyniu) urodził się siódmy syn robotnika Piotra Piłata. Ponieważ P. Prezydent R.P. zgodził się być ojcem chrzestnym noworodka, obrzęd chrztu odbył się w Porycku, gdzie w imieniu P. Prezydenta dziecko trzymał do chrztu starosta Malec. Chłopiec otrzymał imię Zygmunt przy czym starosta wręczył rodzicom dla dziecka książeczkę P.K.O.

Pomnik Marii Konopnickiej we Lwowie
Specjalna komisja dokonała lustracji miejsca na którym rozpoczęto budowę szkoły pod pomnik Marii Konopnickiej. Będzie to jeden z najoryginalniejszych w Polsce pomników, pod budowę jego bowiem wysuszono staw u wejścia do basenu Kilińskiego. Pomnik otoczony będzie ze wszystkich stron wodą tworzącą w tym miejscu basem. Przypomnieć należy, że zwłoki Marii Konopnickiej spoczywają na lwowskim cmentarzu łyczakowskim.
15 sierpnia: Wre praca na terenie TargĂłw Wschodnich

Na terenie Targów Wschodnich w pełnym tempie wre praca przygotowawcza. Kilkuset robotników pod przewodem inżynierów przeprowadza gruntowny remont pawilonów, przygotowując je do nowoczesnych wymogów wystawowych. Chluba terenu, trawniki i kląby, przywdziewają nową bogatą szatę jesienną, by okazałe wystąpić na XIX Międzynarodowych Targach Wschodnich we Lwowie w dniach od 2 do 12 września.
Uroczystości ku czci Juliusza Słowackiego w Krzemieńcu

W dn. 3 września z wieĹźy kościoła Licealnego o godz. 5-mej rano rozlegną się tony przepięknego hejnału, obwieszczającego początek „Dni Słowackiego” w Krzemieńcu. Dni 3, 4 i 5 września są jak wiadomo ostatnim i kulminacyjnym punktem uroczystości tegorocznych, ktĂłre w 90-tą rocznicę zgonu i 130-tą urodzin poety organizuje Krzemieniec.

28 sierpnia: Apel duchowieństwa grecko-katolickiego
Grupa (życzliwie ustosunkowanych do Polski i Polaków i w związku z groźbą wybuchu wojny polsko-niemieckiej) duchownych grecko-katolickich, cywilnych i wojskowych z ks. Ilkowem na czele zwróciła się do metropolity ks. Szeptyckiego z prośbą o wydanie listu pasterskiego, takiego jaki był wydany w lipcu 1914 roku. W ówczesnym liście ks. metropolita (Szeptycki) wezwał ludność ruską do zachowania wierności (Austrii) oraz by nie pomagała wrogom i zdrajcom.
(Abp Szeptycki zignorował ten apel!)

30 sierpnia: Wielka manifestacja O.Z.N. w Pińsku
W ogrodzie miejskim, leżącym nad terenami Jarmarku Poleskiego w Pińsku, odbył się wielki wiec manifestacyjny, zorganizowany przez (prorządowy) Obóz Zjednoczenia Narodowego. Obok przedstawicieli władz i związków społecznych wzięło udział ok. 5000 ludności wiejskiej z najbliższych okolic. Uczestnicy wiecu wysłali depesze hołdownicze do P. Prezydenta Rzplitej, Naczelnego Wodza i szefa O.Z.N.

Polskie dzieje Grodna

Grodno (białorus. Hrodna) - pięknie położone nad środkowym wyniosłym brzegiem Niemna tuż przy granicy z Polską (woj. podlaskie), to od 1945 roku duże miasto białoruskie, duży ośrodek kultury i nauki białoruskiej. Miasto ma jednak również i bogatą polską przeszłość i teraźniejszość oraz bardzo dużą mniejszość polską. Powiem więcej: Grodno w dziejach Rzeczypospolitej odegrało dużą rolę. Stanowiło jednocześnie niejako bramę wjazdową z Polski na Litwę i Białoruś. Tędy jechało się przez wieki i po dziś dzień drogą czy od XIX w. również koleją z Warszawy do Wilna.

Ziemie, które dzisiaj nazywamy Grodzieńszczyzną zamieszkiwało wschodniosłowiańskie plemię Drehowiczan (z którego wyłonił się dzisiejszy naród białoruski). W X w. ziemie Drehowiczan przyłączone zostały do Rusi Kijowskiej, której władca Włodzimierz w 988 roku przyjął chrzest w obrządku wschodnim (prawosławnym). Stąd prawosławie stało się religią wszystkich plemion wschodniosłowiańskich.
Grodno zostało założone na prawym brzegu Niemna (czyli ruskiej stronie) na pograniczu ziem wschodniosłowiańskich Drehowiczów i Jaćwingów (plemię bałtyckie) przez książąt ruskich pod koniec XI w. Osada, leżąca na szlaku bursztynowym prowadzącym na wschód, niebawem została stolicą ksiąstewka. Pierwsza o niej wzmianka pochodzi z Kroniki Hipacego z 1128 roku.

