Piątek 29 Marca 2024r. - 88 dz. roku,  Imieniny: Marka, Wiktoryny, Zenona

| Strona główna | | Mapa serwisu 

dodano: 31.12.11 - 11:48     Czytano: [3477]

Złote skarby z Michałkowa

W Michałkowie koło Borszczowa (woj. tarnopolskie, dziś Ukraina) archeolodzy polscy w 1878 i 1897 roku dokonali sensacyjnego odkrycia - odkryli zespół kilku tysięcy złotych przedmiotów (głównie ozdoby) wagi ok. 6 kg, datowanych na VIII-VI w. przed Chrystusem. Zabytki wykonane w stylu sztuki trackiej i wykazujące wpływy Kaukazu i Bliskiego Wschodu, są dowodem przesuwania się wówczas z południa w dorzecze Dniestru trackich drużyn wojennych. Odkrycia z 1878 i 1897 roku były raczej przypadkowe i temu pierwszemu nie poświęcono szczegółowej uwagi, gdyż archeologia była wówczas jeszcze w powijakach. Nie zatroszczono się również o los znalezionych skarbów, szczególnie tych uzyskanych w 1878 roku. Dlatego duża część znalezisk uległa rozproszeniu, a nawet zniszczeniu. Pewna część zabytków na szczęście trafiła do zbiorów muzealnych. Największą, liczącą ok. 2600 zabytków o łącznej wadze nieco ponad 3 kg, kolekcję zdołało zgromadzić polskie Muzeum im. Dzieduszyckich we Lwowie. Jednocześnie odkrycie z 1897 roku zainteresowało archeologów polskich. W 1900 roku Władysław Przybysławski w „Tece Koncerwatorskiej” (t. II) opublikował opis tych skarbów w tekście „Dwa złote skarby w Michałkowie”. Natomiast ich opis naukowy opracował w pracy „Złote skarby michałkowskie” (1904) wybijający się archeolog polski Karol Hodaczek, w latach 1905-14 profesor archeologii klasycznej i prehistorii na Uniwersytecie Lwowskim. Po zajęciu Lwowa przez Związek Sowiecki we wrześniu 1939 roku skarby michałkowskie znajdujące się w Muzeum Dzieduszyckich we Lwowie zostały wywiezione do Rosji i dzisiaj są przechowywane w Ermitażu w Petersburgu. Drobna część tego skarbu znajduje się także w Muzeum Archeologicznym w Krakowie. Są to dwa niewielkie złote paciorki, jeden miniaturowy, sferoidalny oraz drugi w kształcie rurki ze spiralnie zwiniętego drutu, zakupione w 1879 roku przez znanego polskiego archeologa Adama H. Kirkora oraz kolekcja dziewięciu paciorków (5 dużych sferoidalnych i 4 stożkowate, czwórgraniaste), którą Muzeum nabyło w 1898 roku. Te ostatnie stanowią fragment z tej części skarbu michałkowskiego, którą zakupił Kazimierz Przybysławski we Lwowie, w kilka miesięcy po odkryciu drugiego zespołu.

Posłowie z Małopolski Wschodniej w Sejmie Ustawodawczym RP

11 listopada 1918 roku odrodziło się państwo polskie. Polska miała być państwem demokratycznym, a najwyższym organem władzy ustawodawczej miał być Sejm. Toteż prawie zaraz po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zwołano w Warszawie jednoizbowy Sejm Ustawodawczy, którego zadaniem było uchwalenie konstytucji, która wprowadzić miała oficjalnie ustrój republikański i system rządów parlamentarnych.
Sejm Ustawodawczy został wyłoniony częściowo w drodze demokratycznych wyborów pięcioprzymiotnikowych (bezpośrednich, powszechnych, równych, tajnych i proporcjonalnych) 26 stycznia 1919 roku i uzupełniony polskimi posłami parlamentów zaborczych. W wyborach tych wybrano 297 posłów z terenów, które już znajdowały się pod polską administracją oraz powołano do Sejmu Ustawodawczego 43 posłów z dotychczasowych parlamentów zaborczych Niemiec (16) i Austro-Węgier (27). Skład jego do marca 1922 roku został uzupełniany 92 posłami, wybranymi w wyborach na terenach, które stopniowo wracały do Polski.
Prace nad uchwaleniem Konstytucji rozpoczęto w połowie lutego i już 20 lutego 1919 roku posłowie uchwalili Małą Konstytucję i tego samego dnia uchwała Sejmu powierzyła Józefowi Piłsudskiemu dalsze sprawowanie urzędu Naczelnika Państwa do czasu uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i wyborów prezydenckich. Konstytucja ta została uchwalona 17 marca 1921 roku (tzw. konstytucja marcowa).
Sejm Ustawodawczy funkcjonował do momentu zebrania się wybranego na mocy konstytucji marcowej Sejmu i Senatu, co nastąpiło 27 listopada 1922 roku.
Z powodu wojny polsko-ukraińskiej trwającej w Małopolsce Wschodniej (Galicji Wschodniej) od 1 listopada 1918 roku do połowy lipca 1919 roku, nie mogły się tam odbyć wybory do Sejmu Ustawodawczego. Dlatego do Sejmu Ustawodawczego powołani zostali ci Polacy, którzy posiadali do końca października 1918 roku mandaty do Parlamentu austriackiego w Wiedniu i wchodzili do istniejącego w nim Koła Polskiego: wielu z nich było wcześniej lub jednocześnie posłami do istniejącego od 1861 roku Sejmu Krajowego we Lwowie.
Weszło więc do Sejmu Ustawodawczego 27 parlamentarzystów z Małopolski Wschodniej. Byli to: Dawid Abrahamowicz (poseł do Sejmu od 1874 r. i do Parlamentu od 1881 r. były wiceprezydent oraz prezydentem Parlamentu, były prezes i wiceprezes Koła Polskiego, były minister do spraw Galicji w rządzie austriackim); Ernest Adam (poseł do Sejmu od 1908 r.); Jerzy Baworowski (poseł do Sejmu w latach 1901-12 i do Parlamentu od 1911 r.); Józef Buzek (poseł do Parlamentu od 1907 r.); Bronisław Dembiński (wirylista w Sejmie 1908 r.); Władysław Dębski (poseł do Parlamentu od 1907 r.); Herman Diamand (poseł do Parlamentu od 1907 r.); Rudolf Gall (poseł do Parlamentu od 1907 r.); Stanisław Głąbiński (poseł na Sejm od 1904 r. i do Parlamentu od 1902 r., były prezes Koła Polskiego, były austriacki minister kolei); Władysław Grzędzielski (poseł do Parlamentu od lutego 1918 r.); Alfred Halban (poseł do Sejmu od 1908 r.); Wincenty Jabłoński (poseł do Parlamentu od 1901 r., sekretarz Koła Polskiego w Wiedniu); Jan Kleski (poseł do Sejmu od 1908 r. i do Parlamentu od 1911 r.); Henryk Kolischer (poseł do Parlamentu od 1897 r. i do Sejmu w latach 1901-12); Natan Loewenstein (poseł do Sejmu od 1895 r. i do Parlamentu od 1907 r.); Jędrzej Moraczewski (poseł do Parlamentu od 1907 r.); Bronisław Osuchowski (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Edmund Rauch (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Władysław Serwatowski (poseł do Parlamentu od 1911 r. i do Sejmu od 1913 r.); Aleksander Skarbek (poseł do Sejmu od 1908 r. i do Parlamentu od 1909 r.); Stanisław Starowieyski (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Ignacy Steinhaus (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Bernard Stern (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Władysław Stesłowicz (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Hipolit Śliwiński (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Kazimierz Józef Wysocki (poseł do Parlamentu od 1911 r.); Jan Zamorski (poseł do Parlamentu od 1907 r. i do Sejmu od 1913 r.).
Do bardzo aktywnych posłów w Sejmie Ustawodawczym lub bardzo aktywnymi w polityce polskiej po 1919 roku byli: Józef Buzek (autor projektu Konstytucji 1921 r., senator 1922-28), Bronisław Dembiński, Herman Diamand, Stanisław Głąbiński (minister wyznań religijnych i oświecenia publiczengo 1923, poseł do 1928, senator 1928-35), Władysław Grzędzielski (minister aprowizacji 1921), Jędrzej Moraczewski (wicemarszałek Sejmu, minister robót publicznych 1925-29), Stanisław Starowieyski (działacz polityczny), Władysław Stesłowicz (minister poczt i telegrafów 1920-22), Hipolit Śliwiński (działacz polityczny), Jan Zamorski (działacz polityczny, poseł na Sejm do 1928).