Ok.. 1235 roku władcą Litwy został książę Mendog. Ruś była wówczas rozbita na wiele księstewek, a poza tym w 1240 roku najechali ją Tatarzy, niszcząc m.in. Grodno; zginął wówczas książę Jerzy Hlebowicz. Wykorzystał to Mendog, rozpoczynając ok. 1250 roku litewską ekspansję terytorialną na Ruś, która w następnym wieku doprowadziła do opanowania przez małą Litwę całej Białorusi i prawie całej Ukrainy. Tak powstało Wielkie Księstwo Litewskie, które w 90% składało się z ruskich ziem. W 1385 roku doszło do unii polsko-litewskiej i dotychczasowy władca Litwy Jagiełło został królem Polski. Od tej pory rosło znaczenie Grodna, jako miasta leżącego przy granicy z Polską i przy drodze z Korony (Polski) na złączone z nią politycznie Wielkie Księstwo Litewskie.

W XIV wieku miał miejsce pierwszy polski kontakt z Grodnem. Otóż w 1358 roku przybył do Grodna książę mazowiecki Ziemowit III i zawarł tu z Kiejstutem układ wytyczający granice między Mazowszem a Litwą.

To prawda, Ĺźe we wczesnym średniowieczu Grodzieńszczyzna była ruską (białoruską) ziemią. Stanowiła ona jednak pas pograniczny pomiędzy Polakami od południowego-zachodu, Jaćwingami do XIII w. od zachodu i Litwinami od północy. Był to rĂłwnieĹź teren słabo zaludniony, a od XIII w. zaleĹźny do Litwy, co pociągnęło za sobą jakąś tam kolonizację litewską. Wszak Grodno w latach 1392-1430 było stolicą włości księcia litewskiego Witolda, stąd jego dwĂłr i przyboczna druĹźyna na pewno składały się głównie z LitwinĂłw. Z kolei po unii Polski z Litwą w sposĂłb zupełnie naturalny w Grodnie i na GrodzieńszczyĹşnie zaczęli osiedlać się Polacy – kupcy, rzemieślnicy, administratorzy, rycerze zaciężni oraz duchowni katoliccy. Wielu mieszkańcĂłw Grodna – Rusini i Litwini oraz nieliczni osadnicy niemieccy - ulegali polonizacji, głównie przez mieszane małżeństwa lub duĹźy kontakt z Polakami i kulturą polską. Ale zapewne rĂłwnieĹź i przez wspomniany wyĹźej fakt mieszkania w pasie przygranicznym, na ktĂłrym zawsze łatwiej dochodzi do asymilacji na korzyść uprzywilejowanej grupy etnicznej. W taki to sposĂłb, a więc nie drogą podboju, administracyjnie przeprowadzanej kolonizacji i asymilacji, Grodno stało się głównie polskie i takim było do końca XVIII w.

O pokojowym osadnictwie polskim w bezludnych puszczach Grodzieńszczyzny mĂłwi legenda o Janie i Cecylii, załoĹźycielach osady szlacheckiej Samostrzelce albo Samostrzelniki, ktĂłra pierwotnie nazywała się Bohatyrowiczami. Legenda, ktĂłra posłuĹźyła wielkiej powieściopisarce polskiej Elizie Orzeszkowej (1846-1910), cĂłrce ziemi grodzieńskiej (urodziła się w majątku Miłkowszczyzna), do napisania pięknej i nieśmiertelnej dla PolakĂłw powieści „Nad Niemnem” (1887) – epopei o pracy rolnika, pieśni na cześć ojczystej ziemi, gloryfikującej przyrodę nadniemeńską i ludzi, co z nią współżyją i współtworzą jej swojskie i polskie od stuleci oblicze. Bowiem legenda jest związana z dwoma głazami leżącymi na skraju Samostrzelec/Bohaterowicz, ktĂłre pokryte są jakimiś tajemniczymi znakami i zatartymi zgłoskami, tworzącymi imiona: „Jan i Cecylja 1549 memento mori”. A więc napisy pochodzą z XVI wieku, czyli z okresu (XV-XVI w.), w ktĂłrym Polacy z sąsiedniego Mazowsza kolonizowali bezludne puszcze Prus Książęcych/Mazur i właśnie Grodzieńszczyzny.

Wielowiekowa legenda mĂłwi:
„Sto lat, albo moĹźe jeszcze i mniej po tym , jak litewski narĂłd przyjął świętą chrześcijańską wiarę, w te pola przyszła para ludzi. Niewiadomego byli nazwiska, niewiadomej kondycji i to tylko moĹźna poznać z mĂłwienia ich i z ubioru, Ĺźe przyszli z Polszczy. Zwali się Jan i Cecylja i szukali puszczy... Cały tutejszy kraj zalegała podtenczas nieprzebyta puszcza. Jan i Cecylja wzdłuĹź puszcz przeszedłszy, poznali róşne jeziora i łąki, ale nigdzie im nie podobało się tak jak tutaj nad brzegiem Niemna, i na tym właśnie miejscu, gdzie teraz ten pomnik stoi. MoĹźe juĹź tak im było przeznaczono, aĹźeby teraz ten tutaj kawał ziemi zaludnić i ubogi, ale długowieczny rĂłd ufundować.