K.S. „Legia” Warszawa ma wołyńskie korzenie

28 lipca 1914 roku wybuchła w Europie I wojna światowa pomiędzy Ententą (m.in. Rosja i Francja), a Państwami Centralnymi (m.in. Niemcy i Austro-Węgry). 3 sierpnia w Krakowie zostały utworzone Legiony Polskie – polskie oddziały wojskowe, którym początek dała Pierwsza Kompania Kadrowa utworzona z inicjatywy Józefa Piłsudskiego. W 1915 roku Legiony Polskie składały się z trzech brygad. Walczyły one u boku armii austriackiej. Jednak walczyły przede wszystkim o sprawę polską.
W październiku 1915 roku wszystkie trzy brygady (stan osobowy: I Brygada-ok. 5500, II Brygada – ok. 5000, III Brygada ok. 6000) rzucono na front na Wołyniu do walki z Rosjanami. We wrześniu-październiku 1915 roku wzięły one udział w walkach nad Styrem, gdzie żołnierze części I Brygady pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego stoczyli pierwszą bitwę pod Kostiuchnówką (wrzesień) i walczyły przez 10 dni na bagnety pod Kamieniuchą, a legioniści pod dowództwem Józefa Piłsudskiego stoczyli zwycięską bitwę pod Stawygorożami i walczyli dzielnie pod Koszyszczami w pow. łuckim (19 września – 21 października). Z początkiem grudnia 1915 roku przyszedł rozkaz odmarszu I Brygady do rezerwy dywizji pod Czartorysk. Z powodu zimy walki frontowe przygasły i legioniści mieli dłuższy odpoczynek.
W marcu 1916 roku, stacjonujący w lasach nieopodal wołyńskich Maniewicz (w połowie drogi między Kowlem a Sarnami) legioniści założyli pierwszą w wojsku polskim drużynę piłkarską, nadając jej nazwę „drużyna Legionowa”. Jesienią 1916 roku została ona przeniesiona do Warszawy, a 31 lipca 1922 roku została przekształcona w Wojskowy Klub Sportowy „Legia” Warszawa, który od 1957 roku nosi nazwę Centralny Wojskowy Klub Sportowy "Legia" Warszawa (CWKS Legia Warszawa). Jest to dzisiaj jeden z najstarszych i największych klubów sportowych w Polsce, mający charakter wielosekcyjny. Do tej pory zawodnicy i zawodniczki wszystkich sekcji CWKS zdobyli łącznie 86 medali Igrzysk Olimpijskich (letnich i zimowych), w tym: 15 złotych, 27 srebrnych, 44 brązowe. Zawodnicy CWKS wywalczyli łącznie: 89 tytułów mistrzów świata, 91 tytułów mistrzów Europy oraz 2164 tytułów mistrzów Polski w różnych dyscyplinach sportu kobiet i mężczyzn.
A wszystko to miało swój początek na... Wołyniu.

Akcja Katolicka na Wołyniu

Akcja Katolicka to apostolat świeckich (laikatu), zmierzający do większego nasycenia życia publicznego wartościami chrześcijańskimi i ewangelizacji świata. Początki tego ruchu sięgają XVIII w. Jednak powstanie jej jako masowej organizacji związane jest z osobą papieża Piusa XI, który w 1928 r. określił zadania i cele Akcji i zalecił episkopatom do jej organizowania. Jeszcze w tym samym roku przystąpiono w Polsce do jej organizowania, a w 1930 r. kard. August Hlond erygował Naczelny Instytut Akcji Katolickiej z siedzibą w Poznaniu.
Akcja Katolicka od 1930 r. rozwijała się także na Wołyniu – na terenie diecezji łuckiej, najpierw pod patronatem biskupa łuckiego Adolfa Szelążka, a następnie jego biskupa pomocniczego Stefana Walczykiewicza, który należał do czołowych działaczy tego ruchu w Polsce. Prezeską Diecezjalnego Instytutu Akcji Katolickiej w Łucku była Anna z książąt Czetwertyńskich hr. Romanowa z Dłużnego; była ona także członkiem Rady Naczelnego Instytutu Akcji Katolickiej. Natomiast kierownikiem Akcji Katolickiej młodzieży męskiej i żeńskiej w Łucku był ks. Józef Kuczmański. W 1939 r. Akcja Katolicka na Wołyniu zrzeszała ok. 10-12 tysięcy osób.
Organem prasowym Akcji Katolickiej na Wołyniu w latach 1934-39 było pismo „Spójnia”. Nr 1 i 2 miał podtytuł: „Okólnik Akcji Katolickiej Diecezji Łuckiej”. Od numeru 3 z 1935 roku podtytuł brzmiał „Organ Akcji Katolickiej Diecezji Łuckiej”. Wydawcą pisma był Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Łucku. Redaktorami tego pisma byli poszczególni diecezjalni sekretarze Akcji Katolickiej, jakimi byli: ks. prof. dr Franciszek Skalski, ks. prof. dr Stanisław Kobyłecki (od marca 1936 roku), ks. lic. Marian Sokołowski (od listopada 1936 roku) i ks. mgr Władysław Bukowiński (od 1938 lub stycznia 1939 roku).
Na formowanie się Akcji Katolickiej nie tylko na Wołyniu ale w całej w Polsce niemały wpływ miały dwie publikacje, które w 1933 r. ukazały się w Łucku, autorstwa księży diecezji łuckiej: „Oblicze Akcji Katolickiej” ks. Adolfa Kukuruzińskiego i „Zagadnienia i organizacja Akcji Katolickiej w parafii” ks. Franciszka Skalskiego.