Wieść o tej parze, ktĂłra własną pracą stworzyła piękne gospodarstwo w przetrzebionej puszczy i osadziła liczne swe potomstwo, doszła do krĂłla Zygmunta Augusta, udającego się z Krakowa do Wilna przez Grodna. KrĂłl zboczył z gościńca i przybył nad Niemen i podziwiał piękne zagospodarowaną wieś, otoczoną głuchymi dookoła lasami. A gdy stanęli przed nim Jan i Cecylia, juĹź jako staruszkowie posiwiali, krĂłl Zygmunt oznajmił im swoją wolę: Ty, starcze, według własnego żądania bezimiennym pozostaniesz i jakeś się urodził tak w grobie legniesz pospolitym. Ale Ĺźeś był bohaterem mężnym, ktĂłry tę oto ziemię dzikiej puszczy i srogim zwierzętom odebrał, zawojowawszy ją nie mieczem i krwią, ale pracą i potem; Ĺźeś piersi jej dla mnogiego ludu otworzył, przez to ojczyĹşnie bogactwa pomnaĹźając – przeto dzieciom twoim, wnukom i prawnukom aĹź do najdalszych pokoleń i wygaśnięcia rodu twego, nadaję nazwisko od bohaterstwa twego wywiedzione. Nobilituję was i nakazuję, abyście nosili nazwisko BohaterowiczĂłw”.

Tak w streszczeniu brzmi owo niezwykłe podanie, tak wygląda symboliczny klejnot, podjęty ręką Elizy Orzeszkowej u brzegów Niemna i wrzucony do skarbca polskiej literatury (Tadeusz Łopalewski).

Jan i Cecylia byli więc prarodzicami rodu Bohaterowiczów, zamieszkującego Samostrzelce i później także Grodno aż do 1939 roku, a może i po dziś dzień. Ten ród dzielił polską historię tej ziemi. Jakże tragiczną dla polskiej jej ludności od XIX wieku i po 1991 rok, z krótką jedynie przerwą, przypadającą na lata 1919-39, kiedy Grodzieńszczyna należała do odrodzonego państwa polskiego. Symbolem tej tragedii są losy urodzonego w Grodnie 24 lutego 1870 Bronisława Bohaterowicza, od listopada 1918 do marca 1919 organizatora i dowódcy oddziału polskiej Samoobrony Grodna, w 1926 roku pełniącego obowiązki dowódcy Okręgu Korpusu Nr 1 Warszawa, generała brygady Wojska Polskiego, który, pomimo jego prawie 70 lat, został aresztowany przez NKWD w 1939 roku i zamordowany w Katyniu w kwietniu 1940 roku, tylko dlatego, że był Polakiem, polskim generałem i obrońcą polskości Grodna i odwiecznej siedziby rodu Bohaterowiczów.

Grodno do końca XVIII wieku miało charakter polski i po unii lubelskiej 1569 roku odegrało znaczną rolę w dziejach Rzeczypospolitej, pełniąc nawet jak gdyby rolę trzeciej stolicy Polski, z tego powodu, że tu w wiekach XVII-XVIII zbierały się sejmy. Wieki XVI i XVIII stanowiły w dziejach miasta okres świetności. Nie tylko że rozbudowano zamek i wzniesiono rezydencje magnackie, piękne kościoły, ale w ogóle całe miasto się rozbudowało. Polacy w Grodnie wiedli żywot i prowadzili niczym nieskrępowaną działalność jako wolni ludzie i Polacy.

Czarne chmury zbierały się jednak nad Polską i nad Grodnem. Rosja, Prusy i Austria postanowiły zniszczyć państwo polskie. W latach 1772-95 dokonały one trzech kolejnych rozbiorów Polski, które ostatecznie wymazały Polskę z politycznej mapy Europy.
Grodno przypadło Rosji. NaleĹźało najpierw do utworzonej w 1796 roku guberni słonimskiej, by w 1801 roku zostać samo miastem gubernialnym – stolicą guberni grodzieńskiej, ktĂłra przetrwała do 1915 roku. W 1857 roku w guberni grodzieńskiej mieszkało 299 615 PolakĂłw i było 127 parafii katolickich.

Marsz Napoleona na Moskwę w 1812 roku z udziałem wojska polskiego obudził w Polakach z Grodna i w ogóle ziem byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego nadzieję na odrodzenie się historycznej Polski. W lipcu 1812 roku przystąpiono tu do organizowania propolskiej konfederacji. Wielu grodnian wstąpiło do polskiego wojska. Ludność miasta uniemożliwiła ustępującym wojskom rosyjskim niszczenie lub konfiskatę żywności. Niestety, klęska Napoleona w Rosji utrwalił w Grodnie rosyjskie panowanie aż do 1915 roku.

Polski ruch patriotyczny w Grodnie i na Grodzieńszczyźnie był zawsze silny, chociaż zazwyczaj ukrywany i tajny, ze względu na opresyjną politykę władz rosyjskich. Grodnianie brali udział w Powstaniach Listopadowym (1830-31) i Powstaniu Styczniowym (1863-64), szczególnie tym ostatnim.

Po upadku Powstania Styczniowego władze carskie przystąpiły do polityki brutalnie rusyfikacyjnej – całkowitego zniszczenia polskości na Kresach, a tym samym rĂłwnieĹź i w Grodnie i na GrodzieńszczyĹşnie. Do realizacji tego przedsięwzięcia car Aleksander II mianował na stanowisko generał-gubernatora Litwy (ktĂłremu podlegała takĹźe gubernia grodzieńska) Michała Nikołajewicza Murawjowa (1863-65), ktĂłry po przybyciu do Wilna powiedział: „KaĹźdy Polak jest buntownikiem, jeĹźeli nie jawnie w czynach, to w myśli, w pragnieniu, w głębi duszy, Ĺźe kaĹźdy musi być ukarany – winny czy niewinny – kaĹźdy jest podejrzany, niechaj siedzi w więzieniu, im dłuĹźej tym lepiej, bo zawsze moĹźe się coś pokazać”. Poza tym uwaĹźał, Ĺźe Litwa i Białoruś to prastare ziemie rosyjskie, ktĂłre naleĹźy odpolszczyć.