Barok wileński i jego zabytki architechtoniczne w dzisiejszej Polsce

Architektura barokowa i w ogóle sztuka barokowa narodziły się w Rzymie pod koniec XVI w. Jej rozprzestrzenienie się w krajach kultury zachodniej oraz w Rosji przypada na XVII i XVIII wiek (w Rosji w XVIII w.). Formy barokowe przeszczepili do Polski jezuici już przy końcu XVI w. Pierwszym barokowym kościołem w Polsce był jezuicki kościół Bożego Ciała w Nieświeżu (po 1945 na Białorusi), zbudowany z fundacji Michała Krzysztofa Radziwiłła w latach 1584-93 przez architekta włoskiego Jana Marię Bernardoniego na wzór rzymskiego kościoła barokowego Il Gesu. Najbardziej reprezentacyjnym dziełem polskiego baroku jest kościół św. Anny w Krakowie.
Ostatnią fazą baroku był rozwijający się w sztuce europejskiej od ok. 1720 do 1780 styl zwany rokokiem, powstały we Francji, a rozpowszechniony także w krajach niemieckich. Do Polski przyszedł wraz z Sasami - architektami saksońskimi, którzy przenieśli do Warszawy formy rokoka drezdeńskiego. Z tym, że nie brakowało na ziemiach polskich wpływów rokoka francuskiego (np. projekty Meissoniera dla marszałka wielkiego koronnego F. Bielińskiego i księżny I. Czartoryskiej). Jednak swój trwały ślad w architekturze polskiej i jej dziejach rokoko pozostawiło głównie na Kresach.
W Wilnie i okolicy oraz na terenach południowowschodnich dawnej Rzeczypospolitej, głównie w Małopolsce Wschodniej, powstały lokalne odmiany rokoka. W polskim już wówczas Wilnie, tak etnicznie jak i religijnym, kulturalnym czy naukowym, uformowała się w okresie rokoka wileńska szkoła architektoniczna, która przeszła do historii architektury polskiej jako „barok wileński”. Był to nurt o jednolitym wyrazie stylistycznym, występujący w całym Wielkim Księstwie Litewskim i Inflantach i obejmujący przede wszystkim architekturę sakralną (kościoły rzymskokatolickie i cerkwie unickie).
Historia baroku wileńskiego wiąże się w pożarem Wilna w 1737 roku, który zniszczył dużą część miasta. Najwybitniejszym architektem pracującym przy odbudowie Wilna został w 1737 roku Jan Krzysztof Glaubitz (Johann Christoph Glaubitz), polski architekt niemiecko-śląskiego pochodzenia (ur. 1700 Świdnica, zm. 1767 Wilno). Odbudował kościoły katolickie: św. Mikołaja i św. Katarzyny, kościół ewangelicki (wnętrza odbudował w stylu rokokowym), wnętrze Starej Synagogi, dokonał restauracji gotyckiego kościoła św. Anny, przebudował kościół Misjonarzy, prawdopodobnie wykonał projekt kopuły kościoła św. Kazimierza, wykonał fasadę kościoła św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty oraz fronton prezbiterium, zbudował kościoły: św. Ducha, Znalezienia Krzyża Świętego i św. Barbary, cerkiew św. Ducha, bramę klasztoru Bazylianów, pałac Łopacińskich (Olizarów) oraz odbudowywał domy mieszkalne po pożarach miasta w 1737, 1748 i 1749 roku. Poza Wilnem, głównie na Wileńszczyźnie, wzniósł kościół i klasztor Bazylianów w Berezweczu, kościół i klasztor Dominikanów w Głębokiem, prawdopodobnie kościół jezuitów w Dyneburgu (Inflanty – Łotwa), kościoły katolickie w Lidzie, Stołowiczach (z Jakubem Fontaną), Struniu i Zabiałach-Wołyńcach oraz unicki sobór św. Zofii w Połocku.
Glaubitz czerpał w swojej twórczości z baroku habsburskiego, a motyw dwuwieżowej fasady prawdopodobnie zaczerpnął z kręgu dzieł architektury północnowłoskiej jak bazylika Santa Maria Assunta w Genui czy kościół San Alessandro in Zebedia w Mediolanie. Na tych wzorcach rozwinął na gruncie wileńskim barokowy typ kościoła Il Gesu, znany dzisiaj jako barok wileński, dla którego charakterystyczne są smukłe, dwuwieżowe i wielokondygnacyjne fasady kościołów o falistych, wklęsło-wypukłych formach. Zapowiedzią baroku wileńskiego jest wzniesiony przez niego kościół św. Katarzyny (1741-43), stanowiący dzieło przejściowe między barokiem a rokokiem. Odznacza się on klasyczną harmonią, smukłą elegancją i delikatną linearnością rozczłonkowania. Architekt rozwinął następnie swe koncepcje projektując dwuwieżową fasadę wileńskiego kościoła Misjonarzy (1750-56), którego wieże są smuklejsze i szerzej rozstawione. Smukłość została osiągnięta dzięki zaakcentowaniu narożnych pilastrów i osłabieniu ażurowych partii środkowych. Malowniczości rozwiązania dopełnia rozdrobniona artykulacja szczytu fasady. To samo rozwiązanie widzimy w kościele św. Ducha (1753-70) oraz w kościele Znalezienia Krzyża Świętego (1755-70) uważanym za jedno z najwybitniejszych dzieł Glaubitza. Jego fasada jest podzielona gzymsami na trzy kondygnacje, ozdobiona pilastrami i smukłymi oknami i zwieńczona barokowymi wieżyczkami i wolutowym szczytem. Półkolistą apsydę też zamyka szczyt wolutowy. Kolejnym znaczącym dziełem Glaubitza w stylu baroku wileńskiego jest brama klasztoru Bazylianów w Wilnie. Za najwybitniejsze dzieło Glaubitza i może najdojrzalszy przykład baroku wileńskiego uchodził kościół Bazylianów w Berezweczu na Wileńszczyźnie (1756-67). Uchodził gdyż został w 1970 zburzony przez władze sowieckie.
Jednak barok wileński w wydaniu samego Glaubitza to także fasada bezwieżowa, której przykładem jest fasada kościoła św. Jana (1756-57), podobna do fasady kościoła Wizytek w Warszawie, którą wzniósł w latach 1755-63 Jan Fontana; był okres, że obaj architekci ze sobą współpracowali. O ile fasadę kościoła warszawskiego kościoła Wizytek cechuje konsekwentne zachowanie porządku architektonicznego, o tyle w kościele wileńskim św. Jana nastąpiło daleko posunięte rozdrobnienie elementów architektonicznych, a bogactwo zastosowanych rozwiązań (podpory, wolutowe spływy, rozerwane naczółki ułożone w linie) zaowocowało nadaniem fasadzie falującego zarysu.
Znany polski historyk sztuki i muzeolog, w latach 1935-82 dyrektor Muzeum Narodowego w Warszawie Stanisław Lorentz, który w latach 1929-35 był konserwatorem zabytków i kierownikiem Oddziału Sztuki woj. wileńskiego i nowogródzkiego i równocześnie wykładowcą na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, wydał pracę Jan Krzysztof Glaubitz – architekt wileński XVIII wieku (Warszawa 1937).
Styl baroku wileńskiego Glaubitza kontynuowało szereg pomniejszych architektów działających na kresach Rzeczypospolitej - terenach ówczesnego Wielkiego Księstwa Litewskiego.
W wyniku rozbiorów Polski 1772-95 i oderwania w 1945 roku od Polski przez Józefa Stalina/Związek Sowiecki Ziem Wschodnich, większość zabytków baroku wileńskiego znalazła się na terenie Związku Sowieckiego, a po 1991 roku na terytorium Litwy (Wilno) i Białorusi. Ciągle jednak należą one do historii polskiej architektury.
Na terenie dzisiejszej Polski pozostały jedynie dwie budowle wzniesione w stylu baroku wileńskiego – kościoły w Sejnach i Różanymstoku, a więc na północno-wschodnich rubieżach Polski, które leżały kiedyś na terenach należących do Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny w Sejnach, wzniesiony przez dominikanów w latach 1610-19 w stylu późnorenesansowym i przebudowany w stylu baroku wileńskiego w latach 1760-79, jest pięknym przykładem tego stylu. Jego przebudowę sfinansowała Róża z Platerów Strutyńska. Natomiast dzisiejsze Sanktuarium Maryjne w Różanymstoku zostało wzniesione w latach 1759-85 –na wzór kościoła jezuickiego w Grodnie. Kościół, ufundowany przez Tyszkiewiczów, został w 1866 roku zabrany przez władze carskie i przerobiony na cerkiew, przez co zatracił częściowo swój pierwotny styl; katolicy odzyskali go w 1918 r.
Oprócz kościołów w Sejnych i Różanymstoku, wzniesionych w XVIII w. w stylu baroku wileńskiego, jest dzisiaj jeszcze jedna świątynia nawiązująca do tego stylu architektonicznego. Otóż zniszczony w 1970 r. przez władze sowieckie piękny kościół w Berezweczu (od 1945 r. na Białorusi) posiada dziś replikę (nie do końca wierną) w Białymstoku.
Nawiązuje do berezweckiej architektury wzniesiony w tym mieście w latach 1991-1996 kościół Zmartwychwstania Pańskiego. Wzniósł go ks. prałat Tadeusz Krawczenko wraz z parafianami dla utworzonej w 1990 r. tej parafii. W zamiarach ideowych kościół ten ma upamiętniać wszystkich Polaków poległych z rąk najeźdźców na terenie archidiecezji wileńskiej, do której do 1945 r. należał obszar dzisiejszej archidiecezji białostockiej. Dlatego też w kościele zostali upamiętnieni trzej kapłani archidiecezji wileńskiej zamordowani przez hitlerowców, dzisiaj już błogosławieni: Władysław Maćkowiak, Stanisław Pyrtek i Mieczysław Bohatkiewicz. Dlatego też świątynia ma nawiązywać nie tylko do tragedii kościoła w Berezweczu, ale i jego klasztoru, w którym okupant sowiecki po zajęciu wschodniej Polski we wrześniu 1939 r. urządził więzienie, w którym wymordował wiele setek Polaków, a pośrednio także do tragicznych dziejów polskiej archidiecezji wileńskiej i tamtejszych Polaków w latach 1939-45.
Chociaż kościół Zmartwychwstania Pańskiego, wzniesiony według projektu inż. arch. Michała Bałasza, bardzo przypomina kościół w Berezweczu, nie jest do końca jego wierną repliką, ponieważ w stosunku do oryginału brakuje zwielokrotnionych pilastrów w dolnej kondygnacji wież, pod- i nadokiennych płycin i boniowania, inne są elementy cokołów środkowego półokrągłego ryzalitu, wielkość nisz w środkowych kondygnacjach wież, nisze są pozamieniane z oknami, brakuje płyciny w szczycie fasady, różnią się spływy wolutowe, lukarny i hełmy. Reprezentuje jednak swą architekturą barok wileński. Jest pamiątką nie tylko tego stylu w dziejach architektury polskiej, ale także polskiego dziedzictwa na Kresach.