Wprowadził w 1865 roku zakaz mĂłwienia po polsku w miejscach publicznych – w urzędach i szkołach. Uczniowie, ktĂłrzy w szkole byli złapani na mĂłwieniu między sobą po polsku były wyrzucani ze szkoły z „wilczym biletem”. Zlikwidowano wszystkie pisma polskie i teatry, m.in. w Grodnie w 1864 roku. Polskim włościanom pod karą grzywny pieniężnej zabroniono posiadać książki polskie. Władze carskie przystąpiły do wprowadzania języka rosyjskiego nawet w kościołach katolickich! OdwaĹźnie tej prĂłbie przeciwstawił się dziekan grodzieński ks. Aleksander Dziewałtowski-Gintowt, późniejszy arcybiskup metropolita mohylewski (1883-89). PolakĂłw dyskryminowano i prześladowano na kaĹźdym kroku i we wszystkich dziedzinach Ĺźycia. SzczegĂłlnie niszczono Kościół katolicki i polskich właścicieli ziemskich, widząc w kościołach i dworkach, zresztą zupełnie słusznie, twierdze polskości. Pomimo tego w 1914 roku w gubernii grodzieńskiej ciągle 6886, czyli 54% ogółu majątkĂłw ziemskich było w polskich rękach. Grodno stanowiło dla polskiego ziemiaństwa centrum gospodarczo-towarzyskie, a po 1905 roku takĹźe i kulturalno-polityczne. Niekiedy nawet za drobny czyn uznany za objaw polskości spotykała kapłana katolickiego deportacja na Sybir. Dziekan grodzieński ks. JĂłzef Majewski za zorganizowanie procesji do sanktuarium maryjnego w Róşanymstoku został skazany na zesłanie do Kurhanu. W 1866 roku wojenny naczelnik gubernii grodzieńskiej wydał zarządzenie, Ĺźe Ĺźadnemu księdzu nie wolno odprawiać naboĹźeństwa poza swoją parafią. Zakazano budowy nowych kościołów i naprawiania świątyń. Murawjow w dwuletnim okresie sprawowania swych rządĂłw (1863-65) podpisał 20 wyrokĂłw śmierci na księży katolickich, ktĂłre wykonano, a do lipca 1864 roku skazał na zsyłkę na Sybir 92 księży, zamknął 50 kościołów, zabrał 30 klasztorĂłw, z ktĂłrych 6 oddano Cerkwi prawosławnej i pobudował aĹź 60 nowych cerkwi prawosławnych, za pieniądze katolikĂłw.

Katolicy Grodna nie mogli śpiewać pieśni „BoĹźe coś Polskę” i „Serdeczna Matko”. W tak bardzo do tej pory katolickim Grodnie ustanowiono w 1900 roku biskupstwo prawosławne, zamykano parafie katolickie, ktĂłre zamieniano na cerkwie i budowano nowe cerkwie w stylu wybitnie rosyjskim, aby nadać Grodnu i GrodzieńszczyĹşnie charakter ziemi rosyjskiej. W Grodnie zabrano katolikom najstarszy kościół w tym mieście – farę Witoldową, ktĂłrą po przebudowaniu na styl rosyjski zamieniono na cerkiew. W 1880 roku było w Grodnie juĹź 11 cerkwi i tylko 4 kościoły katolickie, chociaĹź prawosławnych (6600 w dekanacie grodzieńskim) nie było więcej niĹź katolikĂłw. W 1878 roku 3 katolickie parafie grodzieńskie miały 10 726 wiernych (PolakĂłw), a w całym katolickim dekanacie grodzieńskim 13 parafii miało 37 191 wiernych (PolakĂłw).

W 1904 roku wybuchła wojna rosyjsko-japońska, ktĂłra przynosiła Rosjanom same klęski. ObnaĹźyła ona słabość i nieudolność imperium carskiego. W całej Rosji wzbierała fala rewolucyjna, ktĂłra w 1905 roku wybuchła krwawym buntem. W celu spacyfikowania rewolucyjnych nastrojĂłw władze carskie musiały iść na róşnego rodzaju ustępstwa polityczno-społeczno-kulturalne tak wobec Rosjan jak i zniewolonych przez carat narodĂłw. W porozumieniu z Petersburgiem generał-gubernator wileński, kowieński i grodzieński Piotr Światopełk Mirski postanowił cofnąć obowiązujące od 40 lat wobec PolakĂłw brutalne, skrajnie antypolskie restrykcje murawjowowskie, żądając jednak od PolakĂłw mieszkających na ziemiach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego aktu lojalności. Tak odrodziło się m.in. polskie Ĺźycie narodowe w Grodnie. Polacy mogli otwarcie czuć się Polakami, a co waĹźniejsze mĂłwić swobodnie i wszędzie po polsku, mieć swoje szkoły, gazety, róşnego typu organizacje i pielęgnować polską kulturę. Mieszkająca w Grodnie wielka powieściopisarka polska Eliza Orzeszkowa w liście do swej dawnej uczennicy Jadwigi Łukowskiej pisała 3 lipca 1905 roku: „Mowa polska juĹź stała się wszędzie głośną i śmiałą i z pozwolenia przyjmowania katolicyzmu mnĂłstwo ludzi, przewaĹźnie po wsiach, korzysta”.

Tę przemianę w Grodnie, tę zamianę dotychczas oficjalnie rosyjsko-Ĺźydowskiego miasta na Ĺźywe skupisko polskości, zapoczątkował przyjazd do miasta we wrześniu 1905 roku znanej aktorki polskiej Wandy Siemaszkowej z Warszawy, ktĂłra wystąpiła na polskim wieczorze deklamacyjnym w domu Elizy Orzeszkowej. Natomiast w grudniu 1905 roku odbyły się w Grodnie po raz pierwszy od ponad 40 lat występy polskiego zespołu teatralnego, zorganizowanego w Warszawie przez Siemaszkową, ktĂłry to zespół dawał przedstawienia dla PolakĂłw w miastach Białorusi i Litwy. WkrĂłtce potem powstało w Grodnie polskie Towarzystwo MiłośnikĂłw Sztuki Dramatycznej i Muzycznej „Muza”, ktĂłre wystawiało wĂłwczas strawne dla cenzury carskiej sztuki, głównie Michała Bałuckiego i Gabrieli Zapolskiej. Powstał takĹźe chĂłr polski „Lutnia Grodzieńska” i chĂłr chłopięcy przy kościele OO. FranciszkanĂłw oraz liczne polskie stowarzyszenia i kluby, tworzące sekcje oświaty, polityki, zabaw, sportu, biblioteki polskie itd.

Odbywały się jawnie rozmaite polskie imprezy i obchody rocznic narodowych, połączone z oficjalnym śpiewaniem zakazanych dotąd pieśni, jak np. „BoĹźe coś Polskę”, ktĂłra na całej Litwie i Białorusi rozbrzmiała zapewne po raz pierwszy po Powstaniu Styczniowym 1863-64 w farze grodzieńskiej 30 listopada 1905 roku. RĂłwnieĹź w listopadzie 1905 roku mieszkańcy Grodna obchodzili półwiecze zgonu Adama Mickiewicza, organizując w farze uroczyste naboĹźeństwo Ĺźałobne. A na pierwszej od czasĂłw Powstania Styczniowego procesji BoĹźego Ciała w Grodnie w czerwcu 1906 roku niesiono nawet sztandary z wyhaftowanym Orłem i Pogonią („Kurier Polski” Wilno 14.6.1906).

W 1914 roku wybuchła I wojna światowa i 15 sierpnia 1915 roku Grodno zajęły wojska niemieckie, które okupowały miasto do 28 kwietnia 1919 roku, kiedy to miasto znalazło się w granicach odrodzonej w listopadzie 1918 roku Polski. I polskim było do września 1939 roku. Polacy odzyskali znowu wszystkie prawa narodowe.

W okresie międzywojennym w latach 1918-1939 Grodno liczyło 58 000 mieszkańców i było stolicą powiatu w województwie białostockim. Według powszechnego spisu ludności z 1931 roku, w Grodnie mieszkało 49 669 osób, z których 23 458 deklarowało język polski jako ojczysty, 1261 białoruski, 3730 rosyjski i 20 931 żydowski i hebrajski. Do 1939 roku ludność miasta wzrosła do 58 000 i większość tego wzrostu dotyczyła polskiej grupy językowej; w Grodnie mieszkało wówczas ok. 30 000 Polaków, którzy stanowili ok. 52% ogółu ludności miasta. Natomiast w powiecie grodzieńskim mieszkało w 1931 roku 213 105 osób, z których 101 089 podało język polski jako język ojczysty, 63 731 białoruski, 6246 rosyjski i 35 354 żydowski i hebrajski.

W przedwojennym Grodnie było 5 gimnazjĂłw, w tym 2 państwowe, 4 państwowe seminaria nauczycielskie, 6 przedszkoli, 17 szkół podstawowych i 8 szkół zawodowych. Działały: polski Teatr Miejski im. E. Orzeszkowej, Biblioteka Publiczna licząca ponad 15 000 głównie polskich książek, ktĂłrą kierował Tadeusz Jankowski, zamordowany przez sowieckie NKWD w Katyniu w 1940 roku, polskie z ducha Muzeum Grodzieńskie na Zamku, załoĹźone przez JĂłzefa Jodkowskiego oraz ukazywało się tu w róşnym okresie aĹź 60 tytułów polskich czasopism, w tym 26 dziennikĂłw. Z dziennikĂłw wydawanych przed samą wojną ukazywały się: załoĹźony i redagowany przez Tadeusza Kurulskiego „Dziennik Kresowy” (1923-39); „Dziennik Popularny” (1939); mutacja „Głosu Grodzieńskiego” - „Głos Druskiennik” (1938-39); „Głos Grodzieński” (1938-39); „Głos Nadniemeński” (1938-39); mutacja wileńskiego „Słowa” - „Kurier Grodzieński” (1935-39); „Nowy Grodzieński Kurier Codzienny 5 Groszy” (1935-39); mutacja warszawskich „Ostatnich Wiadomości” - „Ostatnie Wiadomości Grodzieńskie” (1931-39). Było wiele polskich instytucji kulturalnych.

1 września 1939 roku Niemcy hitlerowskie napadły na Polskę od zachodu, a 17 września cios w plecy walczącej Polsce od wschodu zadał w porozumieniu z Niemcami Związek Sowiecki. W dniach od 20 do 22 września trwała obrona Grodna przed bolszewikami. W zemście po zdobyciu miasta władze radzieckie wymordowały ok. 300 obrońców.