Kresowiana w Muzeum Zamkowym w Malborku

W Malborku w woj. pomorskim jest największy w Europie zamek wzniesiony z cegły w stylu gotyckim, o kubaturze ponad 250 000 m3. Od 1309 do 1457 r. zamek był siedzibą wielkiego mistrza krzyżackiego, a miasto stolicą państwa zakonnego. Następnie do 1772 r. był rezydencją królów polskich. Miasto wraz z zamkiem powróciło do Polski dopiero w 1945 r.
Monumentalny zamek jest wielką atrakcją turystyczną nie tylko dla Polaków i Niemców ale coraz częściej dla turystów z całej Europy i nie tylko Europy. W 1997 r. został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO.
W części zamku w 1961 r. urządzono Muzeum Zamkowe, które w tej chwili posiada ponad 30 000 eksponatów, nie tylko związanych z historią zamku. Nie brak w nim kresowianów, czyli polskich pamiątek pochodzących z Kresów lub tematycznie z nimi związanymi. Nie są one osobno zarejestrowane czy eksponowane, stąd zwiedzający nie wie ile ich właściwie jest w muzeum, tym bardziej, że zapewne, tak jak w innych muzeach, większość eksponatów jest trzymana w magazynach. Stąd tylko dobry znawca historii i spraw kresowych z niektórych podpisów pod eksponatami odkryje ich kresowe pochodzenie. I tak np. w Kolekcji Tkanin prezentowany jest zespół 13 staropolskich pasów kontuszowych z wytwórni polskich z przewagą wyrobów persjarni w Słucku (dziś Białoruś); jeden pochodzi z manufaktury w Korcu na Wołyniu (dziś Ukraina). W Kolekcji Ceramiki wśród eksponatów z porcelany na szczególną uwagę zasługuje spory zestaw naczyń z polskich manufaktur porcelany w Korcu na Wołyniu i Baranówki (dziś obie miejscowości na Ukrainie). W Kolekcji Militariów rzuca się w oczy pistolet-półhak z herbem Wazów i Rzeczypospolitej Obojga Narodów (z Orłem i Pogonią litewską), wykonany przez norymberskich mistrzów po 1600 r.