Podczas pierwszej okupacji sowieckiej Grodna, trwającej od 22 września 1939 do 23 czerwca 1941 roku polska ludność miasta została poddana brutalnemu i skrajnie antypolskiemu terrorowi stalinowskiemu. Mordowano i prześladowano ludzi tylko dlatego, Ĺźe byli Polakami. Np. zaraz po wejściu do Grodna we wrześniu 1939 roku aresztowano i następnie zamordowano byłego senatora RP z okręgu grodzieńskiego Konstantego Terlikowskiego (1895-1939) oraz senatora Kazimierza Bisping-Gallena (1887-1941), tylko dlatego, Ĺźe byli Polakiem i senatorami. Tysiące ludzi deportowano w głąb Związku Sowieckiego, gdzie wielu z nich zmarło z głodu, zimna i przemęczenia. Ks. Albin Horba we wspomnieniach pisze, Ĺźe z jego podgrodzieńskiej parafii Świsłocz wywieziono tylko podczas pierwszej masowej wywĂłzki, dokonanej w lutym 1940 roku, około 1000 osĂłb. Wielu oficerĂłw Wojska Polskiego pochodzących z Grodna jako jeńcĂłw wojennych zamordowano w 1940 roku w Katyniu, Ostaszkowie i Starobielsku. Z rozpoznanych zwłok wiemy, Ĺźe w Katyniu zginęli m.in.: gen. Bronisław Bohaterewicz, Teofil Brzozowski, Ludwik Gajewski, Zdzisław Gorzczyński, Stefan Herzog, Zygmunt M. Horbowy, Tadeusz Jankowski – kierownik Biblioteki Publicznej w Grodnie, Henryk Kryciński, ppłk Stanisław Kuciel – dowĂłdca 3 Dyonu Ĺťandarmerii w Grodnie, Edmund Kunda, Franciszek Płatek, Jerzy Szonert, Mikołaj Wyskoczył; a w Starobielsku m.in.: płk Włodzimierz Arwaniti – dowĂłdca 29 p.a.l. w Grodnie, Keon Fell, Andrzej Jarosz, Tadeusz Radziszewski, Stanisław Rutkowski („Lista katyńska” Londyn 1977).

Od czerwca 1941 do 1944 roku Grodno było pod okupacją niemiecką. Grodna i Grodzieńszczyzny nie włączono do białoruskiego okręgu Komisariatu Rzeszy WschĂłd (Ostland) – Generalbezirk Weissrussland. Z Białostocczyzny i Grodzieńszczyzny utworzono osobny Okręg Białystok, ktĂłry w późniejszym terminie miał być zgermanizowany i włączony w granice Niemiec.

Być może okupacja niemiecka nie była aż tak brutalna i krwawa jak sowiecka, ale i ona była istnym piekłem dla mieszkańców Grodna i Grodzieńszczyzny. W okresie tym zginęła prawie połowa mieszkańców Grodna. Większość ofiar stanowili teraz Żydzi, jednak ofiarami hitleryzmu było również kilka tysięcy Polaków. Największą z nich grupę stanowiły osoby zesłane na przymusowe, wręcz niewolnicze roboty do Niemiec. Ale i terror niemiecki pozbawił życia kilkuset Polaków. Z książki Mariana Walczaka o martyrologii nauczycielstwa polskiego w latach 1939-1945 (Wrocław 1987) dowiadujemy się, że hitlerowcy rozstrzelali w latach 1942-43 samych tylko 20 polskich nauczycieli z Grodna: Mariana Białasa, Mieczysława Błahurzewskiego, Borkowskiego, Franciszka Dańko, Macieja Fila, Jana Kochanowskiego, Krajewską, Lucjana Krajewskiego, Juliana Linka, Jadwigę Mikuciównę, Józefa Mroczkowskiego, Mrozowskiego, Niedźwiecką i Zofię Niedźwiecką, Władysława Pragę, Jana Stokowskiego, Bronisława Szuszkiewicza, Macieja Tila, Bolesława Wanatowskiego i Józefa Wiewiórskiego.

Niemcy postawili sobie za cel wyniszczenie takĹźe polskiego duchowieństwa. W Grodnie rozstrzelano kapłanĂłw: proboszcza i dziekana grodzieńskiego ks. dra Albina Jaroszewicza, Witolda KuĹşmickiego, Justyna Skokowskiego, Kazimierza Szypiłłę, Michała Klimczaka – franciszkanina, JĂłzefa Płońskiego i Bronisława Rutkowskiego (dwaj ostatni z diecezji łomĹźyńskiej).

Po ponownym przyłączeniu Grodna do Związku Radzieckiego w 1944 roku – Republiki Białoruskiej, z Grodzieńszczyzny, tj. z Grodna i powiatu grodzieńskiego wysiedlono w latach 1945-47 do komunistycznej Polski (PRL) aĹź 50 958 PolakĂłw, a z powiatu wołkowyskiego 21 353 PolakĂłw (Jan Czerniakiewicz „Repatriacja ludności polskiej z ZSRR 1944-1948” PWN, Warszawa 1987). Podczas kolejnego wysiedlania ludności polskiej z ZSRR w latach 1958-59 wysiedlono z Grodna i powiatu dalszych ok. 30-35 tys. PolakĂłw (wśrĂłd wysiedleńcĂłw był m.in. Czesław Niemen – Czesław Niemen-Wydrzycki – wielki i popularny piosenkarz rodem ze Starych Wasyliszek k. Grodna), a z powiatu Wołkowysk 10-15 tys. PolakĂłw.

W sumie z tzw. Zachodniej Białorusi do tzw. Polski Ludowej w latach 1945-47 – wysiedlono 274 163 PolakĂłw i ponownie w latach 1957-59 – 100 600 PolakĂłw, czyli łącznie ok. 375 000 PolakĂłw, z tego ok. 112-122 tys. PolakĂłw z Grodna i Grodzieńszczyzny.

A chociaĹź w hymnie Związku Radzieckiego były słowa: „Chwała ci ojczyzno, tyś ziemia swobody, ludĂłw przyjaĹşni ostojo i straĹź”, setki tysięcy PolakĂłw na GrodzieńszczyĹşnie i białoruskiej WileńszczyĹşnie (539 000 PolakĂłw wg spisu sowieckiego z 1959 roku i 417 000 w 1989 roku), w tym 57 700 PolakĂłw w Grodnie w 1989 roku (Polacy stanowili 21,4% ludności miasta) nie miało prawa mieć Ĺźadnych polskich organizacji, klubĂłw, szkół, prasy, zespołów folklorystycznych, chĂłrĂłw itd. Sowieci wprowadzili ponownie w Ĺźycie zarządzenie jeszcze z czasĂłw carskiej Rosji, Ĺźe po polsku zabrania się mĂłwić: „Goworit po polski wospreszczaetsja”.

Ksawerego, MB Anielskiej i PodwyĹźszenia KrzyĹźa św., z tym Ĺźe w otwartym dla wiernych kościele św. Franciszka Ksawerego w latach 1960-88 nie wolno było odprawiać mszy św. Piękny gotyki kościół z czasĂłw Witolda Wniebowzięcia NMP został w 1961 roku zburzony, a w 1950 roku zabrano nazaretankom ich klasztor, ktĂłry zamieniono na szpital dla umysłowo chorych. Pozostał jednak w Grodnie cenny polonik – pomnik Elizy Orzeszkowej (z 1929 r.). Natomiast w domku z tablicą pamiątkową, co prawda z muzeum i biblioteką, utworzono jak gdyby sanktuarium narodowe białoruskie - siedzibę Związku Pisarzy Białorusi.

Prześladowano jednak i BiałorusinĂłw. W mieście osiedliło się kilkadziesiąt tysięcy Rosjan. Jedyny dziennik w Grodnie – „Prawda Grodzieńska” ukazywał się w języku rosyjskim, a załoĹźony w 1978 roku uniwersytet był de facto uniwersytetem rosyjskim. W ogĂłle miasto na kaĹźdym kroku robiło wraĹźenie miasta rosyjskiego.

Dopiero ostatnie lata Związku Sowieckiego, tj. tzw. perestrojka Gorbaczowa przyniosły większą wolność dla PolakĂłw w Republice Białoruskiej/Rosji. 10 sierpnia 1988 roku w Grodnie utworzono Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe im. Adama Mickiewicza na Białorusi, stawiające sobie za cel m.in. popularyzację kultury polskiej i przyczynianie się do jej rozwoju, pomoc w nauczaniu języka polskiego i opiekę nad zabytkami polskimi na Białorusi. W 1991 roku było na Białorusi juĹź w 135 ośrodkĂłw, w ktĂłrych moĹźna było pobierać naukę języka polskiego. 5-6 września 1988 roku przybył do Grodna z wizytą duszpasterską prymas Polski, ks. kard. JĂłzef Glemp, ktĂłry odwiedził czynne wĂłwczas trzy kościoły katolickie, wszędzie witany przez tysiące polskich katolikĂłw nie tylko z Grodna, ale i całej Grodzieńszczyzny. W 1989 roku otwarto na Uniwersytecie w Grodnie Wydział Filologii Polskiej. W czerwcu 1990 roku powstał w Grodnie Związek PolakĂłw na Białorusi, ktĂłry w 1992 roku załoĹźył kwartalnik „Magazyn Polski”. RĂłwnieĹź w 1990 roku powstało w Grodnie katolickie seminarium duchowne. Natomiast 13 kwietnia 1991 roku „polski” papieĹź Jan Paweł II utworzył katolicką diecezję grodzieńską, ktĂłrej pierwszym ordynariuszem został dotychczasowy proboszcz polskiego kościoła św. Ducha w Wilnie (Litwa), ks. Aleksander Kaszkiewicz. W 2004 roku diecezja, obejmująca obwĂłd grodzieński, miała 169 parafii, w ktĂłrych pracowało 107 księży diecezjalnych i 62 zakonnych, było 67 zakonnikĂłw i 177 siĂłstr zakonnych. Wielu księży, zakonnikĂłw i siĂłstr zakonnych przybyło z Polski. Na terenie diecezji mieszkało w 1999 roku 294 090 PolakĂłw; katolikĂłw jest prawdopodobnie więcej.

Jednak dopiero upadek Związki Sowieckiego w 1991 roku i powstanie niepodległego państwa białoruskiego otworzyło Polakom w Grodnie, Grodzieńszczyćnie i całej Białorusi szerokie możliwości prowadzenia polskiej działalności narodowej. Grodno stało się stolicą Polaków na Białorusi.

Dzisiaj w Grodnie istnieją: piękny i duży Dom Polski, a z organizacji społecznych i kombatanckich: Związek Polaków na Białorusi, Zarząd Główny (prezes Andżelika Borys), Związek Polaków na Białorusi, Oddział Miejski w Grodnie, Związek Polaków na Białorusi, Oddział Obwodowy im. A. Mickiewicza w Grodnie, Stowarzyszenie Kombatantów Polskich, Stowarzyszenie Polaków Ofiar Represji Politycznych na Białorusi, Stowarzyszenie Żołnierzy Armii Krajowej na Białorusi, Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, Stowarzyszenie Żołnierzy Armii Krajowej przy ZPB, Koło Kobiet przy Polskiej Macierzy Szkolnej.