Berła lwowskich rektorów

Do 1939 roku działał we Lwowie polski Uniwersytet Jana Kazimierza (UJK), należący do najlepszych uczelni w ówczesnej Europie (założony przez króla Jana Kazimierza w 1661 r.).
Jak to jest w tradycji uniwersyteckiej rektor i dziekani mają insygnia. Mieli je również rektorzy UJK we Lwowie. Podczas II wojny światowej, podczas której Lwów okupowali Sowieci, Niemcy i ponownie Sowieci, berła – te cenne pamiątki polskie uratował dla Polski profesor i rektor UJK Edmund Bulanda, który w 1945 roku opuszczając Lwów wywiózł je do Polski w nowych granicach. Krótko przed swoją śmiercią w 1951 r. prof. Bulanda sporządził akt darowizny bereł na rzecz Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym są obecnie przechowywane.

Polacy urodzeni w Dubnie na Wołyniu

Dubno nad Ikwą na dzisiejszej Ukrainie było do 1939 roku miastem powiatowym w należącym do Polski województwie wołyńskim. Miasto ma długą i ciekawą historię polską, gdyż od 1569 roku było w granicach Polski. Polska parafia katolicka istniała tu od 1612 roku i w 1938 roku liczyła 5006 parafian.
W Dubnie urodziło się szereg znanych Polaków, a wśród nich m.in.: Stanisław Dąbrowski (ur. 1925), duchowny adwentystyczny, 1955-64 redaktor pisma „Znaki Czasu”, przewodniczący Zarządu Centralnego Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego w Polsce; Juliusz Dołner (1875-1924), zasłużony i ceniony lekarz w Żytomierzu i w Łucku na Wołyniu (dziś Ukraina), ordynator szpitala gubernialnego w Żytomierzu, następnie dyrektor szpitala psychiatrycznego tamże, znany w tym mieście ze swej działalności kulturalnej wśród tamtejszych Polaków: urządzał w swoim domu koncerty i spotkania towarzyskie, po 1920 lekarz rzymskokatolickiego Seminarium Duchownego w Łucku, członek Łuckiego Towarzystwa Lekarskiego, współpracował z „Polską Gazetą Lekarską”; Tadeusz Haluch (1929-2008), dziennikarz, założyciel i redaktor naczelny Biura Polskiego Radia i Telewizji Polskiej w Moskwie 1973-79, redaktor naczelny Telewizji Polskiej w Warszawie 1982-84; Bohdan Kleczyński (1852-1920), malarz związany dłuższy czas z Warszawą, a pod koniec życia z Krakowem, odbył studia w Warszawie, Florencji i Monachium, uprawiał głównie malarstwo rodzajowe poszukiwane i kupowane za granicą i chętnie reprodukowane w prasie warszawskiej: Napad wilków na sanie (1885), Na ratunek (1886), Powrót z polowania (1887), Dwójką koni przez pole (1887); Mikołaj Kokozow (1911-1964), zasłużony architekt warszawski, 1949-64 główny projektant w biurze projektowym Miastoprojekt Stolica-Śródmieście; Antoni Lubecki (1825-1888), muzyk, kapelmistrz polskich zespołów teatralnych w Lublinie, Łomży, Radomiu, Kielcach i Brześciu nad Bugiem; Edward Kazimierz Lubomirski (1796-1823), poeta, znawca i zwolennik niemieckiej literatury romantycznej (m.in. ciekawa przedmowa do polskiego przekładu „Fausta” 1819), autor m.in.: „Obraz historyczno-statystyczny Wiednia” (1821) i entuzjastycznie przyjętego cyklu poetyckiego „Groby w dniu śmierci Tadeusza Kościeszki” (1821); Karol Maszkowski (1831-1886), matematyk, od 1867 profesor i 1875-76 rektor Politechniki Lwowskiej, zasłużony dla polskiego szkolnictwa i rzemiosła we Lwowie, 1867 założyciel i 1868-71 prezes Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego we Lwowie i redaktor jego pisma „Szkoła”, założyciel Polskiego Towarzystwa Politecznicznego we Lwowie i znanego do 1939 lwowskiego Towarzystwa Rzemieślniczego „Gwiazda”; Czesław Mystkowski (1898-1938), malarz, mieszkający od 1932 roku w Indonezji – na wyspie Bali, który zyskał rozgłos jako malarz folkloru indonezyjskiego (miał stałą wystawę swoich prac w Bandungu i wystawiał swe obrazy w Paryżu i Amsterdamie); Jan Pohoski (1889-1940), technik, działacz niepodległościowy i polityczny, od 1919 na wyższych stanowiskach warszawskiego Zarządu Miejskiego, 1934-1939 zasłużony wiceprezydent, podczas obrony stolicy 8-28 IX 1939 p.o. prezydenta Warszawy; Wiktor Poliszczuk (1925-2008), politolog, historyk publicysta i dziennikarz pochodzący z mieszanej rodziny polsko-ukraińskiej, autor głośnych książek krytycznych o nacjonalizmie ukraińskim i masowych zbrodniach nacjonalistów ukraińskich dokonanych na Polakach na Wołyniu i Małopolsce Wschodniej podczas II wojny światowej, m.in. „Gorzka prawda. Zbrodniczość OUN-UPA” (Kraków 1995); Ignacy Radliński (1843–1920), jeden z twórców religioznawstwa polskiego, filolog klasyczny – orientalista, autor m.in.: „Dzieje jednego z synów Bożych” (1907), „Jezus, Paweł, Spinoza. Rzecz historyczno-społeczna (1912), „Katolicyzm, modernizm i myśl wolna” (1912); Stefan Eugeniusz Saski (1888-1974), językoznawca, polonista, pedagog w wyższych placówkach pedagogicznych w Warszawie, sekretarz redakcji „Przeglądu Warszawskiego”, 1954-61 profesor Uniwersytetu Poznańskiego; Karol Józef Sobczak (ur. 1931), specjalista z zakresu teorii zagadnień prawnych administracji powszechnej i gospodarczej, 1971-77 profesor Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, następnie Uniwersytetu Warszawskiego; Tamara Wiszniewska-Mikosz (1919-1981), świetnie zapowiadająca się aktorka filmowa, ukończyła gimnazjum w Łucku i szkołę taneczną T. Wysockiej w Warszawie, jej wdzięki i talent odkryli filmowcy niemieccy; zadebiutowała w filmie niemieckim August Mocny. W latach 1937-39 zagrała w filmach polskich: Trędowata, Ordynat Michorowski, Testament profesora Wilczura, Dziewczęta z Nowolipek, Trójka hultajska, Dziewczyna czeka miłości, Kobiety nad przepaścią, Druga młodość, Biały Murzyn, Żona i nie żona, U kresu drogi, Bogurodzica, Przez łzy do szczęścia uzyskując dużą popularność, po wojnie zamieszkała w Stanach Zjednoczonych.

Teatry polskie na Kresach do I wojny światowej

Kresy, a szczególnie arcypolskie miasta – Lwów i Wilno, odegrały wielką rolę w dziejach teatru polskiego. Poza Lwowem i Wilnem były tam inne miasta ze stałymi, chociaż często w określonym czasie, teatrami polskimi. I właśnie wyliczeniem takich miast i ich budynkami teatralnymi dotyczy ta notatka.
Jeśli chodzi o ziemie należące dzisiaj do Ukrainy to:
We Lwowie: pierwszy budynek teatralny został wzniesiony w 2. poł. XVIII w. za bramą jezuicką na wałach i był czynny do 1783 roku.
W latach 1780-1783 istniał amfiteatr w ogrodzie Jabłonowskich, urządzony przez Tomasza Truskolaskiego.
Okupacyjne władze austriackie (od 1772 r.) zamknęły m.in. polski kościół franciszkański p.w. Św. Krzyża, który w 1787 roku został przerobiły na teatr na 770 miejsc; był to teatr niemiecko-polski i w latach 1801-42 był własnością miasta.
W 1796 Wojciech Bogusławski, zwany „ojcem teatru polskiego” wraz z architektem Innocente Maraino, zbudował nowy amfiteatr w ogrodzie Jabłonowskich, który mógł pomieścić 2500 widzów; był to pierwszy w Polsce monumentalny teatr publiczny na wolnym powietrzu; przetrwał jedynie do 1799 roku; był to pierwszy stały teatr polski we Lwowie.
W 1818 roku czynny był teatr letni „pojezuicki”, w którym grał zespół J.N. Kamińskiego.
W 1842 roku został otwarty przy Krakowskim Przedmieściu nowy okazały gmach teatralny zwany Teatrem Skarbkowskim od imienia polskiego hrabiego Stanisława Skarbka, który wzniósł go własnym kosztem. Teatr miał widownię dla 1460 osób; przetrwał do dziś.
W latach 1897-1900 został zbudowany w centrum Lwowa, przy Wałach Hetmańskich Teatr Miejski, zwany w okresie międzywojennym (do 1939 r.) Teatrem Wielkim, którego widownia mieści 1200 osób. Teatr został wzniesiony w stylu „renesansu” według projektu znanego architekta polskiego Zygmunta Gorgolewskiego i jest nie tylko wyśmienitym dziełem sztuki architektonicznej, ale także rzeźby i malarstwa polskiego. 4 października 1900 roku odbyło się uroczyste otwarcie teatru roku w obecności gości honorowych – Henryka Sienkiewicza, Ignacego Paderewskiego, Henryka Siemiradzkiego (namalował piękną kurtynę dla teatru), prezydenta miasta Godzimira Małachowskiego, namiestnika Leona Pinińskiego i marszałka krajowego Galicji Stanisława Badeniego. Do 1939 roku był to najważniejszy teatr polski we Lwowie. Miał trzy sceny: dramatyczną, komediową i operową.
W 1903 roku wzniesiono nowy teatr polski we Lwowie: Ludowy Teatr Letni przy ul. Kochanowskiego, mający 800 miejsc.
Natomiast od 1911 roku działał w polskim Domu Katolickim Ludowy Teatr Nowy z widownią mającą 700 miejsc.
W Małopolsce Wschodniej do 1914 roku polskie teatry z własnymi budynkami były w:
Busku niedaleko Lwowa: czynny był tu teatr kasztelana S. Tarnowskiego. Wiadomo, że wystawiono tu m.in. komedię P. Cieklińskiego „Potrójny z Plauta”, zapewne wkrótce po ukazaniu się jej w druku w Zamościu w 1597 roku. Sama komedia jest o tyle ciekawa, gdyż jest przekładem łacińskiej komedii Plauta (III/II w. przed Chr.) „Trinummus” (tj. trzygroszówka), dokonanym białym wierszem, o tyle swobodnym, że tłumacz przenosi akcję starorzymskiego utworu do Lwowa czasów Stefana Batorego, polszczy nazwiska bohaterów i wprowadza ok. 600 wierszy poświęconych stosunkom polskim, m.in. daje wykład krytycznych poglądów politycznych kanclerza Jana Zamoyskiego i w sposób satyryczny ukazuje obyczajowość Polski renesansowej.
Jaworowie: teatr Sobieskich, z pięknymi dekoracjami, w którym np. w czerwcu 1675 roku odegrano „Andromakę” Racine’a;
Krystynopolu koło Sokala: teatr wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego czynny w latach 1761-1773;
Laszkach Murowanych koło Sambora: teatr zielony w rezydencji Mniszchów, działający przed 1732 rokiem, z amfiteatralną widownią;
Podhorcach koło Złoczowa: teatr zamkowy hetmana Wacława Rzewuskiego, pisarza i autora dramatycznego, odpowiednio urządzony i z ładnymi dekoracjami, czynny w latach 1754-1767. W teatrze malarzami byli Łukasz i Antoni Smuglewiczowie. Występowały tu trupy teatrów wędrownych oraz stałego zespołu amatorskiego, który działał w pałacu; w gronie aktorów był m.in. Jakub Słowacki, dziadek wielkiego poeta polskiego Juliusza. Źródła poświadczają wystawianie w teatrze tym utworów Rzewuskiego (komedie Natręt i Dziwak, tragedie Żółkiewski i Władysław pod Warną);
Stanisławowie: bardzo dobrze urządzony Teatr Miejski zbudowany w 1891 roku według planów Józefa Łapickiego na 800 widzów; poza Lwowem był to jedyny do 1939 roku stały teatr polski w Małopolsce Wschodniej;
Żółkwi: były tu dwa teatry magnackie: Teatr Nowy urządzony w 1753 roku przez księcia Michała Kazimierza Radziwiłła i Teatr Stary, który był tu za hetmana Jana Sobieskiego zanim nie został on królem w 1674 roku lub za Konstantego Sobieskiego, który był właścicielem Żółkwi w latach 1720-27.
Na Wołyniu polskie budynki teatralne były w:
Włodzimierezu Wołyńskim: Dzieje teatru polskiego na Wołyniu prawdopodobnie zapoczątkował teatr szkolny kolegium bazyliańskiego w tym mieście (wykłady w nim były prowadzone w języku polskim), działający w drugiej połowie XVIII w., zapewne w latach 1754-73;
Dubnie: pierwszy mały teatrzyk wzniesiono tu w 1783 roku w pałacu Lubomirskich dla zespołu Wojciecha Bogusławskiego; drugi wzniesiono w mieście w latach 1783-84 i był dwa razy większy od ówczesnego teatru w Warszawie; czynny był do 1860 roku i występowały tu głównie wędrowne zespoły polskie, m.in. w latach 1785-90 zespół teatralny Wojciecha Bogusławski, a zimą 1790-91 roku teatr dworski hetmana M.K. Ogińskiego ze Słonimia, wystawiając balety układu Franciszka Szlancowskiego.;