Do organizacji młodzieżowych należą: Towarzystwo Młodzieży Polskiej przy Związku Polaków na Białorusi, Klub Młodej Polonii "Grodzieńskie Słowiki", Związek Harcerstwa Polskiego na Białorusi, 1 Grodzieńska Drużyna Harcerska "Victoria" im.St. Batorego, 3 Grodzieńska Drużyna Harcerska "Wszechświat", 7 Grodzieńska Drużyna Harcerska "Zielony płomień", 8 Grodzieńska Drużyna Harcerska "Wolne Ptaki" i I Grodzieńska Gromada Zuchowa "Zielone Płomyki".

Licznie reprezentowane są instytucje kulturalno-oświatowe: Teatr Polski przy ZPB w Grodnie, Zjednoczenie Społeczne - Polska Macierz Szkolna, Komitet Pamięci Adama Mickiewicza na Białorusi, Komitet Pamięci Elizy Orzeszkowej na Białorusi, Biblioteka Polska przy Polskiej Macierzy Szkolnej na Białorusi, Biblioteka Polska w Grodnie, Chór "Echo Grodna" przy ZPB w Grodnie, Chór "Głos znad Niemna" przy ZPB w Grodnie, Dziecięcy Zespół "Dzwoneczki" przy ZPB w Grodnie, Klub Polskich Tradycji Narodowych - Polski Zespół Dziecięcy "Grodzieńskie Słowiki", Młodzieżowy Zespół Pieśni i Tańca "Chabry" przy Szkole Polskiej przy ZPB w Grodnie, Polski Narodowy Zespół Pieśni i Tańca "Lechici", Zespół "TRIO", Zespół Dziecięcy "Grodzieńskie Słowiki" przy ZPB w Grodnie.

Szkolnictwo polskie reprezentują: Polska Szkoła Społeczna przy Związku Polaków na Białorusi, Liceum Społeczne Polskiej Macierzy Szkolnej na Białorusi, Średnia Szkoła Nr 36 w Grodnie, Mokotowski Uniwersytet Trzeciego Wieku - Filia w Grodnie (rektor doc. Barbara Fustoczenko).

Polskimi organizacjami zawodowymi są: Polskie Towarzystwo Lekarskie na Białorusi, Polskie Towarzystwo Lekarskie na Białorusi, Oddział Obwodowy w Grodnie, Towarzystwo Polskich Plastyków na Białorusi, Stowarzyszenie Pielęgniarek i Położnych na Białorusi.

Instytucją gospodarczą jest Izba Przemysłowo-Handlowa Związku Polaków na Białorusi.
Sportowymi klubami są: Klub Sportowy "Batory" i Klub Żeglarski przy Polskiej Szkole w Grodnie. Polskimi z charakteru są następujące instytucje katolickie: Wyższe Seminarium Duchowne, Instytut Katechetyczny i Caritas.

Dzisiaj katolicy polscy w Grodnie mają aĹź 8 kościołów parafialnych: Św. Franciszka Ksawerego - Bazylika Katedralna, Znalezienia KrzyĹźa Świętego - pobernardyński, Kościół Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie -Kościół Rektoralny pobrygidzki Zgromadzenia SiĂłstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, Matki BoĹźej Anielskiej - OO. FranciszkanĂłw, Matki BoĹźej Miłosierdzia - Grodno-AugustĂłwek, Miłosierdzia BoĹźego - Grodno-Wiszniowiec, Najświętszego Odkupiciela - Grodno – DziewiatĂłwka, Niepokalanego Poczęcia NMP - Grodno-Dzielnica Południowa.

Z pism polskich wychodzą: tygodnik "Głos znad Niemna" - oficjalny organ Związku Polaków na Białorusi oraz czasopismo "Magazyn Polski" i miesięcznik "Słowo Ojczyste" - pismo Zjednoczenia Społecznego. Telewizja Białoruska TV Grodno nadaje programy po polsku (redaktor Irena Walus).

W Grodnie jest również Konsulat Generalny RP, który czuwa nad sprawami Polaków w Grodnie i na Grodzieńszczyźnie oraz bardzo dużo pomaga w różny sposób tamtejszej społeczności polskiej.

Jak widzimy jest to dorobek doprawdy imponujący. Zważywszy na to, że Polacy w Grodnie zaczynali swą pracę dla polskości 15 lat temu od zera.

Niestety, ostatnio stosunki polsko-białoruskie uległy nie tylko ochłodzeniu, ale wręcz weszły w stadium kryzysowe. NaleĹźy jednak wierzyć, Ĺźe na pewno w niedługim czasie ulegną one poprawie i Polacy tak w Grodnie, jak i na Białorusi, będą mogli nadal prowadzić nieskrępowaną działalność polską, z korzyścią nie tylko dla nich samych, ale takĹźe dla swych dwĂłch ojczyzn – Białorusi i Polski i Ĺźe będą nadal pomostem łączącym w harmonijnej zgodzie narody polski i białoruski.

Marian Kałuski

Wersja do druku

• Strona główna
• Powitanie
• Napisz artykuł
• Redakcja
• Działy
• Bannery Kworum
• Współpraca
• Linki
• Kontakt