Młynowie koło Dubna: Teatr dworski utrzymywał tu hr. Aleksander Chodkiewicz (1776-1838), znany działacz kulturalny i mecenas, kolekcjoner i dramatopisarz;
Ołyce: w 1755 roku wzniósł w tutejszym zamku „Theatrum” książę Michał Radziwiłł „Rybeńko”;
Wiśniowcu koło Krzemieńca: W latach 80. XVIII wieku działał tu teatr dworski w pałacu Mniszchów. Tutaj w 1787 roku wystawiano po raz pierwszy (premiera) komedię A.K. Czartoryskiego "Kawa" (wydana w 1779 r.).
Na ziemiach ukrainnych teatry polskie z własnymi budynkami były w:
Bajkowicach: teatr w pałacu Onufrego Morskiego czynny od 1782 roku, z dobrze urządzoną sceną, a nawet z budką suflera;
Berdyczowie: teatr publiczny wzniesiony ok. 1802 roku, w którym występowały polskie zespoły aktorskie do 1856 roku;
Iwankowie koło Żytomierza: w XIX w. był tu teatr w pałacu Morzkowskich;
Kamieńcu Podolskim: stały teatr był tu od 1826 roku; w 1856 roku nowy budynek teatru wzniósł architekt J. Piekarski;
Kijowie: W 1856 roku wzniesiono tu nowy teatr miejski na 1200 osób, według projektu Ksawerego Skórzyńskiego. Teatr otwarto 2 października 1856 roku wystawieniem polskiej komedii J. Korzeniowskiego „Doktor medycyny” i dwoma rosyjskimi wodewilami. Po Powstaniu Styczniowym 1863 polskie przedstawienia teatralne na Kresach zostały zabronione. Dopiero w 1899 roku w Teatrze Bergonie po raz pierwszy od 36 lat wystąpił w Kijowie zawodowy polski zespół teatralny. Od 1905 roku w sali teatralnej Klubu Polskiego „Ogniwo” przy głównej ulicy Kijowa – Kreszczatiku występowały stale polskie zespoły teatralne, prowadzone tu m.in. przez bardzo znanych aktorów polskich: Franciszka Rychłowskiego i Stanisławę Wysocką;
Tulczynie: teatr prywatny wzniesiony przez Szczęsnego Potockiego w 1787 roku i czynny do 1803 roku;
Żytomierzu: W 1808 roku prowadził tu zespół teatralny Łotocki w sali teatralnej w prywatnym domu; były to pierwsze znane dziś występy zespołu polskiego w tym mieście; od 1809 do 1811 roku teatr polski przy tej sali prowadził Antoni Żmijowski.
W 1815 roku wzniesiono tu duży drewniany budynek teatralny, który został wydzierżawiony przez magistrat na teatr miejski. Teatr ten prowadził do 1829 roku Żmijowski, który otrzymał w darze bogatą garderobę teatralną z Tulczyna. Teatr zniszczał po 1850 roku.
W latach 1854-55 teatr urządzony w domu prywatnym prowadził Jan Piekarski.
W 1855 roku został otwarty nowy gmach teatralny na Placu Panieńskim, wzniesiony ze składek obywateli miasta, głównie Polaków. Jego pierwszym dyrektorem w latach 1855-58 był znany powieściopisarz polski Józef Ignacy Kraszewski. Aktorzy byli głównie ze Lwowa i Krakowa, a dekoratorami Klemens Rodziewicz (S. Okraszewski pisał, że nie powstydziłby ich się i najwykwintniejszy teatr) i Władysław Sobkiewicz. Władze carskie zamknęły teatr w 1863 roku podczas trwającego polskiego antyrosyjskiego Powstania Styczniowego.
Na ziemiach, które dzisiaj należą do Litwy teatry polskie z własnymi budynkami były w:
Wilnie: w latach 1569-1772 był czynny teatr w kolegium jezuickim, który od 1715 roku miał amfiteatralną widownię;
W 1636 roku działał teatr zamkowy – na dziedzińcu zamkowym;
W latach 1780-1784 czynny był teatr w Szkole Głównej WKL, czyli dawnej Akademii Wileńskiej;
Teatr w pałacu Oskierczyńskim przy ulicy Wileńskiej, istniejący od 1784 roku; w latach 1785-89 występował tu zespół Wojciecha Bogusławskiego, a w 1795 roku zespół Dominika Morawskiego; po remoncie przeprowadzonym w 1818 roku teatr miał dwa piętra lóż oraz 520 miejsc na parterze;
Teatr w pałacu Radziwiłłowskim istniał przed 1796 rokiem, który został wydzierżawiony i przebudowany przez Dominika Morawskiego. W 1805 został nabyty przez Macieja Każyńskiego, który budynek przebudował i ozdobił go nowymi dekoracjami; zapewne wtedy założono w nim ładną kurtynę z teatru Sapiehów w Dereczynie, namalowaną przez Konstantego Ottosielskiego. Teatr był czynny do 1831 roku i konkurował z Teatrem Ratuszowym;
Teatr Ratuszowy zaczął działać od 1810 roku, kiedy Maria Morawska wynajęła salę ratuszową na przedstawienia teatralne. Podczas Powstania Listopadowego 1830-31 władze carskie w sierpniu 1831 roku zamknęły teatr w pałacu Radziwiłłowskim. Wówczas przedstawienia przeniesiono do Wielkiej Sali Ratuszowej, a w 1845 roku przerobiono ją na salę teatralną. Dekoracje sali wykonał Wołosiewicz, a dekoratorami w teatrze byli m.in.: Aleksander Strauss, Albert Żemet i Wincenty Dmochowski. Teatr był jedną z ostoi polskości w międzypowstaniowym Wilnie. Władze carskie zamknęły go w ramach represji po Powstaniu Styczniowym 1863 roku;
W 1905 roku czynny był teatrzyk w ogrodzie botanicznym na 400 miejsc;
W latach 1906-07 czynna była ogromna sala teatralna w budynku koło Ostrej Bramy;
W 1907 roku czynny był teatr w baraku cyrku na Łukiszkach;
W pierwszej ćwierci XX w. czynny był teatr letni w Ogrodzie Bernardyńskim;
W latach 1911-13 czynny był teatr na placu Łukiskim;
Przed I wojną światową powstał polski Teatr „Lutnia”, który działał także w okresie międzywojennym;
W latach 1912-14 Hipolit Korwin-Milewski wzniósł na Pohulance nowoczesny Teatr Polski na 800 miejsc, według planów Czesława Przybylskiego. Do 1939 roku był to główny teatr polski w Wilnie. Teatr jest czynny do dziś, jednak wbrew woli fundatora, został zabrany Polakom i ma tu swoją siedzibę Teatr Rosyjski;
Kownie: teatr urządzono na pocz. XIX w. w dawnym kościele gotyckim przy ul. Nadniemeńskiej. Występowały tu liczne polskie zespoły taneczne, zawsze przy szczelnie wypełnionej sali;
Werkach koło Wilna: teatr prywatny biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego, wzniesiony w jego pałacu przez znanego architekta wileńskiego Wawrzyńca Gucewicza. Bp Massalski utrzymywał ten teatr w latach 1783-1792. W XIX w. tradycje teatralne podtrzymywał kolejny właściciel pałacu, marszałek powiatu wileńskiego Jasieński.
Na części Wileńszczyzny, Grodzieńszczyźnie i Polesiu, czyli ziemiach, które dzisiaj należą do Białorusi, teatry polskie w własnymi budynkami były w:
Dereczynie koło Słonimia: teatr Sapiehów czynny do 1796 roku; ładną kurtynę, przedstawiającą „kąpiel Dyanny”, pędzla Konstantego Ottosielskiego (1739-1809), na pocz. XIX w. wywieziono do Wilna;
Grodnie: w latach 1651-1754 działał tu teatr jezuicki, który miał siedzibę w gmachu kolegium jezuickiego. Pierwszy publiczny teatr założył w pobliskiej Horodnicy w 1770 roku Antoni Tyzenhauz; obok istniała założona przez niego sławna szkoła baletowa, której wychowankowie występowali później w teatrze w Warszawie. Drugi teatr, tym razem w samym Grodnie, Antoni Tyzenhauz wzniósł w 1780 roku. W 1804 roku odnowiła go najwybitniejsza aktorka polska XVIII w. Salomea Deszner, która prowadziła go od 1794 roku. W latach 1784-85 czynny był teatr publiczny w królewskiej ujeżdżalni w Horodnicy, w którym występował zespół Wojciecha Bogusławskiego. W 1787 roku Bogusławski urządził teatr w jednej z kamienic w Grodnie, w którym występował tam z zespołem przez kilka miesięcy. Przed 1846 roku wzniesiono w Grodnie teatr miejski, który po przebudowie w 1860 roku „równał się niemal teatrowi „Rozmaitości” w Warszawie, lecz przewyższał go ozdobnością”. Do 1939 roku był to główny i wówczas tylko polski teatr w Grodnie;
Nieświeżu: w latach 1740-1791 w tutejszym zamku działał stały teatr prywatny Radziwiłłów na wysokim poziomie. Widownię urządzono na wzór teatru królewskiego w Warszawie. Scena była ruchoma i teatr miał świetną dekorację i wspaniały komplet kostiumów. W latach 1745-1756 istniał tzw. teatr zielony w Konsolacji koło Nieświeża. W latach 1747-1757 istniał teatr w tutejszej Akademii Wojskowej. Poza teatrem zamkowym Radziwiłłowie otworzyli teatr publiczny w rynku Nieświeża, zwany „Komedyhauz”. W teatrze tym książę Karol Radziwiłł „Panie Kochanku” przyjmował w 1784 roku króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Główną dostarczycielką repertuaru była sama księżna Urszula Radziwiłłowa z Wiśniowieckich. Na scenie występowali domownicy oraz kadeci Szkoły Rycerskiej i studenci kolegium jezuickiego;
Różanie na Polesiu: Pierwszy teatr magnacki, zwany „Opernhauz) miał w tutejszym pałacu do 1770 roku Aleksander Sapieha; wystawiano tu głównie opery czym zajmował się włoski kapelmistrz i kompozytor Cipriani. Drugi budynek teatralny, z czynnym tu teatrem w latach 1779-1791, był wspaniale urządzony, o czym pisał Julian Ursyn Niemcewicz; w zbiorach Gabinetu Rycin Uniwersytetu Warszawskiego znajduje się plan tego teatru.
Słonimiu: „Murowany, ogromny” budynek teatru według projektu Innocente Maraino wzniósł obok swego pałacu w latach 1780-81 książę Michał Ogiński. Wzniósł on także budynki mieszkalne dla artystów opery i baletników. Teatr był wspaniale urządzony: np. jak potrzeba było to po prawdziwej wodzie łodzie wpływały na scenę lub przez ogromne wrota wpadała kawaleria. Teatr miał wspaniałe dekoracje, które wykonywali malarze polscy tej miary jak Antoni Samuel Dąbrowski (uczeń Plerscha i Smuglewicza), Józef Peszka i Jan Rustem. Teatr ten czynny w latach 1781-1789 (istniał jeszcze w 1806 r.) jest najświetniejszym przykładem późnobarokowego teatru dworskiego na terenie Europy środkowej;
Świsłoczy koło Grodna: był tu teatr Tyszkiewiczów z lożami i salą redutową, mający oświetlenie i bogate dekoracje; czynny od 2. poł. XVIII w. do 1818 r.;
Zaborzu koło Głębokiego: teatr Alojzego Bujnickiego, który działał w pierwszej ćwierci XIX w.;
Zelwie koło Grodna: teatr magnacki Sapiehów ze srebrną salą redutową, czynny od 2. poł. XVIII w. do 1826 roku.
Natomiast na ziemiach białoruskich teatry polskie z własnymi budynkami przed 1914 rokiem były w:
Mińsku: teatr polski mający własną siedzibę działał tu w latach 1803-1860 i często grali tu bardzo znani aktorzy i aktorki polskie;
Oświeju: był tu prywatny teatr Szadurskich – „oświetlony, z własnymi dekoracjami i muzyką”, w którym w latach 1806-1807 występował zespół Kazimierza Skibińskiego;
Słucku: były tu trzy teatry, które wzniósł książę Hieronim Florian Radziwiłł: pierwszy wzniósł w 1752 roku; drugi, zwany „Komedienhauz”, zbudowany został w tym samym roku koło kościoła Bernardynów i występowały w nim zespoły teatralne przez kilka lat, a trzeci, zwany „Komedyhauz” wzniósł Radziwiłł w latach 1758-59 i czynny był do co najmniej 1762 roku. Ten trzeci teatr był wspaniale urządzony i wyekwipowany; były tu piękne dekoracje (m.in. figury lwów i słoni naturalnej wielkości) i kostiumy. Wystawiano tu opery i komedie;
Szkłowie koło Mohylewa: teatr prywatny, w którym dekoratorem był malarz Antoni Głowacki.

Marian Kałuski

Wersja do druku

Pod tym artykułem nie ma jeszcze komentarzy... Dodaj własny!

29 Marca 1983 roku
Uruchomiono pierwszy komputer typu laptop


29 Marca 1937 roku
Zmarł Karol Szymanowski, polski kompozytor. Obok F. Chopina, uznawany za najwybitniejszego kompozytora (ur. 1882)


Zobacz więcej